CC BY
8Аннотация
Вниманию читателей предлагается 18-ая тетрадь из «Стамбульского дневника воспоминаний»- знаменитого писателя, публициста, общественного и политического деятеля Г. Исхаки. В сентябре 2018 г. к 140-летию со дня рождения классика богатое наследие писателя, в том числе 19 дневников из этой серии, организатором фонда «Аяз Тахир (Туркестан Идель-Урал)», доктором Туляй Дураном (Турция) были переданы в дар Центру письменного наследия ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АН РТ. Тетрадь датирована «октябрь, 1953 года» и представляет собой одну из последних рукописных работ автора. Наряду с заметками о больничных буднях, более глубоко раскрывающие внутренний, эмоциональный мир писателя, на листах с записями нашли отражение также пометки, связанные с его общественно-политической деятельностью. Особый интерес представляют упоминания о переписке с видными общественными деятелями как, Закир Кадири, Мамед Амин Расулзаде, Хамид Рашид и др. Также приводится отрывок из личного дневника его дочери Сагадат, куда включены воспоминания об отце, его переживаниях, мечтах и душевных скитаниях, ее личное восприятие всего происходящего. Знакомство читателя с этими материалами не только помогут погрузиться в мир Г. Исхаки, его семьи и знакомых в последние годы жизни, но и узнать ранее неизвестные факты о его деятельности. Дневник вводится в научный оборот впервые.
Abstract
The article presents the 18th notebook from the "Istanbul Diary of Memories" by the distinguished writer, publicist, public and political figure G. Iskhaki. In September 2018, on the occasion of the 140th anniversary of the classic s birth, his rich legacy, including 19 diaries from that series, was donated to the Center of Written Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art of the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan by the organizer of the Ayaz Takhir Foundation (Turkestan Idel-Ural), Dr. Tulay Duran (Turkey). The notebook is dated October 1953, and is one of the last handwritten works of the author. Along with his notes about his days in hospital, which reveal the writer s inner, emotional world more thoroughly, the ones related to his social and political activities were also reflected on papers. The notes about the correspondence with social leaders, such as Zakir Kadiri, Mammad Amin
Уз илемдэ гомер кичерсэм эгэр... (Гаяз Исхакый Ьэм Сэгадэт Чагатайныц кендэлек дэфтэрлэреннэн)
А. Ш. Гарипова,
Татарстан Республикам Фзннзр академиясенец Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият кэм сэнгать институты, Казан шзк., Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
I'd like to live my life in the land... (from the diaries of G. Iskhaki and Sagadat Chagatay)
L. Sh. Garipova,
G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
Rasulzade, Hamid Rashid, and others are of particular interest. An excerpt from the personal diary of his daughter Sagadat is also provided, it includes reminiscences of her father, his feelings, dreams and spiritual quests, as well as her personal perception of the events These materials will help readers to plunge into the world of G. Iskhaki, his family and acquaintances during the last years of his life and reveal the unknown facts about his work. The diary is introduced into scientific circulation for the first time.
Ключевые слова
Г. Исхаки, С. Чагатай, Турция, дневники, история, биография, татарская эмиграция. Keywords
G. Iskhaki, S. Chagatay, Turkey, diaries, history, biography, Tatar emigration.
Г. Исхакый 1919 елны, Россия-дэге инкыйлаби узгэрешлэр сэбэпле, туган иленнэн чыгып китэргэ мэж,бур була Ьэм гомеренец соцгы кеннэренэ -ягъни 1954 елга кадэр меЬа^ирлектэ япш. Япония, Харбин, Франция, Германия, Польша, Теркиядэ яшэп, язучы газиз халкыньщ мэнфэгатьлэрен кайгыртьш, татар меЬажэдэлэрен берлзштерергэ тыры-ша: татар оешмалары тези, терле чыгыш-нотыклар белэн чыга, газеталар чыгару белэн шегыльлэнэ. Шунысы да меЬим, меЬаящрлек хэятенэ килеп керу белэн, Г. Исхакый кендэлек дэфтэрлэр дэ альш бара башлый. Беренче кендэлеге 1919 елньщ апрель аенда башланьш, Ьэр квн альш барган вакытлары да яки, киресенчэ, еллар буена тукталып торган чаклары да була. Билгеле, бу аньщ бер илдэн икенче илгэ, бер урын-нан икенче урынга кучеп йеруе, Ьэм шул щирлэрдэге вазгыять белэн дэ бэйле. Язучы гомеренец сощы 15 ельш Теркиядэ япш, кендэлек алып баруны да ул Теркиядэ яцарта. «Истанбулдагы хатирэ дэфтэрлэрем» дип аталган истэлеклэре 19 дэфтэрдэн гыйбарэт, бу-1943 елньщ 13 августыннан 1953 елньщ ноябренэ кадэр вакыт арасы1.
