CC BY
12Правоприменительная практика и прокурорский надзор
пуп
Ш.М. ШЭР1ПОВ,
эл-Фараби атындагы К,азац ¥лттыц университетшц доцент1, зац гылымдарыныц кандидаты
ЗАНДЫЛЬЩТЫ ^АМТАМАСЫЗ ЕТУ ПРОКУРАТУРА ^ЫЗМЕТШЩ НЕПЗГ1 МАЦСАТЫ
Зацдылык амбебаптык принцип мартебес1мен кукыктык мемлекетт1 жуйел1 курудыц бастауы, барлык мемлекетт1к-кукыктык институттар кыз-мет1н1ц нег1з1 болуы ти1с.
Зацдылык кукыктыц тугырлы принциптершщ б!р! рет1нде жалпы теориялык жане салалык кукык гылымдарыныц органикалык б1ртутастыгы мен езара байланысын камтамасыз етед1. Зац гылымы мен практикасыныц 1ргел1 санаты бола тура, зацдылык когам мен азаматтардыц кукыктык ем1ршщ дец-гей1 мен жагдайыныц непзп елшем1 болатыны сезс1з.
Кез1нде Аристотель де зацдылыкты мемле-кеттшктщ ец жогары белпс1-полития ретшде таныды. Когам мен мемлекеттщ ем1ршде кукыктыц устемдт идеясын алга тарткан ол, демократиялык когамда баршаныц устшен тек зац билж ету керек деп есеп-тед1 [1]. Гегель де деспотияга карсы тек зац мен тулга-ныц бостандыгыныц устемдцш камтамасыз ететш тупнускалы демократиялык мемлекетт1 атаган [2].
Б1рак когамныц дамуы мен жетшуне карай ар та-рихи кезецде, ар режимде зацдылыктыц функционал-дык максаты аркилы болып келдТ. Ягни, зацдылык белгш б!р устем таптыц нзмесе саяси кауымдастык-тыц мудделзрш коргауга багытталып жанг соган лайык аталып келд1. Буржуазиялык зацдылык, революция-лык зацдылык, социалисттк зацдылык т.с.с мартебе-лерге, еюшшке орай, ие болып келдТ. Соцгысы тотали-тарлык режимнтц кажеттшктерш камсыздандырып келдТ. Зацдылыкты когамды мемлжеттж баскарудыц адцс1 ретшде таныта келе, сол кезде оны катац да сезс1з орындау баршаныц мшдет1 болып есептелд1.
0ткен заманныц ескрген рудимент! болып калмау ды кездеу прогрессивт1 дамудыц алгашкы максаты.
Казахстан Республикасы тауелс1з мемлекет болгалы дамуын еркениеттшжке, адамзат таж1ри-бес1нде калыптасып, би1к кундылыктармен таныл ган, ондайы далелденген мемлекеттермен 1ргелес болуга, кеш1н солар кешкен сара жолга салуга умтылып келед1. Елд1ц Ата Зацы- Конституциясы аркылы демократиялык, кукыктык, алеуметт1к мемлекет куруды максат ету1 соныц айгагы [3].
Ендеше, мундай кундылыктар адам мен аза-маттыц кукыктары мен бостандыктарын камта-масыз етуден бастау алатыны анык.
Демек, зацдылыктыц ман1 де жаца ар1 кунды сапага есет1н1 сезс1з. 0йткен1, тарихи далелден-гендей, зацдылык деген1м1з бул алеуметпк-сая-си режим жане когам ем1р1нде кукык пен зацныц устемд1к жасайтынында куман жок.
Осыдан кукыктык, демократиялык мемлекет-ке тан зацдылыктыц жаца парадигмасыныц калып-тасуы да зацды куб^1лыс. Оган кандай атау лайык-зацд^1л^1к па, кукыктык мемлекеттег1 зац-д^глык па? К^лай аталмасын тек оныц ман1нде де, астарында да, б1зд1ц п1к1р1м1зше мынандай аныктау болу^1 ти1с: зацд^1п^1к- когам ем1ргнде пен зац-
ныц устемдтпн камтамасыз етет1н, кукыктык нор-малард^1ц уйгарымдарын когамд^1к катынастарга тусушшердщ булж^1тпай сактау^1н, кукык бузушы-лыкпен, бил1ктег1 озбырлыкпен курест1 1ске асыра-тын, когамды уйымдастыру мен ондагы тарт1пт1 сактайтын режим. Сондыктан зацдылык ар1 идея, ар1 талап рет1нде мемлекет зацдарында кукыктыц ш^1найы кер1н1с беру жуйес1 болу^1 ти1с.
