CC BY
10изворен научен труд УДК: 271.2:2-5Jovan Vladimir, sveti(497)
ПРОСЛАВАТА НА КУЛТОТ НА СВ. JOBAH ВЛАДИМИР НА БАЛКАНСКИТЕ ПРОСТОРИ
Maja Jaкимовскa-Тошик
Институт за македонска литература Универзитет „Св. Кирил и Методу" во Скопле, Македонца
Key words: St. John Vladimir, cult of the saint, general Balkan celebration, religious manifestations
Summary: The research is directed toward the mainstream Balkan celebration of the cult of St. John Vladimir, a celebration which is widespread in the Balkans. It is important to underline the forms of its manifestation, which may contribute to the construction of the Balkan world outlook, a general idea of the background of certain common religious manifestations and cultural phenomena. Such saints figures play the role of overriders of the impatience that exist between the Balkan nations and has enabled a coexistence in a kind of "syncretism."
Клучни зборови: св. JoBaH Владимир, светителски култ, општобалканска прослава, религиозни манифестации
Резиме: Истражувааето е насочено кон општобалканската прослава на култот на св. Joвaн Владимир, како прослава ко]а е пошироко распространета на балканските простори. Знача]но е да се утврдат облиците на не]зиното манифестираае, што може да придонесе кон изградба на општа балканска мирогледска претстава на фонот на одредени заеднички религиозни манифестации и културолошки феномени. Ваквите светителски фигури ]а играат улогата на премостувачи на нетрпеливостите кои постсуат мегу балканските народи и овозможувале соживот во еден вид „синкретизам".
Годинава (2016) се навршyва еден милениум, откако животот маченички го завршил св. Jован Владимир, ко] живеел и деjствyвал како кнез Дуклански, за кого што византискиот хроничар Jован Скилица, кон кра]от на XI век, истакнал дека е „правичен, миролубив и полн со доблести и дека за време на неговото владеете, во Драч и во соседните области, владеело мир...", и чщшто култ поникнува и се слави особено во Дукла (Зета), Далмацща, Албанща, во Македонща и Бугарща (Vujiéié 2016, 37). На 22 ма] по ]улщанскиот, односно на 4 ]уни по грегорщанскиот календар, во 1016 година, то] со измама бил погубен во Преспа, во периодот на Самуиловото царство, чщшто вазал и бил, а по смртта на Самуил (1014), во времето кога после династичките борби, на престолот доага Jован Владислав (1015-1018). Неговото христолубие и трагичната судбина, придонесуваат да се изгради култен светителски облик, а балканските народи да го прифатат како сво] великомаченик и со посредство на книжевната и ликовната традицща, да го востановат и да го прошират неговиот култ. Иако неговото страдате не е поврзано со директна жртва за христщанската вера, туку маченичката смрт се случува поради односите на тогашните две ранохистщански балкански држави: кнежевството Дукла и Самуиловото царство, тоа не ги спречило грчките, македонските, бугарските, албанските, хрватските и српските хагиографи и историографи, низ долг хронографски преглед, а во поширока културолошка смисла, да го третираат Jован Владимир за сво] кнез или светец. Но она што го подвлекува, во последно време, црногорската историографска наука е дека то] како светител-чудотворец, почитуван во повекето балкански држави, е пред сé дуклански кнез и, едно време, македонски вазал (Perovié 2016, 34). Сепак, во изградбата на култот на св. Jован Владимир се преплетуваат различни народносни, религиски и културни супстрати, кои тра]но ]а оплеменуваат културната ризница на балканските народи.
За неговиот животен подвиг постсуат многу повеке хагиографски и летописни состави, записи со легендарна основа, отколку верифицирани историски сведоштва, а за значетето на неговата необична брачна лубов со Косара и трагичната животна судбина, напишана се голем бро] книжевни дела, на повеке европски ]азици (Jovovié 2016, 88-91). За неговата животна сторща, сведоштво се и подоцнежните, според нивното датирате, легенди и преданща, со сомнителна веродосто]ност во однос на историските сведоштва, а во кои се обликува подоцнежната исторща на култот на св. Jован Владимир.
Постои обемна научна литература ко]а ги проследува бродите аспекти на сложеноста на постанокот и одржуватето на
култот на 0B0j светител низ вековите, на што особено ни укажуваат и назовите изданща по повод ово] значен ]убиле], како што се двете изданща од група автори: Dukljanski knez Sveti Vladimir (970-1016), Podgorica: Fondacija „Sveti Petar" i Narodni Muzej Crne Gore, 2016, и изданието: Свети JoeaH — хагиографи/а, химнографща, иконографща, Скоще: МПЦ-ОА, 2016, каде што, во спецщализираните студии, се третираат значащи аспекти и нови третмани на сознанщата, сврзани со дисперзщата на култот кон почитувниот светител, со приложена исцрпна релевантна научна литература за односнава проблематика. Овде би сакале, мегу другата значаща литература, да го споменеме и критичкото издание на еден од на]знача]ните извори за проследуваае на сторщата за св. Jован Владимир - Летописот на попот Дукъанин или Барски родослов: Gesta Regnum Sclavorum, I-II. Pr. D. Kuncer, T. Zivkovic, Beograd 2009, со бро]ни критички коментари, што потврдуваат дека постанокот на култот на св. Jован Влaдимир се врзува за кра]от на XI век, во период кога, на]веро]атно, настанува и неговото житие (Gesta Regnum Sclavorum 2009: I, 125-139, II, 262-271). Во процесот на воспоставувааето на неговиот култ, значаен настан е преносот на неговите мошти, кои веке покажале светителски знаци, од местото на неговата погибща во Преспа (Македонща), до црквата „Пречиста Краинска", ка] Скадарското Езеро, по бараае на неговата сопруга Косара, настан ко] се споменува во „Житието на св. Владимир", во споменатиот Летопис на попот Дукъанин.