Шунысы куанычлы: язучыньщ 15 томлык «Эсэрлэре» басыльш чыгу татар эдэбияты, мэдэнияте тарихы ечен гаять эЬэмиятле вакыйга булды. Басманьщ 14нче томы хатлар Ьэм автобио график язмаларны
уз эченэ ала. Алар арасында Гаяз Исхакыйньщ кызы Сэгадэт Чагатайга язылган хатлары аеруча меЬим. Эдипнец Теркия чоры шактый дэрэяодэ мэгълум булса да, уз кулы белэн язылган текстлар авторньщ тормышьш тагын да тегэлрэк кузалларга ярдэм итэ. Хатлар белэн кендэлек дэфтэрлэре арасында аваздаш яклар бик куп. Бу, бигрэк тэ, кызьша язган хатла-рында ачык чагыла. Г. Исхакый Сэгадэткэ узенец сэламэтлеге хакында язса да, дусларына, иптэшлэренэ Ьэм башкаларга язган хатларында бу турыда мэгълумат юк, зарлану сузлэре дэ
Г. Исхакый. Мюнхен, 1953 ел. TP ФА Г. Ибра/шмов ис. Тел, здэбшт 1гэм сэнгать институтыныц Язмамирас узэге, 135 ф., 4 тасв., 46 сакл. бер.
G. Iskhaki. Munich, 1953. Center of Written Heritage, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, fond 135, series 4, file 46.
135-3
кузгэ ташланмый. Билгеле ки, ул елларда эдип начар шартларда яши, саулыгы да нык какшый. Бу турыда ул кызьша язган хатларда гына сейли: «утыныньщ бетеп китуе, э квннэрнец Ьаман суык торуы, ашказаны авыртуы» турында яза. Э шул арада ул Тукай кеннэрендэ уткэрелэчэк « кичэнец репетициялэренэ йерибез», - ди. 15 октябрь мэрасименэ чыгышлар эзерли. Шултынгысыз мэшэкатьлэр арасында хастаханэгэ дэ керепята. Теркиядэ Г. Исхакый тырышлыгы белэн тормышка ашкан тагьш бер зур казанышны эйтеп китэргэ кирэк.« Айлар, еллар маташа торгач, 'Америка авазы" радиосын татарча сейлэтергэ карар бирделэр», - ди ул Габбас эфэндегэ язган хатында2.
Язучыньщ Теркиядэ алып барган сощы кендэлегендэ дэ матди хэленец тубэн булуы, хастаханэдэ ятулары, дэвалану барышы Ьэм торышы, нэтижрлэре - барысы да нечкэлэп яктыртыльш бара. Рухихалэтенэ дусларыньщянда булулары, ялгыз калдырмаулары кеч-куэт ести. Нинди авыр вакытларында да терек-татар тормышы белэн кызыксыньш тора, терле дэулэт эшлеклелэренэ хатлар язьш, миллэтенец килэчэге ечен борчыльш яши.
Укучылар игътибарына эдипнец сощы кендэлеклэреннэн берсе - Теркиядэ 1953 елда язылган 18нче санлы дэфтэренец кайбер сэхифэлэре, шулай ук кызы Сэгадэт Чагатайньщ этисенец соцгы кеннэре хакында терек телендэ Ьэм гарэп графикасында альш барган хатирэсе тэкъдим ителэ. Алар Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбиятЬэм сэнгать институтыньщЯзмамирасузэгендэ 135 фондта саклана. Элеге язмалар язучыньщ тэрз^емэихэлен тулыракяктыртуда, эдэби мирасын тулыландыруга эЬэмиятле елеш кертерлэр дип ышанабыз.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. ГариповаЛ. Ш., ХаннановаГ.М. Гаяз Исхакый Япония турында (1919 елгы кендэлекхатирэлэре буенча) // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - № 3. - Б. 102-112.
