Научная статья на тему 'СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАР ШАРОИТИДА БАҲОРГИ НЎХАТДА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИ ВА БИОМЕТРИК КЎРСАТГИЧЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ'

СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАР ШАРОИТИДА БАҲОРГИ НЎХАТДА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИ ВА БИОМЕТРИК КЎРСАТГИЧЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

79
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
вегетация даври / ўсимлик бўйи / дон сони / дуккаклар сони / иссиқликка чидамлилик

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Д. Ў. Жўрaевa, A. A. Aбдиев

Мақолада нўхатнинг хориждан келтирилган ҳамда маҳаллий нав ва тизмаларини баҳорги муддатда экиб ўрганилганда, ўсув даври давомийлиги, шунингдек, ўсимлик бўйи, дон сони ва дуккаклар сонига иқлим шароитларининг таъсири ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАР ШАРОИТИДА БАҲОРГИ НЎХАТДА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИ ВА БИОМЕТРИК КЎРСАТГИЧЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ»

СУГОРИЛАДИГАН ЕРЛАР ШАРОИТИДА БА^ОРГИ НУХАТДА ВЕГЕТАЦИЯ ДАВРИ ВА БИОМЕТРИК КУРСАТГИЧЛАРНИНГ УЗАРО

БОГЛЩЛИГИ

Д. У. Жураева

Жанубий дехкончилик илмий тадкикот институти таянч докторанти

A. A. Абдиев

Карши ирригация ва агротехнологиялар институти доценти

Маколада нухатнинг хориждан келтирилган хамда махаллий нав ва тизмаларини бахорги муддатда экиб урганилганда, усув даври давомийлиги, шунингдек, усимлик буйи, дон сони ва дуккаклар сонига иклим шароитларининг таъсири хакида маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: вегетация даври, усимлик буйи, дон сони, дуккаклар сони, иссикликка чидамлилик.

Купгина нухат етиштирувчи мамлакатларда нухатни бахорда экишга одатланган. Шу сабабли хам айрим кургокчилик йилларида нухатдан жуда кам хосил олинади. Кейинги йилларда нухатни кеч кузда, кишда ва эрта бахорда экиш агротехникасини ишлаб чикиш буйича илмий-тадкикот ишлари олиб борилмокда. Дастлабки натижалар буйича нухат кишда ёки кузда экилса 50 -100% фойда олиш мумкинлиги урганилган (Балашова, 2003).

Агар нухат макбул муддатларда экилса хаво хароратининг ошиб кетишигача хосили шаклланиб улгуради. Нухат эрта гуллайди, гуллаш даври хам узокрок давом этади. Юкори хосил етиштиришнинг асосий курсаткичи булган намлик ва хаво хароратининг етарли даражада булиши, вегетация даврининг хам бирмунча давомли булиши билан бахоланади. Бундай кулай шароитда нухатнинг ер устки ва илдиз тизими яхши ривожланади, илдизда купрок туганак бактериялар тупланади, кучли шохланиб, булик ва йирик дон хосил килади [1].

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

March, 2022

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

И. X. Хдмдамов, Н. Ж. Ходжаева, С. Б. Мустанов (2005) лар нухатни Самарканд вилояти Ургут тумани тоголди адир худудидаги сугориладиган буз тупроклар шароитида бахорда хар хил муддатларда экиб, усимликнинг усиши, ривожланиши ва хосилдорлигига таъсирини урганган [2].

Тадкикотлар хулосаларига кура, нухат уруглари эрта бахорда экилганда

Entry Name S а я .Я Si ев ^ В « в- Пишиш, сана В" ан га ш г н Бир туп усимликда дуккаклар сони, дона Бир туп усимликда ги донлар сони, дона