Култот на св. Владимир постепено се ширел во средновековна Дукла, во областите ]ужно до Скадарското Езеро, во приморските делови на средновековниот град Свач, во близината на Улциа и реката Бо]ана. Популарноста на неговиот култ на]напред била изразена во средновековна Зета, а во наредниот период култот да се прошири и да се негува особено во Албанща и во Македонща, а преку Летописот на попот Дукъанин то] проникнува и во пошироките културни кругови во Далмацща и во Дубровник. Податоци за разво]от на култот на св. Владимир, во диецезата на Барската надбискупща, во периодот од кра]от на XIII и почетокот на XIV век, како и за постоеаето на неговото житие, со кое се служело свештенството на надбискупщата, добиваме токму од списот Gesta Regnum Sclavorum. Истражувааата во посоченото издание ги уточнуваат досегашните непрецизни сознанща во однос на неговата хронологща и укажуваат дека е можно кодексот да го пишувал тогашниот бискуп Рудгер, помегу 1298 и 1301 година, во Бар (Gesta Regnum Sclavorum 2009, II, 350-372.) Притоа, во посоченото критичко издание, се истакнува дека првата верзща можно е да настанала помегу 1295 и 1298, во Сплит, а конечната верзща, ко]а е со попроширен состав, помегу 1299 и 1301 г.,
во Бар, по нарачка на Павле Шубик, на]мокниот хрватски благородник во тоа време. Тоа потвpдyвa дека, во ово] период, култот на св. Jовaн Владимир бил сè yштe жив во овие предели и дека постоело житие кое Рудгер го користи и чии делови ги внeсyвa интегрално во сво]от спис. Притоа, на верниците им препорачува дека, доколку сакаат да дознаат повеке за животот и за чудата на светецот, треба да го користат неговото житие. Се чини дека за одржуваае на неговиот култ пресудна улога имала основаната Барска надбискупща, во времето на Бодин (1089), синот на Миха]ло (1078), ко] успеал од антипатата Климент III (1084-1100), во 1089-тата година, да добие повелба со ко]а Бар бил издигнат на рангот на архиепископща, поради што и постанокот на житието на св. Владимир се бара во периодот на 1075-тата и 1089-тата година. Тоа настанало како потреба на дукланските кралеви, на сво]ата држава да и прибават атрибути, кои биле неопходни во средниот век - признаваае на кралската титула, назначуваае на сво] архиепископ и владетел, зачетник на династща. Поради тоа и се смета дека Барската архиепископща го чувала споменот за светителот, ко] е земен за модел на светец - втемелувач на династща, и преку оваа, на]веро]атно, на]стара форма на житието, ко]а подоцна, според иследувачот на GRS, Тибор Живковик, од неговиот автор Рудгер била користена во латинска верзща (Gesta Regnum Sclavorum II 2009, 264-265).
Хагиографските податоци и некои историграфски извори потврдуваат дека Jовaн Владимир бил вешт воин, но истовремено правичен и миролубив по сво]ата природа, па во одбранбената во]на против Самуил ja предал сво]ата во]ска за да ja поштеди од погибща и од секакво зло, станува]ки и самиот заробеник и маченик. Сво]ата благородност ja платил со многу висока цена, а по погубувааето, умрел со маченичка смрт, по примерот на св. Jовaн Крстител. Прогласен е за блажен во римокатоличката црква и за светител во источноправославната црква, биде]ки бил спремен да ja предаде сво]ата душа на Бога и на Исус Христос, како нивен посветен духовен следбеник.
Во 1215-тата година, кога епирскиот деспот Миха]ло ja осво]ува Краина, то] наложил да се пренесат моштите на св. Владимир во Драч, со што ово] дуклански светител бил прогласен за небесен заштитник на градот (Perovié 2016, 21). Албанскиот владетел Карло Топи, изданок на познато арбанашко семе]ство и сродник на неаполските Анжущи, откако во 1381 година, го обновил манастирот „Св. Jовaн" - Шин Гон, во близината на Елбасан, таму ги пренел и моштите на светецот. Ктиторскиот натпис над влезната врата, во потполност сочуван на три ]азици - латински, грчки и словенски,
]асно го означува периодот 1381 - 1383 година, во ко] Топи го обновува манастирот, претходно оштетен од зем]отрес, и дава податок дека тука го донел кивотот со светите мошти на Jован Владимир (NovakoviC 1895, 226-227). Ово] чин на пренос на моштите се чини дека е од исклучително значе&е во процесот на шире&ето на неговиот култ и на пошироки подрач]а, особено во подоцнежните периоди. Карло Топи прв допир со култот на светецот имал во Драч, чп] господар бил, со одредени прекини, во периодот 1368-1387 година. Неколку векови подоцна, зографот Константин Спатараку, во 1739-тата година, ]а насликува познатата житщна икона на св. Jован Владимир1, каде што во 12 сцени се прикажани на]важните епизоди од животот на светецот, а 13-тата сцена претставува ктиторска композицща, каде што е прикажан Карло Топи како господар, со круна и со жезол, ко] стои и покажува на црквата ко]а ]а подигнал како сво]а задужбина, подвлекува]ки ]а неговата заслуга во процесот на сочувуваае и ширеае на култот на светецот (Cvetkovski 2016, 152, 177). Црквата станува ново средиште од каде што ке се почитува и ке се шири култот на светителот во наредните столетща, на просторите кои биле духовно и црковно потчинети на Охридската архиепископща (Снегаров 1995, 226-338; Грозданов 1980,179-183), и ко]а одигрува значаща улога во процесот на воздигнуваае и прошируваае на неговиот култ на целиот Балкан. Од 1925-тата година, моштите на светецот се наогаат во Соборната црква во Тирана, под покровителство на Албанската православна црква. Главата на светецот денес се чува во Света Гора, а дел од моштите се наогаат во црквата „Св. Никола Геракомща" во Охрид.
