Научная статья на тему 'ҒЎЗА ДЕФОЛИАЦИЯСИ САМАРАДОРЛИГИГА ҲАВО ҲАРОРАТИНИНГТАЪСИРИ'

ҒЎЗА ДЕФОЛИАЦИЯСИ САМАРАДОРЛИГИГА ҲАВО ҲАРОРАТИНИНГТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
31
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ғўза / типик бўз тупроқ / СуюқХМД / ФанДЕФ / ФанДЕФ-М / ЎзДЕФ-К / ENDO-DEFOL 540 с.к дефолиантлари / барг тўкилиши / ҳаво ҳарорати

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — С.Р.Алланазаров, Л.Фозилов

Ушбу мақолада ҳаво ҳароратининг ғўза дефолиация самарадорлигига таъсири бўйча маълумотлар батафсил келтирилган. Ҳаво ҳарорати пасайганда дефолиантларнинг ҳам самарадорлиги пасайиши кузатилиб, баргларнинг тўкилиши камайган. Ҳаво ҳарорати ўртача 180С бўлганда СуюқХМД, ФанДЕФ, ФанДЕФ-М, ЎзДЕФ-К дефолиантларининг таъсири юқотмаганлиги кузатилган. ENDO-DEFOL 540 с.к дефолианти қўлланилганда ҳаво ҳарорати 200С дан пасайса таъсири камайиши, 180С дан пасайса жуда камайиши, агарда 170С дан пасайса умуман таъсир этмаслиги аниқланган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҒЎЗА ДЕФОЛИАЦИЯСИ САМАРАДОРЛИГИГА ҲАВО ҲАРОРАТИНИНГТАЪСИРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ГУЗА ДЕФОЛИАЦИЯСИ САМАРАДОРЛИГИГА ^АВО ХДРОРАТИНИНГТАЪСИРИ 1С.Р.Алланазаров, 2Л.Фозилов

1 ПСУЕАИТИ к.х.ф.ф.д., к.и.х.

2 ПСУЕАИТИ к.х.ф.ф.д., к.и.х https://doi.org/10.5281/zenodo.8002522

Аннотация. Ушбу мацолада уаво уароратининг гуза дефолиация самарадорлигига таъсири буйча маълумотлар батафсил келтирилган. Хаво уарорати пасайганда дефолиантларнинг уам самарадорлиги пасайиши кузатилиб, баргларнинг тукилиши камайган. Хаво уарорати уртача 180С булганда СуюцХМД, ФанДЕФ, ФанДЕФ-М, УзДЕФ-К дефолиантларининг таъсири юцотмаганлиги кузатилган. ENDO-DEFOL 540 с.к дефолианти цулланилганда уаво уарорати 200С дан пасайса таъсири камайиши, 180С дан пасайса жуда камайиши, агарда 170С дан пасайса умуман таъсир этмаслиги аницланган.

Калит сузлар: Fуза, типик буз тупроц, СуюцХМД, ФанДЕФ, ФанДЕФ-М, УзДЕФ-К, ENDO-DEFOL 540 с.к дефолиантлари, барг тукилиши, уаво уарорати.

Маълумки, гуза дефолиацияси пахта хосилини далада етиштиришда терим олдидан утказиладиган асосий агротехник тадбирлардан бири булиб, етиштирилган хосилни исроф килмай тез ва киска муддатларда териб олиш имконини беради.

Гузага кулланилаётган дефолиантларнинг самарадорлигига, гуза навининг марфо-биологик хусусияти, тупрок намлиги, тупрок унумдорлиги, тупрокнинг шурланиш даражаси ва сизоб сувлари сатхининг жойлашуви, хаво харорати, нисбий намлиги, шамол тезлиги, ёгингарчилик микдори, кулланилаётган дефолиантларнинг тури ва кимёвий хусусияти, куллаш меъёрлари хамда муддати, дефолиация утказиш усули, ишчи аралашма концентрацияси ва хажми каби турли омиллар богликдир.

Хусусан, хаво хароратининг гузага кулланилган дефолиантнинг самарадорлигига таъсири катта булиб, бунда дефолиация даврида хаво хароратининг узгариши мухим ахамиятга эга.

Чунки, дефолиация даврида хаво хароратининг узгаришига турли дефолиантларнинг таъсирчанлиги турлича булади. Гуза дефолиацияси [2] эрта муддатларда утказилганда дефолиантларнинг самарадорлиги паст булиши билан бирга, уларнинг усимликка ва пахта хосили салмогига салбий таъсири юкори булади. Яъни, дефолиация муддатидан олдин утказилганда усимлик тупидаги ёш кусакларда физиологик ва биокимёвий жараёнлар жадал кечиши окибатида биологик етилмаган кусаклар дефолиантлар таъсирида мажбурий очилиш холатлари купрок учрайди. Бунинг натижасида пахта толасида целлюлоза кам микдорда тупланганлиги боис толанинг технологик хусусиятлари ва чигитнинг сифат курсаткичлари пасаяди. Бу холатлар эса пахта хосилининг сифати ва салмогига салбий таъсир этиб, купгина холларда хосилдорликнинг пасайиши кузатилади.

