CC BY
8оригинален научен труд
УДК 75.052.033.2(497.7) УДК 7.04:75.052.033.2(487.7)
КОНСТАНТИН ВЕЛИКИ ВО ДУХОВНАТА ТРАДИЦИ.ТА НА ОХРИДСКИОТ И НА ПРЕСПАНСКИОТ РЕГИОН
Maja Jaкимовскa-Тошик
Институт за национална истори]а, Скоп]е, Македонца
Keywords: cultural icon, cult status, founders of Christianity, Ohrid monument, regions of Ohrid and Prespa, portraits of the Saints Constantine and Helen, iconografy, illustrations of a legend
Summary: The city of Ohrid, in all of its artistic renditions and designs, affirms the celebration of the Saints Constantine and Helena, lending itself as the authentic interpreter of their cult. Their cult status, as founders of Christianity, can be traced in Ohrid through the commissioning and construction of a temple that has them for its patrons, as well as through their constant presence in the decorative and conceptual system of the frescos and icons of Ohrid, which in turn may be analyzed from the standpoint of the content and the illustrations of their hagiographies as edited by the Eastern Orthodox Church. The Church of Sts. Constantine and Helen belongs to that chapter of artistic creation that stands as a kind of a separate, encircled, chronological and stylistic whole, comprised of the last fifty years of the life of the city of Ohrid, right before the onset of the Turks. The Ohrid monument in honor of the Sts. Constantine and Helen, with its cycle of scenes focused on depicting a number of events, can be examined primarily as an illustration from the hagiographies of these personages in accordance with their treatment by the Eastern Orthodox Church. This study aims at tracing the apparent connection (bond) between the cults of the Sts. Constantine and Helen and the cults of St. Clement of Ohrid and St. Ahil of Larissa, in the regions of Ohrid and Prespa. The analysis of the cult of Constantine and Helen, to a great extent, is confined to the period of the 14th and 15th centuries, when, due to the newly found political circumstances, imposed as such by the Ottoman Turkish conquest, a new need emerged, for new forms of safeguarding Christianity.
Охрид/Лихнидос во историска смисла е голем културен и духовен центар, каде свеста за сопственото значене се преплетува со традицщата на висока богословска мисла. Градот Охрид во своите уметнички и иде]ни остварувааа ]а афирмира прославата на св. Константин и Елена, ]авува]ки се како автентичен толкувач на нивниот
култ. Нивната култна прослава, како втемелyвaчи на xристиjaнството, во Оxрид, ja следиме прєку изградбата на xрaм чии патрони се тие, како и прєку нивното посщано присуство во декоративниот и во иде_іниот систем во фрескоживописот и иконописот на оxридскaтa уметност, што може да се разгледува од аспект на содржина и на илустрацща на нивните житща во редакцща на Источната црква. Православната црква со посебен интерес врзан за култот на афирматорот на xристиjaнството и основачот на „новиот Рим“, ги канонизирала царот Константин и неговата ма_іка Елена, дава]ки им висок третман на рамноапостоли.
Црквата посветена на св. Константин и Елена во средновековната исторща на Оxрид припага кон онаа xронолошкa и стилска целина од уметничкото создаваае што ги опфакало последните педесет години на неговиот живот пред доагааето на Турците. Податоците за подигааето на црквата посветена на св. Константин и Елена во стариот дел на градот Оxрид, во непосредна близина на црквата „Св. Богородица Перивлептос“, се врши врз основа на записите и натписите сврзани со не]зиниот основач, донаторот еромонax Партенщ, свештеник, а подоцна голем дyxовник на градот. Тоа се записите на самата донаторска композицща на ]ужниот sид, натписот над ]ужната врата во наосот на црквата и молитвата во олтарскиот простор. Главниот натпис забележан во доста збиена форма н# информира дека градбата е подигната и исликана со „помошта, трудот и издатокот“ на почитуваниот еромонax Партенщ (Петрушевски 1952: 276, 284; Суботип 1971: 4-5), но без да се наведе годината на градбата. Под ово] напис се наога уште еден текст пишуван во колона, во ко] се заведени имотите на црквата и ко] укажува дека наведените предмети и недвижниот имот се донацща на самиот ктитор - еромонaxот Партениі. Ктиторскиот портрет е насликан на композицщата на ]ужниот sид, каде е прикажан еромонaxот Партенщ, ко] во десната рака го држи моделот на црквата со речиси идентичен aрxитектонски изглед каква што е самата градба (еднокорабна црква со полукружен свод). Околу неговиот портрет се насликани портретите на неговата ма_іка Марща и на син му Мта]ло, а во горниот дел од композицщата се споменува поменот на неговиот починат татко Jовaн. Нешто подоцна на надворешната страна на ]ужниот дел на црквата бил насликан и внукот на ктиторот Партениі, еромонaxот и aрxимaндрит Никандар - дyxовник од Оxрид. Значи, како основачи на манастирот се ]авиле еромонaxот Партениі и неговата ма_іка Мариіа, кои сво]ата
задужбина природно ja поврзале со оние светители во кои веро]атно виделе лична аналогща. Тие го подигнале xрaмот посветен исто така на син и ма_іка, светители на кои им припагала заслугата за слободно исповедаае на xристиjaнскaтa вера и чщ култ помагал во не]зиното зацврстуваае во времето на османлиското осво]уваае на Балканот.