Набргу по обновата на манастирот, областите на централна Албани] а се освоени од османлиите, со што се поставува и прашааето за опстанокот на манастирот и на култот на светителот во новите политички околности. Но набргу по осво]увааето, Елбасан станува значен административен и економски мокен центар, што доведува до брзо негово населуваае со муслиманско и хрстщанско население. Од подоцнежната исторща на манастирот, особно од периодот на XVII век, угледни христщани: Власи, Грци и Албанци, стануваат и главни покровители и донатори на манастирот. Сето тоа овозможува во овие сложени времеаа да се одржи култот на светителот. Во ширеаето на
1 Иконата била насликана за иконостас на црквата „Св. Богородица", во манастирот Арденица, Музакща, и денес, се чува во збирката на Музе]от на средновековните уметности, во Корча.
неговиот култ, голема улога одиграла Охридската архипископща, преку финансира&е на печатени изданща во кои се содржат состави, посветени на св. Jован Владимир, како и во процесот на изработка на иконографски претстави на пошироки подрач]а под не]зина ]урисдикцща, главно, на просторот на Македонща и Албанща.
Неговиот култ, главно, се распространува преку пишаните извори, од кои, како на]стар пишан извор во ко] се спомнува кнезот Владимир, се смета Кратката истори/а, од кра)от на XI век, на византискиот хроничар Jован Скилица (Vizanijski izvori 1966, 117119), а како на]проследуван во науката се смета првостепениот извор -веке споменатиот Летопис на попот Дукланин - Gesta Regnum Sclavorum (латинска верзща на летописот), чщ интегрален дел го чини и „Житието на св. Владимир". Според општа оцена, житието настанало, на]веро]атно, непосредно по смртта на светецот, но како што и изворникот на Летописот не е сочуван така ниту изворното житие е сочувано, а до нас стигнале само оние на]впечатливи места кои ги пренел, по сво] избор, составувачот на Летописот. Како што веке истакнавме, според Т. Живковик, постанокот на житието на св. Владимир треба да се бара во периодот помегу 1075 и 1089 година, биде]ки временскиот контекст ги условувал и политичките и духовните процеси, во периодот кога житието требало да послужи како темел на новата династща, по што на дукланските владетели им се признавала кралската титула и, врз тие основи, според папската була од 1089 година, Барската бискупща се воздигнува на ранг на надбискупща и митрополща (Gesta Regnum Sclavorum II 2009: 268268). Во то] контекст, се подвлекува важноста на воспоставувааето на култот на свет владетел, основоположник на една династща, со што во средновековието е создадена потребната атрибуцща, неопходна за создаваае државен легитимитет (Jovovié 2016, 71).
Овие анализи одат во прилог на тезата дека култот на св. Jован Владимир е воспоставен уште во XI век. Така, според попот Дукланин, кнезот Владимир покажал светителска мок уште во текот на сво]от живот, кога на негова молба Господ ги уништува змиите од кои страдала неговата во]ска; то] не е убиен од заседа, додека патувал во Преспа, на покана на Jован Владислав, биде]ки на во]ниците им се привидувало дека Владимир патува со витези, кои како да „имале крил]а и носеле трофеи", што упатувало на претставата дека тоа се ангели; на убиецот Владислав му се привидува мртвиот Владимир, во лик на вооружен ангел; а светечкиот ореол на Владимир е особено потенциран по неговата смрт, кога, кра] неговиот гроб, лугето кои се молеле - оздравувале. Кнезот Владимир, во Летописот, повекепати е именуван како beautus/блажен, што е прв степен кон светост, и
трипати sanctus/свети. Неговото тело, од Преспа, е пренесено со на]свечени почести, во црквата „Света Марща", во Краина (датирана од X-XI век), кои ги приредува црквата со пее&е химни и похвали (cum hymnis et laudibus), што, на неко] начин, се сметаат и за основа на Vita Sancti Vladimiri, што е внесено преку делови во Sclavorum Regnum (Jovovié 2016, 73).