Ш. Тешаевнинг такидлашича хаво харорати гуза дефолиациясига узвий боглик булиб 1998-2002 йилларда олиб борилган тадкикотларига кура дефолиация даврида 22-260 С булиши макбул самара беришини аниклаган [3].

Бундан ташкари, эрта муддатда дефолиация утказилганда усимликда иккиламчи усиш хусусияти кучайиб, гузанинг асосий кучи иккиламчи усишга сарфланиши хисобига

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

кусаклар очилиши кечикиб, ёш кусакларнинг тукилиши кучаяди. Бу холатлар хам гуза хосилдорлигига салбий таъсир этиши мумкин.

Гуза дефолиациясини муддатидан кечиктириб, усимлик тула биологик етилган холатларда утказилган даврда табиий хаво харорати пасайиб кетади ва уз навбатида дефолиантларнинг самарадорлигини пасайтиради. Шунинг учун, факатгина макбул муддатларда ва сифатли утказилган дефолиация пахта хосили сифати ва салмогига ижобий таъсир этиб, самарадорлиги баланд булади.

Республикамиз кимёгарлари томонидан яратилган янги махаллий СуюкХМД дефолианти хамда юмшок таъсир этувчи ФанДЕФ, ФанДЕФ-М, УзДЕФ-К ва бошка янги дефолиантлар хаво харорати 180С хаво хароратида хам усимликка яхши таъсир курсатади. Шунинг учун янги дефолиантларнинг хаво хароратига таъсирини инобатга олиб самарадорлигини урганиш максадга мувофикдир.

Бу борада 2015-2017 йилларда Пахта селекцияси, уругчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий тадкикот институти Марказий тажриба хужалигининг типик буз тупроклари шароитида тадкикотлар утказилди. Дала тажрибалари «Методика проведения полевых и вегетационных опытов с хлопчатником» (СоюзНИХИ, 1973, 1984) ва «Давлат синови юзасидан услубий курсатмалар» (1993, 1994, 2007) каби услубий кулланмалар асосида урта толали Султон ва Андижон-37 гуза навларида олиб борилди.

Бунда, урта толали "Султон" гуза навида утказилган тажрибаларда СуюкХМД - 8,0 л/га, ФанДЕФ-5,0-7,0 л/га, ФанДЕФ-М-5,0-7,0 л/га ва УзДЕФ-К-5,0-7,0 л/га меъёрларини гуза кусакларинг 30-40%, 50-60% ва 70-80% очилган муддатида куллаб урганилди.

Бир катор олимлар, сифатли дефолиация утказиш учун гуза агротехникасига итибор бериш усимликларнинг бир хил ривожланишини таминлаш жумладан чилпишни сифатли утказиб ЧДНС га нисбатан тупрок намлиги 60-65%, Авгурон-экстра дефолианти учун хаво харорати уртача 22-25%, СуперХМД, СуюкХМД, Садаф, УзДЕФ каби дефолиантлар учун 17О С дан юкори, урта тола гуза навлари учун 45-50% кусаклар очилганда, шурланиш кучсиздан кучлига ошиб борганда дефолиантлар меъёрини 10-20% га камайтириш, шамол тезлиги 3-5 м/сек, суюклик 2-4 атмосфера босимда, урта буйли гузаларда 6,3-7 баланд буйли гузаларда 5,3-6,5 км/соат тезлигда, ОВХ саплони гуза ривожига караб 1,2-2 баландликда, уртача буйли гузаларда 160, баланд буйли гузаларда 140 градус булишини таъминлаш кераклиги тавсия этилган [4].

Тадкикот натижаларининг курсатишича, 2015 йилда гуза кусаклари 30-40% очилган эрта муддатда дефолиация утказилгандан сунг 10 кунлик уртача хаво харорати 22,20С ни, уртача нисбий намлиги 49,2% булганда дефолиациядан сунг 14 - кунга келиб, СуюкХМД кулланилган вариантда 83,5 % гуза барглари тукилган булса, гуза кусаклари 50-60% очилган муддатда дефолиация утказилгандан сунг 10 кунлик уртача хаво хдрорати 21,90С ни, уртача нисбий намлиги 51,3% булганда дефолиациядан сунг 14-кунга келиб, СуюкХМД кулланилган вариантда 78,3% гуза барглари тукилди. Гуза кусаклари 70-80% очилган кечки муддатда дефолиация утказилгандан сунг 10 кунлик уртача хаво харорати 20,00С ни, уртача нисбий намлиги 53,9 % булганлиги кузатилиб, дефолиациядан сунг 14 кунга келиб, СуюкХМД кулланилган вариантда 78,6% гуза барглари тукилди. Тадкикотнинг иккинчи 2016 йилида гуза кусаклари очилиш 30-40, 50-60 ва 70-80% очилган муддатларда дефолиация утказилгандан сунг 10 кунлик хаво харорати уртача 25,2-24,7-22,70С ни, нисбий намлиги уртача 65,0-66,8-66,0% булганда дефолиациядан сунг

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

14-кунга келиб 80,4-76,3-78,4% гуза барглар тукилган булса ва 2017 йилда бу курсаткич хаво харорати уртача 26,7-25,5-22,50С ни, нисбий намлиги уртача 60,0-61,8-63,5% булганда, дефолиациядан сунг 14-кунга келиб бу курсаткич 81,2-75,2-76,8% гуза барглари тукилди (1-расм).