Циклусот сцени во оxридскaтa црква посветена на св. Константин и Елена, претставува еден вид илустрацща на потесен избор на прикажани настани од житщата на овие личности според третманот на Источната црква. Историска димензща на нивната по]ава, со текот на вековите избледела во претставите и свеста на Византщците, и не можела да до_іде до полн израз во религиозната уметност во последните децении на Имперщата. Затоа, споредбата на претставите во циклусите во Оxрид и пошироко на Балканот, со нивната реална основа, би било залудно. Повеке од шдада години прославата на царот Константин, ко] ja подигнал сво]ата нова престолнина на Исток и ко] ja дал слободата за проповедаае на xристиjaнскaтa вера, избришало од секаваае многу непрщатни факти од неговото минато и како човек и како xристиjaнин. Така општиот приказ на неговиот живот во оxридскиот иконопис се редуцирал на неколку афирмативни епизоди. Тоа се сцените, кои се издигани речиси до симболи. Почитта кон нив како светители особено се зголемува со легендата за пронаогаае на чесниот крст, при посетата на Елена на Ерусалим. Илустрациите за нив, во средниот век, сепак биле доста ретки, иако нивните одделни ликови биле дел од речиси задолжителната програма на sиднaтa декорацща во на^иската зона (Суботип 1971: 83).
Во Западната црква забележуваме поинаков облик на воспоставуваае култна прослава кон царот Константин. Во оваа насока таа била попретпазлива. Римската црква само го беатификувала човекот, ко] во времето кога го офицщализирал xристиjaнството, не бил толку милозлив кон противникот, и наредил да се погубат повеке членови од неговата на]блиска фамилща. Затоа и сосема е разбирливо што претставите што го прикажуваат Константин како правоверен цар, се ]авуваат главно во врска со други свети личности, особено со папата Силвестер, чща rojæa била особено ценета. Нивното заедничко прикажуваае, од друга страна имало и многу одреден политички призвук, врзан за интересите на папството. Во иде_іната конструкцща на Западната црква биле и корените на соодветни, карактеристични иконографски претстави сврзани со де_іствувааето на Констатин (Суботип 1971: 83). Така, на пример, на уништените мозаици
триклинща во Латеранската базилика од времето на Лав III (795-816) бил прикажан Христос како ги предава симболите на мок: на папата Силвестер - клучевите, а на Константин - знаменце (Matthiae 1964:3334). На ово] начин се сакало да се истакнат правата на современите носители на духовната и на световната мок - на Лав III и на Карло Велики, кои се сметале за нивни наследници. Подоцнежните мозаици во Латеранската катедрала, од времето на Климент III (1187-1191), особено ]а нагласувале донацщата на Константин Велики, преку наводното даруваае на познатата фалсификувана исправа, на]веро]атно настаната пред кра]от на понтификатот на Павле I (757787). Со ово] лажен документ требало да се обезбедат потребните исправи во интерес на Западната црква, со што сакало да се докаже дека уште Константин правото на првенство го решил во прилог на Рим, во однос на не]зиното првентво над Источната црква. (Cabrol -Leciercq 1914: 2682). И во римската црква Sancti Quattro Coronati, во капелата на истиот светител со sидни слики од 1245/6 година, е насликан Константин како покорно ]а застапува иде]ата на католичката црква за супрематща на духовната власт, држе]ки го за узди коаот на папата Силвестер при свеченото влегуваае во Рим или дарува]ки му на поглаварот на црквата тщара како знак на цивилна мок, од ща се откажува во корист на престолот на св. Петар (Hermanin 1945: 238; СуботиЙ 1971: 83). Толкувааето на историската фигура на царот Константин и не]зиниот иконографски израз, според изразот и разновидноста на претставите, била од големо значеае за двете цркви. Во начинот и симболиката на не]зиното претставуваае и источната и западната страна наогале поткрепа за своите тврдеаа и аспирации во повекевековната борба за духовен примат.