2. Гайнанова А. Р. МеЬажирлек сэхифэлэре // Гаяз Исхаки и национальное возрождение татар в начале XX века: материалы международной конференции, посвященной 140-летию со дня рождения Г. Исхаки / Сост.: Ф. X. Миннуллина, А. Ф. Ганиева,А. Р. Надыршина. - Казань: ИЯАИ, 2018. - С. 96.
Г. Исхакыйньщ кендалек дэфтэреннэн*
Унеченче октябрь канне миннэн аз-аз булса да кан алдылар. Шуцарга курэ хасталыгымньщ нигезе канымда булырга кирэк дигэн бер фикергэ килдем. Докторлар чынлап та шулай икэнне сейлэделэр. 5 нче октябрь беренче мэртэбэ канымны альш тэхлил итдеклэре1 вакыт минем канымдагы кызылхеж;рэлэр2 ике миллион тукыз йез мец курелгэн. Вэхалэнки3, исэн-сау кешедэ ул дуртмиллион булырга кирэкикэн, димэк, минем канымньщ дурттэн берсе ж^тешми - андый хэлдэ ак хежрэлэр куэтлэнеп китэлэр дэ, кызылларьш ашарга тотьшалар вэ кан, табигый хэленнэн чыгьш, улемгэ сэбэп буладыр. 13 окгябрьдэге кан тэхлиле дэ бу кызылхеяфэлэрнец еч миллион йез илле мецгэ ждтуе куренгэн. Димэк ки, бер атнада хастаханэдэ ике йез илле мецяца кызылхея^рэлэр яратылган. Бу бер казаныш, затэн4 уз-уземне хэсэн5 итудэн бераз ждцеллек сизэ идем, аз булса да иштиЬам6 да вэ арткан иде. Шулкенне еемэ китеп килдем, ейдэ тавык чорбасын7 сееп ашадым, естенэ ике канат, бер муен да кимердем, Ьичбер авырлык сизмэдем. Бик тэмле иттереп карбыз да ашадым, каЬвэ дэ эчтем, сэгать 4тэ чэй дэ эчтем. Куцелем ачылып, хастаханэгэ тешеп яттым. Сецерлэрем дэ, аллага шекер, ятышьш килэ.
Октябрьу 1953, хастаханэ.
Буген руслар тарафыннан Казан алынуньщ 401 ел тулган коне - безнец милли кайгы кенемез. Мин хаста булганга, дуслар-иптэшлэр бу матэм коненэ тупланып, милли
* Кендэлек гарэп графикасыннан кириллицага кучерелеп бирелэ. Тел-стиль узенчэлеклэре чыганактагыча калдырылды. Тыныш билгелэре бугенге кен пунктуация кагыйдэлэре буенча куелды.
шэЬидлэрнец рухьша бер дога кыла алмадылар. Гомумэн, мин тертеп-тартьш йеретмэгэндэ, милли эшлэремез бик авыр бара.
Доктор Исмэгыйль Зыя8 килеп, куцелемне кутэрэ торган сузлэр сейлэде. Уземез монда тэшхыйслэр9 тэмам булгач, Бакыркейдэге узе хезмэт итэ торган хастаханэсенэ чакырды. Хэл алырсыц, диде. Китэрменме-юкмы - чакыруы зур эпггер. Хэмид Зебэер10 бэктэн мэктуб алдым. Кэмал Локман11 бэктэн дэ гайне рэвештэ хат алдым. Бик куп ЬэмшэЬрилэр12 килде-китте, мине ялгыз уз башым калдырмадылар. Халыкньщ яфмы дустлыгы безнец кебекхалык юлында хаста булганнарга мэгьнэн шифалы дару кебек буладыр. Ашау-эчуне генэ юлга куя алмыйм.