Э & * S « н 1 донли 2 донли 3 донли Жам и

1 Полвон (ст) 24 мар 14 июн 82 28 3 31 34

2 Зумрад (ст) 25 мар 14 июн 81 30 3 33 36

3 Обод (ст) 24 мар 14 июн 82 36 2 38 40

4 KR20-LCAYT-RF-2 23 мар 10 июн 79 49 3 51 54

5 KR20-LCAYT-RF-3 24 мар 10 июн 78 50 2 52 54

6 KR20-LCAYT-RF-5 23 мар 10 июн 79 66 6 72 78

7 KR20-LCAYT-RF-6 23 мар 8 июн 76 51 2 53 55

8 KR20-LCAYT-RF-9 24 мар 8 июн 76 44 5 49 54

9 KR20-LCAYT-RF-14 22 мар 7 июн 76 46 46 46

10 KR20-LCPYT-RF-22 25 мар 6 июн 73 41 41 41

11 KR20-CAT-4 23 мар 14 июн 84 70 70 70

12 KR20-CAT-31 24 мар 10 июн 78 20 39 3 62 106

13 KR20-CAT-34 22 мар 6 июн 77 30 5 35 41

14 KR20-CAT-35 23 мар 10 июн 79 51 10 61 71

15 KR20-CICTN-3 24 мар 10 июн 78 53 2 55 57

16 KR20-CICTN-11 24 мар 7 июн 75 22 16 1 39 58

17 KR20-CICTN-14 22 мар 13 июн 83 38 4 42 46

18 KR20-CIEN-LS-12 24 мар 6 июн 75 56 56 56

19 KR20-CIEN-LS-14 23 мар 7 июн 75 53 2 55 56

20 KR20-CIEN-LS-34 24 мар 12 июн 80 40 19 59 78

Юкори курсаткич 25 мар 16 июн 86 106 Уртача курсаткич 23 мар 10 июн 79 47 Паст курсаткич 22 мар 6 июн 73 24 ЭКФ 0,05 ц/га 2,82 ЭКФ 0,05 (%) 3,6 CV (%) 2,2

уругларнинг униб чикиши учун энг яхши шароитлар яратилади, шунингдек, вегетация даврида усимликларнинг усиши ва ривожланишининг янада яхшиланишига ёрдам беради. Кеч муддатда экиш билан тупрокдан намликнинг интенсив бугланиши содир булади, уругларнинг униб чикиши сусаяди, тупрокда намлик етишмаслиги юкори хаво харорати ва кучли курук шамол билан кушилади, бу уз навбатида

March, 2022

70

усимликларнинг хосилдорлигини пасайишига олиб келади [3].

Хориждан келтирилган хамда махаллий нухат нав ва тизмалари Жанубий дехкончилик ИТИ нинг Карши туманида жойлашган тажриба даласида экиб урганилди. 50 та нав ва тизмалар 5 м2 пайкалчада, 3 кайтарикда 4-5 см чукурликда экилди. Экиш 1 март кунида амалга оширилди. Андоза навлар сифатида махаллий Полвон, Зумрад ва Обод навлари олинди.

Барча дон ва дуккакли экинларининг асосий ривожланиш даври март-май ойлари хисобланади. Ушбу даврда хавонинг нисбий намлиги хам мухим ахамиятга эга. 2021 йил мавсумида ёгин микдорига мос равишда феврал ойидан бошлаб хавонинг нисбий намлиги пасайиб борди. Март ойининг биринчи хафтасида экилиб, урганилган тажрибада хаво нисбий намлигининг пастлиги ва ёгин микдорининг кам булганлиги, нав ва тизмалар орасидан иссикликка чидамли булган усимликларни табиий равишда ажратиб олишга сабаб булди. Тадкикот давомида намуналарнинг ривожланиш фазалари 6 та фазаларга булиниб кайд этиб борилди. Тажрибадаги усимликларда униб чикиш 22-25 март санасига тугри келди.

Уруглар 21-24 кунда тулик униб чикканлиги кузатилди.

1-жадвал.

Нухат нав ва тизмаларининг усув даври х^амда биометрик улчов натижалари (Карши, 2021 йил).

Тулик шохланиш фазаси униб чикишдан 20-25 кун утгач кайд этилди. Бу 12-20 апрел кунларига тугри келди.

Нав ва тизмаларининг усув давридаги олиб борилган кузатувларга кура, гунчалаш фазаси 27- апрелдан 8- май оралигида утганлиги кайд этилди.