Во иконографщата на Источната црква, ща го изразувала своето длабоко почитуваае кон царот и неговата ма]ка, претставите од нивниот живот биле познати, и досегале до периодот на неговото доба, заедно со пишаните сведоштва за Константиновиот лик и туава, но сочуваните иконографски примери се зачудувачки ретки. Така, на^тарите илустрации ги содржат дури Беседите на Григорщ Назщански од Париската национална библиотека бр. 510, сврзани со познати епизоди издигани до симболи од неговиот живот, какви што се: Сонот на Константин, Битката Kaj Милви)скиот мост и сцената на пронаогате на крстот. Тие настанале во последните години од владееаето на Васили] I (f886) (Omont 1929: pl. LIX). Дури значително подоцна, во XIII век, четири илустрации од легендата за
Чесниот крст донел и еден ракопис од Сирща (Baumstark 1913:234237). Сосема малубро]ни како елементи на циклусот, претставите од Константиновиот живот не изостанувале одделно од репертоарот на монументалното сликарство, било да се ]авуваат во врска со други личности или пак во други независни тематски целини. Во таа смисла и сликарските прирачници (ерминии) носеле упатства за композицщата на Првиот вселенски собор, Jавуваftето на св. Никола во сонот на царот Константин, Константиновото крштеваае, Пронаогааето на крстот итн. Во подоцнежниот иконопис сцените со Константин илустрирани се во рамките на делата на архангелот Михаил1.
Периодот на датираае на охридскиот храм посветен на светите Константин и Елена и сликааето на постарите делови на неговата sидна декорацща во студиите на голем дел истражувачи во средината на 20 век со право е барано во последните децении на 14 век. Но, еден запис подоцнежно откриен на слободното поле, под првата колумна на катастихот со годината 1476/7, внел извесна забуна во веке усвоеното датираае. Него го коментираат поголем бро] истражувачи (Коцо 1954: 187-203; Балабанов, Николовски, Корнаков 1980: 277-280; Бошковик, Томовски 1961: 95-97). Сфатен како дел од стар текст, то] е земен како вид доказ дека храмот настанал цело столетие подоцна. Но, белешката со назначената година додадена е подоцна, испишана е во друга техника (со перо или тенка четкичка), и притоа иако едва] видлива, сосема е различна од останатиот текст. Во прилог на мислеаето за поранешниот датум за постанокот на храмот од кра]от на 14 век, оди третманот на постарата внатрешна декорацща на храмот и неговото датираае, кое никако не припагало на втората половина на 15 век. Со тоа дел од научната ]авност се придржува до поранешниот датум за датираае на храмот (ЬоровиЙ-ЛубинковиЙ 1951: 175; Лубинковик -Коровик-Лубинковик 1961: 137-138; ЪуриЙ 1961: 67; СуботиЙ 1971: 4, 61).
Според тематиката на sидното сликарство и иконографщата на просторот низ ко] се согледува степенот на теолошката ерудици]а на нивниот порачател од кругот на охридскиот клер, го прават комлексот св. Константин и Елена во Охрид издигнат во голема мера во однос на
1
За овие претстави во иконографщата и култот кон ликот на Константин во Источната црква види: Го]ко СуботиЙ, Свети Константин и Jелена у Охриду, Београд 1971, 85.
другите споменици од втората половина на 14 век. Според Г. Суботик, речиси последен пат во исторщата на средновековното сликарство во Oxрид, образован порачител, направил напор со изборот на темите да даде подлабока смисла во декорацщата на програмски определениот сакрален простор, има_іки ги предвид заложбите на старите оxридски прелати, и со тоа програмата на катедралниот xрaм ja направиле една од на_ісложените комплекси на византиското монументално сликарство од ово] период (Сyботиh 1971: 4, бб).