Според на]проследуваниот извор - Летописот на попот Дукланин, се врши и одредена реконструкцща на личната сторща на светецот Владимир, но и на историските прилики од кра]от на X и почетокот на XI век. Бурните историски збиднува&а во ]ужнословенските зем]и, во ово] период, ги предводи царот Самуил. То], во 997 г., ]а напага Дукланската кнежевина, ]а поразува дукланската во]ска и го заробил младиот дуклански кнез, Владимир. Во Летописот на попот Дукланин, во 36-тото поглав]е, во кое преовладуваат и хагиографски и легендарни елементи, подробно е опишана страдалничката судбина на кнезот Владимир и лубовта со принцезата Косара, керката на Самуил. Според ово] извор, кнезот Владимир е млад и образован, благородник, по потекло и по дух, ко], робува]ки во Преспа, бил посетуван, според старите средновековни обичаи, од Самуиловата керка Косара, ко]а им помагала на заробниците и ко]а се влубила во Владимир. Самуил го благословил нивниот брак, помалку од сентиментални, а повеке од политички причини, враками му ]а под управа, Дукла, додавали му ]а и Драчката област, мотивиран од партнерството во обезбедувааето на своите територии, поради посто]аните напади од страна на Византща. Владимир бил верен и посветен Самуилов вазал, за време на неговиот живот, но и по смртта на Самуил (1014 г.), кога на престолот на некогашната мокна држава, доага Самуиловиот син, Гаврил Радомир, ко] бил убиен од сво]от братучед Jован Владислав (1015 г.). Доага]ки на престолот, Владислав сакал да ]а врати превласта над Дукла и Драч. Саками да ]а оствари сво]ата цел, то] трипати го канел Владимир да до]де во Преспа, прака]ки му дарови, мегу кои и златен крст, како залог за прщателство и приврзаност. Владимир ]а прифатил поканата дури откако добил дрвен крст, симбол на Христовото страдаае, како залог за добри намери. Кога кнезот Владимир стигнал во Преспа, по излегувааето од црквата, во ко]ашто се помолил, по заповед на царот Владислав, му била отсечена главата. Долго потоа Косара молела да ги добие посмртните останки на сво]от сопруг и да ги пренесе во манастирот „Пречиста Богородица Краинска", до Скадарското Езеро. Царот Владислав не успеал да ги сочува Дукла и Драчката област, биде]ки во 1018 година бил поразен од Дукланите, ка] реката Бо]ана, битка во ко]ашто и самиот го изгубил животот.
Потоа Самуиловото царство потпага под византиска власт како и кнежевината Дукла.
Голем дефицит со изворни матерщали, кои би помогнале во реконструкцща на де]ствуватето на светецот, се согледува во уништуватето на драгоцената средновековна архивска документацща на Барската надбискупща, со оглед на фактот што на]стариот сочуван документ во оваа црковна институцща потекнува од 1731-та година (Jovovié 2016, 85). Ваквата состо]ба се ]авува поради променетите политички околности, со доагатето на османлиите, во 1571 година, кога се означува кра]от на една историска епоха за градот Бар. Оваа празнина со историски извори се пополнува преку активностите на дубровничките и далматинските книжевници и историчари од доцниот средновековен период, биде^и преку нивните рецепции и интерпретации на хагиографщата на дукланскиот кнез, претставата за него тра]но е сочувана. Така, прв помен за св. Владимир имаме ка] Марко Марулик, во 1510 година, во хрватската редакцща на Кралството на Словените, во ко]а се спомнуваат делата Methodius и Liber gestorum beati Vladimiri, но притоа Марулик не ги презентира во сво]от текст, туку само ги упатува заинтересираните читатели кон нив. Притоа, непознато е ко]а предлошка на Летописот на попот Дукланин ]а имал Марулик, со оглед на податокот дека то] го испуштил житието на св. Jован Владимир, а зема^и го предвид фактот дека редакциите на Летописот на Мавро Орбини, од 1601 г., и на Иван Луцик, од 1661 година, го содржеле житието на светецот.
Во ово] контекст особено е знача]но делото Кралство на Словените од Мавро Орбини (Ристовска^осифовска 2001), настанато врз основа на Летописот на попот Дукланин, на усни преданща и други пишани извори. Неговото дело настанува со иде]а да се реафирмира потиснатото словенско минато, низ тенденцщата на авторот за обединувате на Словените, во нивното ослободувате од османлиското ропство. Во третиот дел на „Кралството на Словените", под наслов: Исторща на кралевите на Далмацща и другите околни илирски краеви. Од лето Господово 495. до 1161., се наога животописот на кралот Владимир (Dragié 2010, 518-519; Jovovié 2016, 86). Во ово] контекст го споменуваме и делото на католичкиот свештеник Павао Ритер Витезовик под наслов: Vitas & martyrium B. Vladimiri Croatiae regis, печатено во 1701 година, користе^и се во основа со Летописот на попот Дукланин, што се вклопува во целокупното хагиографско дело на Витезовик, насочено кон обединувате на сите словенски/илирски светители во единствен компендиум, за што сведочи неговото необ]авено дело Indigetes Illyricani (Jovovié 2016, 87).
И големиот творец во периодот на илиризмот - Петар Прерадовик (1818-1872), напишал оперско либрето во четири чина, „Владимир и Косара", во педесеттите години на XIX век, а врз база на народните преданща и врз основа на хрониката во стихови од познатиот далматински книжевник, фра Андрща Качик-Миошик, Razgovor ugodni naroda slovinskog (1756), во чщ состав се наога Pisma od kralja Vladimira, создадена врз основа на народната традицща. Сите овие споменати дела, како и други состави, сврзани со хрватскиот простор, создавани во периодот од XVI до кра]от на XVIII, како и во XIX век, влщаеле врз тоа, св. Jован Владимир да биде застапен во Litanije svetca Dalmacije, каде што е поместено неговото кратко житие и каде што то] е именуван како блажен крал на Далмацща и великомаченик (Litanie 1882, 37-38). Овдешното застапуваае било повод светителот да добие посебна одредница во делото Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kriscanstva, претставен како Иван Владимир, каде што се об]аснети постанокот и разво]от на култот кон светецот (Leksikon 1979, 284-285).