Тадкикотларда кулланилган ФанДЕФ, ФанДЕФ-М ва УзДЕФ-К дефолиантларининг гуза баргларининг тукилишига таъсири юкоридаги конуният мос келди. Унга кура, янги махаллий дефолиантлар ФанДЕФ 6,0 л/га, ФанДЕФ-М 6,0 л/га ва УзДЕФ-К 7,0 л/га меъёрларда кулланилган вариантларда 2015-йил гуза кусаклари 30-40% очилган муддатда кулланилганда барглар тукилиши мос равишда 86,1-88,0-87,9% ни, гуза кусаклари 50-60% очилган муддатда бу курсаткич 94,-94,8-94,6% ни ташкил этган булса, юкори яъни 70-80% гуза кусаклар очилган муддатда барглар тукилиши 89,9-91,2-91,0% ни ташкил этди.

Барглар тукилиши, % Линейный (Барглар тукилиши, %)

^аво ^арарати, С -----Линейный $аво ^арарати, С)

1-расм. Дефолиация муддати ва табиий иклим шароитига боFлик х,олда дефолиантларнинг Fуза баргларининг тукилишига таъсири. (Дефолиациядан 14 кундан сунг. 2015-2017 йиллар, Тошкент).

Таъкидлаш жоизки, хаво хароратининг дефолиация даврида кескин кутарилиб-пасайиб узгариши, кулланилган дефолиантларнинг самарадорлигига сезиларли таъсир курсатди.

Изланишларда, дефолиация утказилгандан кейин хаво хароратининг пасайиши кузатилганда гуза тупида куриган барглар сони ошиши ва бунинг натижасида эса дефолиация самарадорлиги паст булганлиги аникланди. Бу хол уз навбатида пахта хосилининг сифатига катта таъсир этиб, терим пайтида хосилнинг ифлосланиш даражаси ошишини курсатди. Жумладан, 2016 йилда дефолиация даврида хаво хароратининг бироз пасайиши натижасида 2015-2017 йилларга караганда дефолиантлар самарадорлиги бирмунча пастрок булди. 2017 йилда дефолиация даврида нисбатан макбул хаво харорати кузатилиб, дефолиантлар усимликка юкори самарали таъсир этди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Юмшок таъсир этувчи дефолиантлар хаво хароратига талабчан булади. Уртача хаво харорати 200С дан пасайса таъсири камаяди, 180С дан пасайса жуда камаяди, агарда 170С дан пасайса умуман таъсир этмайди. Жумладан, урта толали Султон гуза навида 2017 йилда "ENDO-DEFOL 540 с.к." дефолиантининг дефолиантлик хусусияти юкори булсада, унинг хаво хароратига талабчанлиги юкорилиги кайд этилди.

2016-2017 йилда Андижон-37 гуза навининг 30-40% ва 50-60% кусаклари очилган муддатда утказилган тажриба натижаларида юкоридаги конуниятлар сакланган холда дефолиация даврида, хусусан 5-6-кунга келиб хаво хароратининг бироз пасайиши натижасида 2016 йилда дефолиантлар самарадорлиги кейинги йилларга караганда бирмунча пастрок булди. 2017 йилда дефолиация даврида нисбатан макбул хаво харорати кузатилиб, дефолиантлар усимликка юкори самарали таъсир этиб, СуюкХМД 8,0 л/га кулланилганда барглар тукилиши 75,8% ни, УзДЕФ-К 7,0 л/га кулланилганда 93,0 % ни ва ФанДЕФ-М 6,0 л/га меъёрида кулланилганда эса 78,9% гуза барглари тукилишини таъминлади.

Хулоса килиб айтганда, дефолиация даврида хаво хароратининг узгариши дефолиантлар самарадорлигига катта таъсир этиб, дефолиация даврида хаво хароратининг 20-250С атрофида булиши унинг самарали таъсир этишини таъминлайди.

REFERENCES

1. Дала тажрибаларини утказиш услублари кулланма . Тошкент-2007. Б-147

2. Тешаев Ш.Ж. Юкори самарали дефолиант. "Пахтачилик ва дончиликни ривожлантириш муаммолари" мавзусидаги конференция материаллар туплами, Тошкент-2004. Б. 215-215.

3. Тешаев Ш. Х,аво хороратининг дефолиация самарадорлигига таъсири//Агро илм.-Тошкент, 2007; № 1(1). -б.12.

4. Тошболтаев М., Тешаев Ш., Назаров Р., Синдаров О. Сифатли дефолиация // Узбекистон кишлок хужалиги -Тошкент. №8.Б.4-5.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.