С.С.Алексеев зацд^1л^1кт^1ц маселелер1н зерттей келе, оны когамдагы жуйес1мен байлан^1ст^1-ра отырып, жеке когамд^1^-саяси болмыс рет1нде тануд^1 ус^1н^1п, зацд^1п^1кты алеуметт1к-кур^1лыс-тык табигат^1мен жакындат^1п, он^1ц маг^1насы де-мократиян^1ц курамдас бел1г1 екенд1ггнде деп ерек-ше атайд^1. Ол ку^ыкты^ зацд^1п^1к атаул^1 санатт^1 енг1зе отырып, зацныц жалпыга б1рдейл1г1мен катар оныц устемдюн, кук^1кт^1ц баскаруш^1л^1к рел1 адам кукыктарымен санасуга акеп т1рейт1нд1г1мен дайек-тейд1. Мунда кук^1кт^1ц шешуш1 болмысы демокра-тиялык кукыктык принциптермен, жеке кукыктар-мен б1ркатар адамныц 1ргел1 кукыктарымен тыгыз байланысты болу^1 кажет деп санайды [4].
Зацд^глыкка берглген осы аныктаманы 1.Ж.Бах-тыбаев куптай келе, зацдарды мемлекетте орна-тылган демократиялык тарт1пте кабылдаудыц сак-талуы жане олардыц нормаларындагы демократи-ялык уйгарымдарды барл^1к тулгалардыц булжыт-пай орындауы кажетт1л1ктер1мен уштастырад^1 [5].
Аталган кезкарастарга бага беруге умт^1лмай-ак, ас1ресе кукыктык зацд^1п^1к санат^1н^1ц ос^1лай ата-луы юридикал^1к казуистика ма алде тавтология ма, б1рден айтар^1мыз сол - зацдылык кайткен жагдайда м^1надай кундылыктар мен ережелерд1 мгндетт1 турде камтуы, ягни когам ем1ргндег1 кук^1кт^1ц улы марте-бел1л1г1н; зацн^1ц устемд1г1н; баршаныц зац алд^1ндаг^1 тецд1ггн; кук^1кт^1к актшердщ он^1ц тулгалары тара-п^1нан булжытпай сакталу^1н; кук^1к пен бостанд^1к-ты жузеге асыруга тоскауыл коюга жол бер1лмеу1н; кукыктыц анагурлым дурыс жане ти1мд1 пайдаланы-луын; кукык бузушылыкпен курест1 б1рт1ндету мен зацды бузуш^1л^1к ушгн жауапсыз калуд^1ц болмауын калмау^1н; лауаз^1мд^1 тулгалард^1ц тарап^1нан озбыр-лыкка жол бер1лмеу1н; кукыктык тарт1пт1ц туракты-лыгын, кукыктык реттеу тет1ктер1 кызмет1н1ц тиiмд1лiгiн т.с.с жи^1нт^1Е^1н курау^1 ти1с.
Прокуратурага катысты зацдылык ерекше мацыздылыкка ие жане ол прокурорлык жуйенщ нег1з1 болып саналады. Эйткен1, прокуратура не-г1з1нен зацдылык пен кукыктык тарт1пт1 ныгайту уш1н курылган, сондыктан да оныц бук1л кызмет1 зацдылык принцип1н жузеге асыруга багытталуы ти1с. Прокурор зацд^1лыкты сактаушы рет1нде оз-бырлыкка, зацды бузушылык пен одан ауыткушы-лыкка карсы турып, мундай куб^глыстармен унем1 куресу1 кажет. Осы уш1н зацмен прокуратураныц келес1 кездемелер1: зацныц устемд1г1н камтамасыз
176 7 № 4 (16) 2009 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
ету; адам мен азаматтьщ кукыктары мен бостан-дыктарын коргау; мемлекет пен когамныц зацмен коргалатын мудделер!н сактау белгшенген
Зацдылык прокурордыц кадагалау субъект!-лер!н!ц арекеттер!н багалауыныц жалгыз гана критерий! болуы ти!с. Баскалай, мысалы ыцгайлылык адшд!к, дурыстык т.с.с критерийлер прокурордыц кызмет!нде колданылмауы кажет. Ол уш!н б!р!нш! кезекте зацдылык ец жогары ыцгайлылык, адшд!к жане дурыстык болып унем! саналуы ти!с.