Гуллаш даври 4-16 май кунлари оралигида давом этди. Гунчалашдан гуллаш фазасига утишда 12 кундан 16 кун мобайнида давомийлик аникланди. Андоза Полвон ва Зумрад навида гуллаш санаси 15 майда, Обод навида 12 майда кайд этилди.

Нухат нав ва тизмаларининг гуллашдан дуккаклаш фазасига утиши 17 майдан 23 май кунлари орасида кузатилди. Униб чикишдан дуккаклашгача булган давр 55-61 кундан иборат булди.

Дуккакли усимликдарда усув даврининг сунгги фазаси тулик пишиш 6-16 июн кунларида аникланди. Андоза навлар Полвон, Зумрад ва Обод навларида тулик пишиш санаси 14 июнга тугри келди.

March, 2022

71

Усимликларда тулик пишишгача булган кунлар хисоблаб чикилганда, вегетация даври давомийлиги 73 кундан 86 кунгача булганлиги аникланди.

Полвон ва Обод навларида усув даври давомийлиги 82 кунни, Зумрад навида 81 кунни ташкил килди. Андоза навларга нисбатан энг эрта пишган тизмалар сони 32 тани ташкил килган. 17 та тизмалар энг эрта пишган булиб, усув даври 76-77 кундан иборат булди. Кечпишар тизмалар сони эса 5 та эканлиги кузатилди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Тажриба даласида усимликлар буйи, дон сони ва дуккаклар сони буйича хам улчовлар утказилди.

Усимлик буйи хар бир нав ва тизманинг узига хос хусусияти булиб, узгариб туради. Андоза нав Полвонда усимлик буйи 33 см, Зумрад навида 39 см, Обод навида 32 см гача булди. Ушбу андоза навлар кузги муддатда экилгандагига нисбатан бироз паст буйли булганлиги аникланди. Бунга бахор ойларида хаво хароратининг курук ва иссик келганлиги таъсири кузатилган. Усимликларнинг уртача буйи 30 см дан 48 см гача булганлиги кайд этилди.

Шунингдек, 1, 2 ва 3 донли дуккаклар сони аникланди. 2 донли дуккаклар сони буйича KR20-CAT-31, KR20-CICTN-11 тизмаларида юкори курсаткичлар кузатилди. Умумий дуккаклар сони буйича андоза навларга таккослаганда, 25 та тизмаларда устунлик аникланди.

March, 2022

72

Бир туп усимликдаги донлар сони 24 тадан 106 тагача борлиги аникланиб, дала дафтарига белгилаб борилди. Энг куп дон сони KR20-CAT-31 тизмасида 106 тани ташкил килди. Битта усимликдаги донлар сони 23 тизмада андоза навларга Караганда, юкори натижаларни намоён килди.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, нухат хосилдорлиги усимликдаги дуккаклар сони билан узвий боглик курсаткич булиб, нафакат дон сони, усимлик буйи хам экиш муддатлари таъсирида узгариши олиб борган тадкикотларимизда кузатилди. Иссикликка чидамлилик хусусиятларига кура KR20-CIEN-LS-34 ,KR20-LCAYT-RF-9, KR20-LCPYT-RF-19, KR20-CIEN-LS-14, KR20-CIEN-LS-28 тизмалари танлаб олинди ва селекция ишларига жалб килинди.

REFERENCES

1. Олейник П. П. Рекомендации по возделыванию нута на богарных землях Узбекистана. НИИБЗ. - Ташкент, 1972. - С.13-14.

2. Хдмдамов И. X,., Ходжаева Н. Ж., Мустанов С.Б. Разветие и уражайность сортов нута при различных весенних сроках посева // Фан чоррахалари. Илмий туплам. - Самарканд, 2005. - 123-137 б.

3. Елжан Е. и др. Урожайность и экономическая эффективность возделывания нута в условиях юга Казахстана //Евразийский союз ученых. - 2016. - №. 2-5 (23). - С. 62-64.

March, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.