Култот кон светецот стигнал и до Словенща, што се согледува во об]авената песна за Владимир и Косара, од J. Н. Ашман, во „Илирскиот лист" („Illyriches Blatt"), ко] излегувал на германски ]азик како додаток на „Лубланските новини за наука, забава и образование", во 1831 година. Во весникот „Slovenska bcela", во 1851 година, об]авена е новелата „Vladmir in Kosara" (Izvirna povest), во продолженща, од младиот автор Лука Светец (Подгорски) (Jovovic 2016, 89).
Хагиографските податоци во Летописот на попот Дукьанин, што го третираме како главен извор за светецот, во голема мера се разликуваат во однос на оние, изложени во грчкото житие на светецот, напишано од Козма, митрополитот на градот Китща на Кипар и печатено по налог на Jован Папа, во 1690-тата година, во Венецща, во состав на Аколутща (Melovski, 2016: 59-64). Пренесот на моштите, прво во Драч, а потоа во Елбасан, на]веро]атно, условиле по]ава на грчка легенда за светецот, создадена според изгубен словенски оригинал, инкорпорирана во житието на Козма. Така, на молба на Jован Папа да се напише ново житие на светецот, со оваа задача се зафака тогашниот игумен на манастирот „Свети Jован Владимир" -Козма Китщски, некогашен митрополит на градот Китща, а во време на пишувааето на житието, настовик на Охридската архиепископща. На]веро]атно, Козма не го познавал постарото житие на Jован Владимир, ниту имал на увид некои поверодосто]ни историски извори, за коишто самиот кажува дека се опишани во голема книга, ко]а во текот на времето се изгубила и во ко]а имало „повеке и од
литургща и од повест" (Melovski, 2016: 62). Сижето на житието го гради врз основа на локални преданща и легенди, главно, од околината на Елбасан, кои се со сомнителна веродостсуност, и составува имагинарна сторща, со многу неверо]атни, фантастични настани, лишена од историска заснованост. Така, во житието, Владимир царувал не само над Бугарите туку и над Србите, Арбанасите, Далматинците и Илирите, а го победил и царот Василие Порфирогенет. Овде, веро]атно, се мисли на Василщ II, со кого што во]увал Самуил, а не Владимир. Верната сопруга Косара, во оваа верзща на житието, не ]а исполнува сво]ата симболична улога, туку овде се споменува една анонимна жена, юз]а го издала и преку заговор, заедно со сво]от брат, му ]а отсекле главата на Владимир, ко]а то], така отсечена, ]а држел во своите раце. Ово] дел, можеби, настанал врз основа на некаво народно предание, во кое Косара сковала завера против сво]от сопруг Владимир (RotkoviC 2016, 57). Од друга страна, токму оваа неверо]атна компилацща, заснована на не]асни и непрецизни историски податоци, во кои Козма внесува одредени настани и личности од средновековната исторща на Балканот, кои не кореспондираат докра] со историската вистина, ке даде повод, подоцна, во периодот на романтизмот, за различни, главно, неосновани интерпретации за личноста на дукланскиот владетел св. Jован Владимир, а во интерес на различни политичко-црковни аспирации. Овие податоци, исто така, не упатуваат на претпоставката дека многу порано, старото, оригинално житие, кое делумно ни е познато според Летописот на попот Дукланин, било изгубено и останало непознато не само за монасите на манастирот туку и за поширокиот круг на верници и почитувачи на култот кон светецот Jован Владимир.
Во ова, прво венецщанско печатено издание на Аколутщата, од 1690 г., од страна на приредувачот Jован Папа, во предговорот, се наведува дека таа е печатена со сопствени средства и со намера да се подарува и да се шири на подрач]ето на сите цркви и манастири под ]урисдикцща на Охридската архиепископща. Ова издание, освен проложното житие, ]а содржи и службата на светецот, а на насловната страница има минщатура со претставата на самиот светител, што ке стане значаен прототип за голем бро] негови портрети кои се создавале во текот на XVIII и XIX век (Грозданов 1983, 210-213).
Во ово] контекст, важно е да се одбележат и неколкуте сочувани листови во ракопис од збирката на В. И. Григорович бр. 167 (820) од Националната библиотека во Москва, што, според иследувачката В. Т'пкова-Заимова, датираат од кра]от на XVII и почетокот на XVIII век (Tapkova-Zaimova 1967, 179-189). При
иследуватето, се воочуваат одредени разлики помегу текстот на Венецщанската Aколyтиjа, од 1690 година, и записите на овие листови, што наведува на мислете дека се работи за редакцща на „Житието на Jован Владимир", настаната истовремено со споменатата Aколyтиjа од 1690-тата година.
Ово] момент, согледан во печатетето на Aколyтиjата на светиот Jован Владимир, во 1690 година, е пресуден во натамошното ]акнете на култот кон светецот, што особено ке доведе до негово ширете и негувате, во XVIII и XIX век, за што доказ се: печатетето на Москополските аколутии, во 1740-тата и 1742-та година, во кои се застапени житща и служби на словенските светители, кои ги прославува Охридската архиепископща, мегу кои и житието и службата на св. Jован Владимир, како и повторното издание на Aколyтиjата, во Венецща, во 1774-тата г., т.н. второ венецщанско издание, кое е, всушност, препечатен текст на изданието од 1690-тата г., во редакцща на Jован Папа, а коешто содржи и минщатура со претставата на св. Jован Владимир, ово] пат, според литографската предлошка од Стематографщ'ата на Жефаровик, од 1741 г. Изданието го приредил Глики (Novakovié 1893, 231-234), како што е наведено во предговорот на изданието. Ново издание на Аколути]ата е печатено повторно во Венецща, во 1858 г., според предлошката од Гликиевото издание од 1774 г., а во типографща на црквата „Св. Горги", како што се наведува во предговорот на изданието. Важно е за одбележувате дека житието и службата од Аколути]ата, во 1802 година, преведени се на црковнословенски ]азик, од страна на монасите Лука и Партенщ, од манастирот Хилендар. Исправки и корекции на текстовите се направени во црквата „Св. Спиридон", во Трст, а трошоците за печатете ги презел угледниот граганин на Трст - Теодор Мекша (Novakovié 1893, 243-244).