Прокуратура кызмет!нде зацдылык принцип! ек! тшшнен керш!с беред!: сырткысы- ол прокурорлык кадагалаудыц максатын белгшесе, !шк!с! оны !ске асырудыц кукыктык куралдарыныц зацныц аясын-да болатындыгын айкындайды. Зацдылыктыц сырткы кер!н!с! прокурордыц артурл! кадагалау субъект!лер!мен ара-катынасын сипаттайды. Мундай байланыс зацдарды аткару, сондай-ак кукыктык актшерд! шыгару кызмет!не байланыс-ты калыптасады ар! дамиды. Мундай арекеттерд! прокурордыц зацга сайкес немесе сайкес емес де-ген устанымдар децгейлер!нде багалауын кажет етед!. Сайкес емес- деген устанымыныц прокурорлык кадагалау тетжтер!н !ске косатыны айкын
Сонымен, зацдылыктыц б!рден-б!р елшем! мен керсетк!ш! колданыска каб!летт!, ар! ти!мд! зац-дар жуйес!н!ц болуы. Ол уш!н, Конституция мен зацдардыц жане зацнан темен акт!лерд!ц ара-катынасын белг!леуд!ц жариялы куралдары мен тасшдер!н!ц колданылуын сактау, ас!ресе:
- ^Р-ныц кукыктык жуйес!ндег! Конституция-ныц ец жогаргы куш! мен устемд!г!н тану;
- зацныц барша зацнан темен акт!лерден жо-гары устемд!г!н орнату;
- езара байланыстагы максаттарды шешуд! кездеп кезепмен ар! кезещмен кукыктык актшерд! кабылдау урд!сшде олардыц арасындагы функцио-налдык-кукыктык тауелс!зджтер!н камтамасыз ету;
- баска кукыктык акт!лермен салыстырганда арб!р акт!н!ц юридикалык куш!н белг!леу;
- ар акт!н!ц колданыс саласы мен баска акт!-лермен катарласу аясын белг!леу кажет.
Жогарыдагы куралдар мен тас!лдер кукыктык акт!лерд!ц иерархиясы мен ара-катынасын катац сактауга, осылайша кукыктык жуйен!ц туракты-лыгын камтамасыз етуге оцтайлы асер етед!.
Нег!зг! кукыктык акт!, ар! кукыктык жуйен!ц шыцы ретшде К^азакстан Республикасыныц Консти-туциясы танылуы ти!с. Тек Конституцияныц нзпзшде, оныц бастауыш ережелер! мен накты нормаларыныц аясында гана кукыктык жуйе сайкесшше эволюция-дан ету!, дастурл! кукыктык салаларыныц жацаруы мен жацаларыныц калыптасуы зацды кубылыс.
Конституцияныц устемд!г! бук!л кукыктык акт!-лер массив!нщ езара б!рлт мен сайкеспгш камтамасыз ету!нде. Тек, осылайша, адам кукыктарына кеп!лд!к беру, жария бил!кт!ц демократиялык куры-лысы мен кызмет етушг кол жетк!зу сиякты Консти-туцияныц нгпзг! максаттары !ске асады. Конститу-цияныц устемд!г! мен ец жогаргы зац куш!н!ц бар-лыгы оныц 4-бабыныц 2-пункт!нде баянды етшген.
^азакстан Республикасындагы когамдык катынастарды кукыктык реттеуд!ц нег!зг! ныса-ны болып Республика зацдары саналады. Олар-
дыц жогары юридикалык куш! болады.
Кукык теориясында зац угымына катысты б!рне-ше аныктаулар бар, дегенмен де оларды топтасты-рудыц натижесшде мынандай нгпзп белгшгрш атауга болады: зац- халыктыц нормативтж ерк!н ар! когам-дагы мудденщ танылган елшемш сактауды бшд!редц оны билжтщ жогаргы екшд! органдары кабылдайды немесе халыктыц ерюн бшдару! аркылы (референдум-да) кабылданады; ем!рд!ц барша салаларындагы анагурлым мацызды кукыктык катынастарды рет-тейд!; кукык жуйес!ндег! баска акт!лерден жогары устемд!г!н камтамасыз ете алатын жогары зац куш! болады; баска кукыктык акт!лерден узак уакыт пен ете кеп жагдайларга катысты колданылуы, ягни жал-пыга б!рдей нормативт!л!г!мен сипатталады.