Црквата во Oxрид, почитува_іки ги своите патрони, во програмските решенща вклучува сцени од ретко илустрираната легенда за св. Константин и Елена. Во оxридскиот циклус се повторуваат сцени, веке познати во sиднaтa декорацща, кои ja следат постарата популарна содржина од животот на патроните на xрaмот. Изборот на сочуваните сцени не излегува од рамките на на]многу потенцираните епизоди од нивниот живот во наведениот циклус. Циклусот посветен на нив, сосема природно, е насликан на ]ужната фасада, како што и нивните фигури, делумно сочувани и денес, насликани кон кра_іот на XIV век, се наогаат над влезот на истата іужна, а не на западната страна. Спорна не треба да биде ни претпоставката дека истите теми биле илустрирани при пресликувааето во следниот век. Притоа, при истражувааата полесно се доведува под сомнение единствено претпоставката дека композициите во поголема мера го повторуваат и сво_іот поранешен распоред, а можеби и постара иконографска сxeмa (Сyботиh 1971: 82).
Во прославата на Константин и Елена и оxридскaтa црква го следела примерот на византиската, raja особено истакнувала неколку настани од нивниот живот, кои биле од големо значеае за судбината на xристиjaнството. Тука ги препознаваме случувааата сврзани со: провидението со крстот на небото, што ветувало победа во битката со Максенцщ, по што и следел едиктот за верската толеранцща (Милано, 313 година), понатаму Првиот вселенски собир на ко] се започнало со решаваае на спорните прашааа и формулирааето на догмата Симболот на верата, настанот сврзан со патувааето на Елена на Исток за да го прона_іде Чесниот крст и Константиновото крштеваае (Delehaye 1902: col. б97-700). Покра] нив, и повеке други, послабо истакнувани епизоди, се ]авуваат во одделни варщанти на грчките житща. Не помали разлики и претстави се забележувале и во описот на одредени настани. Се разбира дека вака подвоената литерарна основа имала за последица и различни прикажувааа во сликарството. Oсобeни разлики се забележуваат во однос на сцените сврзани со
спорното Константиново крштеваае, кон кое се изразувало сомневаае во текот на целата византиска исторща. Сепак, наведените настани, понекогаш прикажувани во засебни циклуси, не добиле различна основна смисла (Сyботиh 1971: 8б).
Реконструкцща на сцените сврзани со животот на Константин во оxридскиот споменик врши Г. Суботик преку цртеж на нивниот распоред на ]ужната фасада од главниот xрaм во sиднaтa декорацща (Сyботиh 1971: тбл. 9, 8б). Во секо]а од трите зони бил изложуван по еден од основните настани, и тоа во обратен редослед. Хронолошки прва, епизодата за тргнувааето во бо] на Константин и на неговите воини, каде им се ветувала и победата, прикажана е во на_інискиот гоуас, Нике_іскиот собор со поглаварите на xристиjaнскaтa црква ф во средниот, а сцените со пронaоfafte на крстот или претположливото Константиново крштеваае ф во на]високиот. Oвдe не нашла свое место, иако тематски се претпоставувала, сцената сврзана со самиот судир ка] Црвените карпи, а во на]високиот по]ас, можеби заради малиот простор, изостанале уште една до две алтернативни композиции.
Слабо видлива композицща се констатира во зоната под покривот. Таа е прикажана на помалиот дел на слободното поле, и поради не]асноста ja носи дилемата ко] од настаните е претставен. Не е докра] урврдено дали овде е опишан разговорот мefy Константин и Силвестер по што се случило Константиновото крштеваае или е прикажано Константиновото упатуваае на Елена во Ерусалим за да го побара крстот на ко] е распнат Христос. Легендата за Константиновото крштеваае во Рим, ко]а е оспорувана на]многу од веста дека то] го примил (крштевааето) од еден арщански епископ во Никомидща пред кра_іот на сво_іот живот, паралелено живеела и на Исток и на Запад, а потеклото на]веро]атно го водела од Ерменща или од Сири] а, каде е забележана уште во V век (Cabrol - Leclercq 1914: 2б8б-2б87). Според не]зиното кажуваае, лепрозниот цар по сугести]а на лекарот се подготвувал да се избааа во крвта на невини деца, но потресен од тажеаето на ма]ка му, не се одлучил на тоа. Неговото подоцнежно исцелуваае е разбрано како алегори]а на очистуваае на гревовите по пат на крштеваае. Самата фабула е врзана за папата Силвестер. Слична содржина сврзана со спорното крштеваае, кога лепрозниот цар не ja послушал сугестщата на лекарот, туку се исцелил по пат на крштеваае со посредство на сугестщата на св. Петар и Павле, срекаваме и во македонскиот фолклор, забележано низ неколку
приказни од Марко Цепенков (Цепенков 1972: 23-40). Во моментот кога Константин влегувал во вода, над присутните блеснала силна светлост и чудотворната вода ги симнала трагите на смртоносната болест од телото на владетолот. Излекуваниот крал, заради чудото што го доживеал, остатокот од животот го минува, според легендата, во основаае големи xрaмови и даваае привилегии на xристиjaнитe (Cabrol - Leclercq 1914: 2б84).