Така, Аколути/ата станува не само текстуална туку и иконографска предлошка, со ко]а се служеле генерации на зографи од културното подрач]е на Охридската архиепископща, во прилог на своите изобразби на претставите на светецот. Светителскиот култ кон св. Jован Владимир особено се следи преку претставата на светителот во споменатата Стематографщ'ата на Хистофор Жефаровик, од 1741 година, како и преку голем бро] негови портрети и претстави во фрескоживописот и во иконописот, настанати во текот на XVIII и XIX век, на целиот балкански простор (Vujicié 2011, 242-243).
Ширетето на култот особено е поттикнато од Охридската архиепископща, од кра]от на XVII vек, а своите на]знача]ни облици ги добива во доменот на книжевното и уметничкото создавате. Во време на охридскиот архиепископ Jоасаф (1719-1743), со матерщална
поткрепа од манастирот „Св. Наум", доага до об]авуваае на познатата Москополска Аколути/а, во 1740-тата и 1742-та година, во ко]а се печатени житщата и службите на словенските светители, кои особено ги прославува Охридската архипископща, каде што освен житщата на словенските учители Кирил и Методщ и на нивните ученици Климент и Наум Охридски, на Седмочислениците, на св. 15 Тивериополски маченици, на св. Еразмо Охридски, на новомаченикот св. Никола Елбасански (бератски), се печати повторно и житието на св. Jовaн Владимир, според текстот на венецщанското издание од 1690-тата година (Грозданов 1995, 87-90, 205-206; Jaкимовскa-Тошик 2011, 295303). Со пропагааето на Москополе, доага до големо раселуваае на неговото население, особено во втората половина на XVIII век, кога иселениците, кои се населуваат во подунавските краеви на Aвстpискaтa монархща, ja користат оваа Aколyтиja, носе]ки ja со себе, со што придонесуваат кон прошируваае на неговиот култ на север, сé до Будим (Petkovié 1959, 48-49, 64-65). Големиот продор на култот кон св. Jовaн Владимир, во периодот пред средината на XVIII век, во подунавските зем]и на некогашната aвстpо-yнгapскa монархи] а, се согледува во особено силното влщанието во уметничкото создаваае на Христофор Жефаровик, во иконографското творештво, како и во различни ликовни техники (графика, фрескопис и иконопис), особено продуцирано на подрач]ето на Карловачката митрополща (Medakovié 1971, 116-117; Cvetkovski 2016, 196-208).
Ширеаето на култот кон светецот, на пошироките подрач]а, претставува еден од позабележливите моменти во културната исторща на Балканот, во доцниот среден век, особено нагласен и протежиран од охридско-москополскиот културен круг, што го диктира неговото одбележуваае низ уметничките форми, во знача]ните културни средишта на тоа време - Охрид, Елбасан, Москополе, Берат, Корча, Света Гора.
Овие податоци укажувуваат на фактот дека, во периодот на доцното средновековие, култот кон Jовaн Владимир се вбро]ува во редот на на]прославуваните светители, за што доказ се печатените Aколyтии, во период од два века, како и бродите иконографски претстави, на поширокиот балкански терен, со мошне интересна и разновидна иконографска тематика. На^тарите познати портрети на св. Jовaн Владимир датираат од XVII и XVIII век. За на]стар сочуван портрет се смета оно] од црквата „Св. Никола", во местото Шелцан, во брдата над Елбасан, од 1625-та година, претставен на ]ужниот sид од наосот на црквата (Perfus 1989, 124-125, 181). Од зографите, кои особено придонесувале за прошируваае на неговиот култ, се издво]уваат браката Константин и Aтaнaс од Корча, како и нивните
синови Трпо и Наум Зограф, кои се познати со сликарските програми како во матичното подрач]е на Охридската архиепископща така и на Света Гора. Уште во на]раните години, Константин и Aтанас го сликаат портретот на св. Jован Владимир, а како на]рано нивно остварувате е претставата во Москополе, од 1745 г., на ]ужната фасада на црквата „Св. Aтанасиj". Следниот негов портрет го сликаат во црквата „Св. Никола", во Москополе, заедно со св. Наум Охридски. Во Aлбаниjа, исто така, позната е претставата на светецот, во манастирот „Св. апостоли Петар и Павле", ка] Виткуки, од 1764 година. Еден од последните портрети на св. Jован Владимир, ко] го насликале браката Зографи, е портретот во црквата „Св. Горги", од 1782 г., во село Лубовск, во близината на манастирот Aрденица. Контуитетот во иссликуватето на портретот на св. Jован Владимир се бележи во областа Музакща и во манастирот Aрденица, за што сведочат уште неколку негови портрети, дело на зографите-брака Четири, од село Грабово, над Елбасан (Cvetkovski 2016, 165-171).