Зацга бер!лген, жогарыда келт!р!лген аныктаудан, оныц кукыктык акт!лерд!ц баска б!р тобы- зацнан темен турган акт!лермен байланысын ашуга бола-ды. Олардыц катарына аткару билтнщ, жергшкй езш баскару органдарыныц актшерш, сондай-ак !шю куры-лымдылык пен кызмет тарпбш белплейтш шю уйым-дастырушылык акт!лер!н жаткызуга болады.
Бул топтагы актшерд! атауына сай, оларды кукык шыгару тулгаларыныц тек ек!летт!ктер! шецбер!н-де жане тек зацга сайкес, соцгыныц нег!з!нде жане оны аткару максатында гана кабылдайды. Демек, олар мынадай талаптарга сай болуы ти!с: 1) соган уак!летт! органныц тарапынан, тек солардыц кузы-рет! шег!нде кабылдануы ти!с; 2) зацга кайшы кел-меу!мен катар, мемлекет пен азаматтардыц мудде-лер!н бузбауы ти!с; 3) зацда кезделген максаттар аясында кабылдануы ти!с; 4) белгшенген тартш пен нысандар шецбер!нде кабылдануы ти!с.
Ендеше, зацдылыктыц баст^1 компонент! зацдар-ды, зацнан темен турган акт!лерд! кабылдаудыц мем-лекетте орнатылган тарт!б! мен нысандарын, олар-дыц ец ауел! Конституцияга сай жане оныц туынды-сы болуынан ш^1кса, мундай режимд! (зацд^1л^1кты) сактауга кажетт! мемлекетте ойластырылган тет!к-терд!ц б!р! ар! мацыздысы- прокурорлык кадагалау-дыц мумк!нд!ктер! м^1налар: 1) оныц конституциял^1к децгейде жария ет!л!п, жогары кадагалау мартебел!-л!г!нг ену!; 2) мундай кадагалауды тек мемлекет аты-нан !ске асыруы; 3) республика Конституциясы мен зацдарына кайшы келет!н зацдар мен баска да кукыктык актглерге нараз^1л^1к б!лд!ру жен!ндег! тек ез!не тан, айр^1кша кузырет!н!ц айкындалуы болмак.
Сонд^1ктан Ата Зац мен ^азакстан Республика-с^1н^1ц «^азакстан Республикасыныц Прокуратура-сы турал^1^> Зац^1 Конституцияга кайш^1 келгт!н зац-дар мен кукыктык акт!лерге наразылык келт!руд! прокуратурага жуктеп, ягни осындай децгейдег! мемлекетт!к бил!кт!к-ек!летт!кт! тапсырады деген сез. Ал, муныц ез! мемлекетт!ц зац шыгарушы-ец жогаргы ек!лд! органына, сондай-ак, кукык шыга-рушы тулгаларына (субъект!лер!не) катысты кушт! тежемел!к жуйен! калыптастырады. Осылайша, зац шыгару урд!с!нде ж!бер!лген зацды бузушылыкка жедел турде шара колданып, прокуратура оныц бас-тапк^1, ягни ал! зац колданылмай турган немесе кол-данылайын деп турган кез!нде-ак тоскауыл койып, зацдылыкты бузушылыктыц алдын алады.
Зацдылыкты камтамасыз етуд!ц келес! б!р кезец! кабылданган, Конституцияга сайкес зацдар
Правоприменительная практика и прокурорский надзор
лип
мен зацнан темен турган актшердщ ел аумагын-да далме-дал api б1ркелю колданылуын жогары кадагалау болып саналады.
Ендеше зацдарды далме-дал колданудыц жане сонымен катар бipкелкi колданудыц магынасы неде? Осыган байланысты кукык aдебиетiнде накты api магыналы тусшж беpiлмей келедi. Осы екi угым, ягни «далме-дал» «^ркелю» ненi бгвдред^ олар сабактас па, алде белек пе?
Олардыц мандш, магыналык табигатын ашу жолдарымен авторлык трактовкамызды беруге тырыссак:
1) Зацдарга катысты «далме-дал» колданудыц мат тек зацда керсетлгендей (ондагы apiптi, рух-ты нак ескеpудi талап ететiнiн) зацдагы норма-лардыц жазылгандай, ягни ешбip ауыткусыз, де-мек баскалай емес, дал колданылуын талап етед! Осы туста колдану дaлдiгi зацмен сaйкесiнше болуы ттс, екiншiден осыдан дауласу шпзшз орын калдырылмауы тиiс, ягни арекет немесе шешiм зацнан туындалып, онымен ундес болуы шарт.