Така, во горниот сло] на бледата оштетена претстава во Oxрид само се наслутуваат две личности со престоли зад себе. Едната се приклонува со горниот дел на телото, а другата со рака дава знак што личи на благослов. Не е исклучено овде да бил прикажан разговорот мefy Константин и Силвестер во ко] болниот владетел го прифатил неговиот совет. На десното поле, каде малиот преостанат дел од фреската е оштетен, можело да се нaоfa Крштевааето Константиново. Сепак, се чини дека наместо епизодата со Силвестер, овде било прикажано пронaоfafteто на Чесниот крст. На првото поле, во то] случа] на]веро]атно е прикажана царицата Елена, наведната пред синот, ко] и ja доверува задачата да оди во Ерусалим и да го побара Крстот. Сцената на неговото откриваае, можела да биде на слободниот десен дел на sидот. Според Г. Суботик скратувааето на циклусот, предизикано и поради малата површина на просторот, на]веро]атно го иницирало сликарот да се одлучи за оваа претстава, биде_іки xрaмот е посветен и на царицата Елена, а не само на Константин, a raja овде ja срекаваме само во композицщата на Нике_іскиот собор (Сyботиh 1971: 88). Во него циклусот посветен на патроните на главната црква, иако во горната зона оштетен при губеаето на ретки, можеби и на_іинтересни сцени, зазема исклучително место мefy на_істарите познати примери на оваа тема во балканското монументално сликарство.
Тргнувааето на Константин и на неговата во_іска во битката со Максенцщ во оxридскaтa сцена иконографски е на]блиска до развиената одговарачка композицща во припратата на црквата во манастирот Патрауци, во Буковина, raja, во 1487 година, ja подигнал во]водата Стефан Велики. Според мислеаето на А. Грабар (Grabar 1930: 19-27), наведената фреска му припага на времето на градеае на црквата, а не како што порано се претпоставувало од средината на XVI век, и според тоа, барем на Балканот, претставува на]близок пример до фреската од помладиот сло] на оxридскиот споменик. За жал, десниот кра] од композицщата во оxридскaтa црква, денеска, е уништен. Тука
веро]атно бил насликан архистратигот Михаил на коа како го покажува светлиот крст на небото или на Константин му донесува лабарум со знакот со ко] треба да го победи противникот. За разлика од претставата во молдавскиот храм, архангелот Михаил овде не ]а предводи во]ската, ]ава]ки пред владетелот, туку им доага во пресрет. Константин на своето десно раме носи крст, додека со телото е свртен кон придружниците-во]ници, за да им го сврти внимание на оваа чудна по]ава со гест (СуботиЬ 1971: 86).
Во внатрешноста на охридскиот храм на ]ужниот sид од наосот, од исток кон запад, преставени се патроните на храмот св. Константин и Елена, заедно со св. Никола, св. Климент и ктиторската композицща со Партенщ (Грозданов 1983: 57, 74). Овде е знача]но да се подвлече местото и улогата на св. Климент Охридски во неговата презентацща на градски заштитник во периодот на 14 век, кога е претставен то] со определени светители, концепциски поврзани, кои понекогаш ]а заземаат целата прва зона на ]ужниот sид на наосот. Тоа истовремено претставува една од основните карактеристики на рапосредот во охридскиот живопис во то] период.