Венецщанската Aколyтиjа, на]веро]атно, го инспирирала иконописецот на иконата од сина]скиот манастир „Св. Катерина", од кра]от на XVII, односно во почетокот на XVIII век, да го наслика светителот во долниот дел на иконата, ко]а ]а содржи претставата на Богородица Несогорлива Капина со малиот Христос, а св. Jован Владимир е претставен во долната рамка, во средина, на бел кот во галоп, со крива саб]а на жуасот, со круна на глава, каде што наместо скиптар, во десната рака држи крст, а под него има уште две сцени од неговото житие. Натписите кои ги следат сцените и фигурите, всушност, се делови од текстот на Aколyтиjата. Иконата, можеби, настанала во самиот манастир, или, пак, уште поверо]атно е дека е подарок од верниците - ации (ходочасници) од балканските краеви (Острогорски 1934, 99-106).
Во Македонща, особено познати се иконите на св. Jован Владимир во иконостасот, во манастирот „Св. Наум", од 1711-тата година, насликан заедно со св. Марина, од познатиот зограф Константин, претстава ко]а се базира на старата редакцща на неговиот портрет од Шелцан и од минщатурата во Aколyтиjата; понатаму, во црквата во с. Слатино, Дебарца, претставен заедно со св. Климент, од 1800-тата г.; како и особено познатата икона од Охрид, на Дичо Зограф, наменета за семе]ството Робеви, од 1862 година, со словенски натписи, заедно со Седмочислениците и со св. Еразмо; понатаму, на една икона од црквата „Св. Никола Геракомща", во Охрид, юз]а, исто така, му се припишува на Дичо Зограф; на две непотпишани икони, од 70-80-тите години на XIX век, од црквата „Света Богородица Каменско", во Охрид, од работилницата на Дичо Зограф, како и на
една икона од манастирот „Св. Jовaн Бигорски", од 1870-тата година, претставен заедно со св. Наум и со св. Методи). Во Македонща, освен икони, познати се и фрески со неговиот лик и тоа, на северната страна, во припратата на манастирот „Св. Наум", заедно со Седмочислениците од Трпо Зограф (1800-1806), понатаму, во манастирот „Св. Jовaн Бигорски", од 1871 г., во манастирот „Св. Горги", во Струга, од 1874 година, во црквата „Св. Богородица Пречиста", во околината на Кичево, од 1880/1881 г. (повеке: ^зданов 1983, 212-215, Grozdanov 1984, 229-235; Cvetkovski 2016, 225-246).
За продорот на неговите икони во средна Грцща - Тесалща и во делови од ]угоисточниот Епир, на]голема заслуга имаат зографите Константин и Миха]ло од Х]онадес (Х]ониаде), место во северен Епир, кои, во периодот мегу 1774-тата и 1779-тата година, насликале повеке портрети на св. Jовaн Владимир. На]стариот од нив е во црквата „Св. Aхил", во местотот Пендалофос, во близината на Кажани (1774), понатаму, во црквата „Св. Богородица Фанеромени", во Тирнава, место во близина на Ерасон (1778), како и портрет на светецот во црквата „Св. Горги", во Оксинща, во поднож]ето на Метеори (1779). Овие зографи, при сликааето на портретите на светецот, ja следеле корчанската сликарска традицща, особено го поддржувале стилскиот израз, согледан во остварувааата на Константин и Aтaнaс Зограф од Корча (Cvetkovski 2016, 188-189). Овие зографи се особено заслужни за ширеае на портретите на св. Jовaн Владимир не само на подрач]ето на Охридската архиеископща туку и на Света Гора. Така, во периодот од 1765 г., тие ja сликаат претставата на светецот, во припратата на манастирот Филотej, а десетина години подоцна, истите зографи го сликаат светецот во Хиландар, а во 1780 г., настанува неговиот портрет во манастирот Ватопед. Од светогорските претстави, би ja нагласиле и претставата на светецот во параклисот Преображение Христово, на манастирот Зограф, од 1869 година, каде што на северниот sид се насликани светите брака Кирил и Методщ, дополнети со претставата на св. Jовaн Владимир (Cvetkovski 2016, 192-195).
Култот на светецот се забележува и во иконографските претстави на територщата на Бугарща, од почетокот на XIX век, кои, главно, настануваат под влщание на податоците во История славянобългарска, напишана од отец Паисщ Хилендарски, во 1782 година, при што, во изобразувааето, видливи се романтичарски конструкти во духот на времето, без поголема историска поткрепа. Неговите претстави се сликани во еден поширок национален контекст, заедно со другите словенски светители, било да се работи за
владетелскиот род Нема&ики или за бугарските владетели од периодот на Првото бугарско царство. Овде би ги споменале портретите во живописот на манастирот „Св. Jован Рилски", едниот на западниот sид на наосот, од 1844 г., а вториот, во параклисот, заедно со св. Сава и св. Симеон, од 1845/46 г., понатаму, во Тро]анскиот манастир, од 1847 г., од зографите Димитрщ и Захарщ Христови, од зографскиот род Доспевски, кои и го воведуваат св. Jован Владимир во уметноста на XIX век, на подрач]ето на Бугарща. Следени се и од други зографи, како на пр., од Никола Иванов Образописов, ко] го слика светецот во црквата „Св. Илща", во с. Горен Окол (1866), како и во црквата „Рождество Богородично", во Самоков (1869) (Cvetkovski 2016, 246-247).
Проследените книжевни остварувааа и иконографските претстави на светецот, како и книжевните состави за Владимир и Косара, кои настанале во XVIII и XIX век, станале битен фактор во преобликуваае на историските факти од историографщата на Jужните Словени, но и инспиративна тема ко]а се наметнала во уметничкото создаваае на просторот од Бугарща до Словенща. Тоа значи дека не само хагиографската и литургиската книжнина туку и белетристиката и особено ликовната уметност го воздигнале култот кон св. Jован Владимир како исклучителна (културолошка) вредност и про]ава во културолошките интерпретации на ]ужнословенските и балканските народи. И денес, по 1000 години од маченичката смрт на светецот, во колективната меморща на мултиетничкиот и мултиконфесионалниот балкански простор, го согледуваме озрач]ето на неговиот култ како поврзувачка и премостувачка алка во градеаето на соживотот мегу националните посебности и различности на Балканот.