2) Зацдарды <^ркелю» колданудыц магынасы аркилы (аркелк) емес, тек бipкелкi, ягни юмнщ тара-пынан болмасын, кашан жане кай жерде болмасын бipыцгай колдануын бiлдipедi. Сонау 1922 жылы ке-цестж прокуратураны куруга ундеу салып, В.И.Ленин жазган хатында: «... зацдылык калугалык немесе казандык болып белшбейдт, кеpiсiнше бipкелкi, ягни жалпыресейлж болуы тшс»-деушде де соныц аста-ры жатыр. Бipкелкiлiкке келт1ршетш кедеpгi тек зацдагы кергтартпалардан, (коллизиялардан, т.с.с) ар турш талдауга себепшi непздерден кел1п шыгады.
Осы екi 6ГрГмш 6ГрГ жапсарлас компонентердщ ту6Г зацды колданудыц зацдылык децгешн аныктай-тыны сезсiз. Эз кезегiнде «дaлме-дaлдiк» пен «^ркелюлк», зацдылыктыц елшемi жане нактылай api сапалы кеpсеткiшi. Сондыктан прокурордыц осы
тустагы мaселелеpдi шешуiне мыналар жатады: 6ГрГншГдён, ец ауеш зацныц (кукыктык актшщ) Кон-ституцияга сайкеспгш аныктау; екшшщщ, зацды колдану тулгасыныц кузipеттiгiн аныктау; утгиш^ден, зацды колданудыц зацдылыгын багалау жатады.
Демек, зацдылыктыц парадигмасы оныц жа-царган api сапалы касиетше байланысты деген сез. Оны айкындайтын белгiлеpi мыналар:
- зацдылык философияныц aдiлдiк санатыныц идеясы pетiнде, ейткенi когам мен мемлекет зацдарды кабылдаганда бapiбip, тyбiнде aдiлдiктi (когамдык катынастардыц барынша адш турде pеттелуiн кездейтiнi хак) максат тутады;
- aдiлдiк бул туста кукыктыц сакталуын кездеп, соны гана камтамасыз етудiц багдары болады;
- ендеше кукыктык мемлекеттщ адшдт де ец ауеш кукыкпен санасуында, оны коргауында, камтамасыз етушде;
- осылайша кукыктык мелекет ушш ец кым-бат казына - адам мен азамат, олардыц кукыктары мен бостандыктары танылады. Демек, мундай мемлекет «кымбат казынасыныц» кыз-метшiсi болып, ал улы мapтебелi кукыктыц ба-сымдыгы мен кукыктык мемлекетт курудыц демократиялык бастамалары алга шыгатыны хак;
- дегенмен де, зацдылык адшдж идеясынан туындалганымен, ол кукыктык санат ретшде «адшдшке» баскаша сипат беpiп, философиялык бастапкы касиетше езгерк келтipiп, зацдылыкка (ягни ту6Г кукыктык aдiлдiкке) мажбурлеу жолдарымен де (тшп мемлекеттiк кушт колдану аркылы) кол жеткiзудi карастырады.
Сонымен, зацдылык прокурорлык кадагалаудыц ец басты api негiзгi максаты екет айкын. Ол прокурорлык жогары кадагалау ушш алгышарт. Сон-дыктанда прокуратура мемлекет аумагында зац-дылык pежимiн камтамасыз ету ушш курылган.
Пайдаланылган адебиеттер Ti3iMi
1. Богомолов А.С. Античная философия: Учебник. М.: Высшая школа, 2006 г. - С. 248, 257.
2. ^Р-ныщ Конституциясы, 30.08.1995 ж.
3. Алексеев С.С. Философия права. - М.: Норма, 1999. - С. 79.
4. Бахтыбаев И.Ж. Концептуальные основы деятельности прокуратуры Республики Казахстан по обеспечению законности. - Алматы: Жет Жаргы. 2008 ж. - С. 49.
Автор мацалада зацдылык, прокурорлык, цадагалаудыц ец басты dpi ыег1зг1 мацсаты туралы айтады.
В статье в качестве основной задачи прокуратуры рассматривается обеспечение ею законности. При этом автор пытается раскрыть значение таких терминов, как «точное» и «единообразное» применение законов, делая акцент на то, что соблюдение таковых и является главным критерием обеспечения законности со стороны субъектов правоприменения.
In article as the primary goal of Office of Public Prosecutor maintenance of legality is considered with it. Thus the author tries to open value of such terms as «exact» and «uniform» application of laws, placing emphasis that observance of those and is the main criterion of maintenance of legality from outside subjects of application of the rights.