Многу слична претстава во приказот на ктиторската композицща на ]ужниот sид од наосот нуди црквата „Св. Богородица Болничка“ во Охрид, ко]а е изградена во близок временски интервал со црквата „Св. Константин и Елена“. Така, на вториот сликарски сло] на црквата „Св. Никола Болнички“ од околу 1400 година, во ктиторската композицща се прикажани претставите на св. Никола, св. Климент Охридски, кон кои се обрака ктиторот - неидетификуван охридски архиепископ. Структурално, мошне блиска со ктиторската композицща од св. Константин и Елена, со изборот и распоредот на светителите, оваа претстава во целост ги продолжува старите иде]ни и тематски принципи на местото и на улогата на св. Климент како заштитник и посредник на молитвата на непознатиот охридски архиепископ. Во сво]ата истовидна градителска обработка црквите „Св. Константин и Елена“ и „Св. Никола Болнички“ во Охрид, кои со убавината на обликуваниот простор и со декоративната обработка на фасадата, во градителството во Охрид внеле свежина со нови, до тогаш, непознати решенща.
Портрети на светителите Константин и Елена срекаваме и во црквата „Св. Богородица Перивлептос“ во Охрид на ]ужниот параклис од 1365 година. Нивните портрети овде се претставени зад водечките екуменски архиереи, зад кои настапува поворката владетели. Според
хиерархщата на христщанските цареви и врз основа на типолошките особености, први до Богородица и Христос молитвено им се обракаат царот Константин и царицата Елена, чиишто физиономски карактеристики главно се повторуваат на голем бро] нивни претстави (Грозданов 1983: 54, илустрацща 68).
Во охридската пештерска црква „Св. Еразмо“ сочувани се фрески од три сликарски фази. Од последната фаза, ща води потекло од периодот на турската управа не постара од 16 век, за одбележуваае се и портретите на св. Константин и Елена, прикажани северно од западниот влез, заедно со долниот дел од една оштетена фигура и со архангел Михаил (Грозданов 1983: 142). Ово] фрескоживопис од доцниот среден век укажува на спуштаае на стилскиот континуитет и ликовното ниво во sидното сликарство на охридскиот кра] и на особености сво]ствени за подоцнежното време, на]веро]атно од 16 век. Покра] овие особености, знача]но за одбележуваае, за периодот, е мешааето на грчки и словенски сигнатури, доцнежниот изглед на круните на св. Константин и Елена, како и подоцнежниот начин на одбележуваае на светите во]ници.
За нивниот култ во Охрид зборува и живописот во црквата „Успение на Богородица“ во охридското маало Каменско, каде постои една значаща икона на Богородица со Христос, заедно со св. Константин и Елена, со св. Димитрща и св. Климент Охридски, ща е насликата од Димитирща Дичо-Зограф во нишата од надворешната страна над ]ужниот влез на црквата. Во оваа етапа од разворт на зографот, се срекаваме со еден висок рафирман на неговата сликарска постапка, со „раноренесансен“ изглед и израз на Богородица, чщ лик е насликан во нежни прелевачки тонови. Како што дознаваме од натписот, на дното на иконата, таа е завршена на 5 март 1851 година, и спага мегу на]раните охридски дела на ово] ма]стор. Во долниот дел на иконата, во кругови се насликани допо]асните фигури на св. Димитрщ и на св. Климент Охридски (Грозданов 2007: 432)
Култот на св. Константин и Елена, освен во Охрид, го следиме и во Преспа, каде се врзува за силно изразениот култ во овие предели на ларискиот епископ св. Ахил, од времето на Константин Велики, чии мошти, по заземааето на големиот тесалиски центар Лариса, ги пренел Самоил во своето државно и црковно средиште ф Преспа. Инаку, култот кон Ахил Лариски, во средниот век, се засновува врз неговото учество на Првиот екуменски собор во Нике]а 325 г., каде што то] истапил против арщанската ерес и со тоа придонел за победата на
христщанската догма. Така, на преминот кон 15 век, оваа поврзувачка линща во прославата на нивните култови се согледува и во храмот „Св. Константин и Елена“ во Охрид, каде св. Ахил има многу нагласено место.
Во потесниот регион на Преспа, сепак, култот на св. Ахил, во живописот, е поизразен отколку во sидното сликарство во другите краишта на Македонща. Во турскиот период неговото угледно место се забележува во добро сочуваните сликарски ансамбли на црквата Богородица (Панагща) Порфира и „Св. Герман“, датирани пред средината на 18 век. Во „Св. Герман“ св. Ахил се по]авува во првата зона во цел раст, на северната страна од наосот, веднаш до св. Никола и св. Атанасие ф од исток и св. Константин и Елена ф од запад.