Литература:
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 1966. Beograd:
Vizantoloski institut SANU, 117-119. Vujicic, R. 2011. "O kultu i ikonografiji Sv. Jovana Vladimira". Glasnik
oddelenja umetnosti, 29, CANU, Podgorica. Gesta Regnum Sclavorum (Letopis popa Dukljanina), I-II. 2009. Pr. D. Kuncer, T. Zivkovic, Beograd : Institute of History Ostrog Monastery.
Грозданов, Цветан. 1980. „Охрид и Охридската архиепископща во
XIV век", Исторща 1, год. X, Скоще, 179-183. Грозданов, Цветан. 1983. Портрети на светителите од Македони]а
од IX-XVIII век. Скоще: Републички завод за заштита на спомениците на култура. Grozdanov, Cvetan. 1984. "Jovan Vladimir i pretstave Sedmocislenika u
makedonskoj umetnosti XVIII-XIX veka". Zbornik za likovne umetnosti, 20, Novi Sad, 229-235.
Грозданов, Цветан. 1995. Свети Наум Охридски, Скоще: Македонска академща на науките и уметностите - Матица македонска.
Dragic, H. 2010. "Dukljanski kralj sveti Vladimir u hrvatskoj knjizevnosti
i crnogorskoj tradiciji". Lingua Montenegrina, god. III, br.5, Cetine.
Dukljanski knez Sveti Vladimir (970-1016), 2016. Podgorica: Fondacija "Sveti Petar" i Narodni Muzej Crne Gore.
Jакимовска-Тошик, 2011. „Културните врски мегу манастирот „Св. Наум" и Москополе во 18 век", Зборник од Мегународен научен собир: Свети Наум Охридски и словенската духовна, културна и писмена традици/а, 4-7 ноември 2010, Охрид, Македонща, Скоще: Универзитет „Св. Кирил и Методщ", 295-303.
Jovovic, Ivan. 2016. Kult svetog kneza Vladimira Dukljanskog u Crnoj
Gori u susedstvu. In: Dukljanski knez sveti Vladimir (970-1016). Podgorica: Fondacija "Sveti Petar Cetinjski" - Narodni Muzej Crne Gore, 65-95.
Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kriscanstva (uredio
Andelko Badurina), "Ivan Vladimir", 1979. Institut za povijest umetnosti Sveucilista u Zagrebu, Zagreb, 284-285.
Litanie dei Santi della Dalmazia, 1882. Zara.
Medakovic, D. 1971. Putevi srpskog baroka, Beograd : Nolit.
Meloski, Hristo. 2016. Prolosko zitije Sv. Jovana Vladimira In: Dukljanski knez sveti Vladimir (970-1016). Podgorica: Fondacija "Sveti Petar Cetinjski" - Narodni Muzej Crne Gore, 59-64.
Novakovic, St. 1893. Prvi osnovi slovenske knjizevnosti medu balkanskim Slovenima. Legenda o Vladimiru I Kosari (kulturno-istorijske studije), Beograd: Drzavna Stamparija Kraljevine Srbije, 226-227.
Острогорски, Г. 1934. „Сина]ска икона св. Jован Владимира". Glasnik Skopskog naucnog drustva, 14, Skopje, 99-106.
Perovic, Sreten. 2016. Dukljanski knez Vladimir i makedonska princeza Kosara u legendi i istoriji. In: Dukljanski knez sveti Vladimir (970-1016). Podgorica: Fondacija "Sveti Petar Cetinjski" - Narodni Muzej Crne Gore, 19-35.
Perfus, D. M. 1989. Die Drukerei von Moskopolis 1731-1769. Bindruck
und Heligenverehrung im Erzbistu Achrida, Wiener Archiv für des Slawentus und Osteuropos, Band XIII, Wien-Köln.
Petkovic. S. 1959. „Zivopis crkve Uspenja u Srpskom Kovinu (Raczkeve-
u)", Zbornik za drustvene nauke, 23, Matica srpska, Novi Sad , 48-49, 6465.
Ристовска^осифовска, Бшцана. 2001. „Кралството на Словените" од
Мавро Орбини како извор за македонската средновековна истори/а, Скоще - Прилеп: Институт за старословенска култура.
Rotkovic, Radoslav. 2016. Knjiga o cudima Blazenoga Vladimira. In:
Dukljanski knez Sveti Vladimir, Podgorica: Fondacija "Sveti Petar Cetinjski" - Narodni Muzej Crne Gore, 47-57.
Свети JoeaH - хагиографща, химнографща, иконографщ'а, 2016.
Скоще: МПЦ-ОА. Снегаров, Иван. 1995. История на Охридската архиепископия, том I, София, 336-338.
Tapkova-Zaimova, V. 1967. „Un manuscript incomnu de la Vie de St.
Jean-Vladimir", Etudes Balkaniques, 6, Sofia, 179-189. Cvetkovski, Saso. 2016. Portreti Svetog Jovana Vladimira u umetnosti Balkana od XVII do XX vijeka, In: Dukljanski knez Sveti Vladimir, Podgorica: Fondacija "Sveti Petar Cetinjski" - Narodni Muzej Crne Gore.