Во Преспанскиот регион се наога и црквата „Св. Богородица“ на островот Мал Град во Албанща, на околу 3 км североисточно од селото Пустец, на ]угоисточниот дел од Преспанското Езеро. Островот изобилува со повеке природни пештери, идеални за организираае на анахоретски монашки живот и за основаае на пештерски цркви.Во ово] пештерски храм, се сочувани три натписи, кои зборуваат за неговата обнова низ времето. Вториот натпис, испишан северно од внатрешноста на западната врата, над ликовите на св. Константин и Елена, содржи текст во ко] се споменуваат обновувачите на храмот -кесарот Новак и сопругата Кали во 1369 година (Ангеличин-Жура 2006: 400).
Во излагааето следевме очигледна поврзаност на светителските култови на св. Константин и Елена, со култовите на св. Климент Охридски и на св. Ахил Лариски во охридско-преспанскиот регион. Нашиот преглед на нивниот култ во голема мера е ограничен на периодот на 14 и на 15 век, период кога, поради новите политички услови, наметнати со турскиот осво]увач, се ]авува нова потреба и нови облици за заштита на христщанството. Во таа смисла, сите овие светителски фигури во свеста на народот ]а имаат улогата на заштитници и афирматори на Христовата вера, кои се поврзале во сликарските ансамбли. Култовите на св. Константин и Елена и нивниот третман на рамноапостоли од страна на Источната црква, рефлектирано, во таков облик и во охридско-преспанскиот регион, укажува на исклучителната почит и верувааето на охридското населението и на ктиторите во нивното застапништво и поддршка во афирмацщата на верата.
Литература:
Ангеличин-Жура, Гоце. 2006. Пештерните цркви во Охридско-Преспанскиот регион (Р. Македонща, Р. Албанща, Р. Грцща), Ниш и Византща, IV Научни скуп, 3.-5. ]ун 2005, во: Зборник радова IV, Ниш. С. 385-402.
Балабанов, Коста - Николовски, Антоние - Корнаков Димитар. 1980. Споменици на културата на Македонща, Скоп|е: Мисла. С. 277-280. (Ist ed. Skopje 1961)
Baumstark A. 1913. Konstantiniana aus syrischer Kunst und Liturgie. Konstantin der Grosse und seine Zeit, Freiburg. С. 234-237.
Бошковик, Гурге - Томовски, Крум, 1961. Средновековната архитектура во Охрид, во: Зборник на трудови, Охрид. С. 95-97.
Cabrol, Cf. F. - Leciercq, H. 1914. Dictionnare d'arhéologie chrétienne et de liturgie. III, 2, Paris.
ЪоровиЪ-ЛубинковиЬ, Мир]ана. 1951. Црква Константина и Jелене у Охриду, Датум постанка и ктитори цркве, во: Старинар, II, Београд.
Delehaye, H. Cf. 1902. Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae, Bruxellis, col. 697-700.
ЪуриЪ, Воислав. 1961. Иконе из Jугославиjе, Београд.
Grabar, A. 1930. Les croisades de l'Europe orientale dans l'art, Mélanges Ch. Diehl, II, Paris. С. 19-27.
Грозданов, Цветан. 1983. Портрети на светители од Македонща од IX до
XVIII век, Скопле: Републички завод за заштита на спомениците на култура.
Грозданов, Цветан. 2007. Живописот на Охридската архиепископща
(студии), Скопле : МАНУ.
Hermanin, F. 1945. L'arte in Roma dal sec. VIII al XIV, Storia di Roma, vol. XXIII, Bologna.
Коцо, Димче. 1954. Околу датирааето на црквата Константин и Елена во Охрид, во: Годишен зборник - Филозофски факултет, 7, Скопле. С. 187-203.
Л>убинковик, Радиво]е -ЪоровиЪ - Л>убинковиЪ, Мир]ана. 1961.
Средновековното сликарство во Охрид, во: Зборник на трудови, Охрид.
Matthiae, G. 1964. Pittura politica del medio evo romano, Roma.
Omont, H. 1929. Miniatures des plus anciens manuscrits grecs de la Bibliothèque nationale du VIe au XIVe siècle, Paris.
Петрушевски, Миха]ло. 1952. Белешки за натписот од црквата Константин и
Елена, во: Жива антика, II 2, Скои|е. С. 276-284.
СуботиЪ Го]ко. 1971. Свети Константин и Jелена у Охриду, Београд: Филозофски факултет у Београду - Институт за исторщу уметности.
Цепенков, Марко. 1972. Македонски народни умотворби, книга четврта, Народни приказни - легенди, Скопле: Македонска книга. С. 23-40.