15 октябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
Кенем бик авыр кичте. Докторым буген рентген алачак булганга - кичтэн йомшар-тыр очен бер дару бирде, иртэ берлэ карынны юарга кушты, шул эмерен Ьэмширэгэ дэ сейлэде. Иртэ берлэ мица каЬвэ бирмэделэр. Мин дэ, мигьдэм13 бераз йомшарганны куреп, Ьэмширэгэ Ьэм тизрэк инэлэремне ясарга Ьэм дэ карын юуны ашыктырырга утендем. Вакытында боларньщ берсе дэ эшлэнмэгэнгэ, карын юучы хезмэтчене эзлэдем. Беркем дэ килмэде. Менэ мине рентгенга чакырдылар. Лаваж;14 дэ ясамаенча, инэлэремне дэ алмаенча, рентген булмэсенэ мендем. Анда дурт-биш доктор, берничэ читтэн килгэн танышлары -докторлык берлэ Ьич бер менэсэбэте булмаган - коры сейлэп торалар, бер туктамаенча ишек ачылып, берсе арты берсе - эле бер хатын, бер ир кеше - кереп, сузгэ кереште. Кайберлэре ишек тебендэ тупланьш торалар, алар яньша эллэ кемнэр керэ. Ьэмширэ керэ яки доктор килэ, бер доктор чыга иде. Рентген булмэсе бер хан булмэсе хэлен ала иде, ул да булмады, берсе керде, докторлардан берсе берлэ куреште, курешкэн доктор да узе башка докторлар берлэ таныштыру вэ бу кешедэ корчащы булуын сейлэде. Ике доктор безне утырган йиребездэн калдырьш, корчащыны карадылар, аца рецепт биреп чыгардылар, бер хатьш биш-алты яшьлек баласьш альш керде. Б аланы рентгенга алдылар, рэсмияне яздылар, чыгардылар. Таган бер хатьш килде. Халык кереп торды. Биш-алты доктор. Эч-дурте Ьаман лыкырдьш, шаулашьш сейлэшеп тордылар. Берэр сэгать вакыт кичте. Мица сира15 килде. Тишендем, рентгенга кердем. Тэмсез акнэрсэ эчэргэ бирделэр. БиниЬая куеясалган. Тегелэргэ Караганда бик авыр эчелэ иде. Мец бэла берлэ кечкэ генэ бер стакан эчтем. Шуны бетэр-бетермэс рентген алуы кирэк иде. Доктор иптэшлэре берлэ мэгьнэсез сузлэргэ тотынды. Биш-ун дэкыйка16 вакытны бушка йибэрде. Рентген алырга кирэклеге хэтеренэ теште. Ак нэрсэ агып беткэн икэн, тагы стакан эчерттер, диде. Мец бэла берлэ эчтем. Агып йитуеннэн элекрентген фильмасы чикте. Тагьш лыгырдарга тотынды, тагы теге зыкым агьш бетте, еченче стакан таган китерделэр. Таган эч. «Буюлы сезнец тотышьщыз бетсен дипкетэм. Моннан элекике стакан да Ьэрбер аш бетэ иде Ьэм дэ зыкым бу кадэр авыр булмый иде. Сез, сузгэ мавыгып, мине онытасыз», - дидем. Доктор бераз оялды булырга кирэк. Бу юлы берсе арттан берсе бер-ике-еч фильма чэкде17. Биш-ун дакыйкадэн соц тагы бер стакан эчереп, фильма алды. «Тэмам, - диде, - китимме», - дидем. «Китегез», - диде. Киттем. [...] «Икенче мэртэбэ карарга кирэк», - диде. «Сэгать уникегэ кил», - диде. Котылдым дип торсам, тагы рентгенга чакырдылар, бишенче стакан эчертеп, тагы берничэ фильма чэкделэр. Аллага шекер, котылдым, лэкин мэгъдэмдэ биш стакан, ул тулган иде. Карынымны юдырырга телэдем. Чэй вакыты ждгге. Чэй эчэр ечен хезмэтчегэ чалам18, килмэделэр, тагы чалам, тагы юк. Тагы чалам, тагы юк. Карасам, безнец зилне19 бозьш киткэннэр, сэгать дурт ярым булды, биш булды. Кемне дэ таба алмадым. Биш ярымнарда бер кызны табып, мец бэлалэр берлэ бер бардак20 чэй китертэ алдым Шулай итеп, авыр кенем утте, хэерле булсын.
6 октябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
Фильмам хакында мэгьлумат бирмэделэр. Фильмалар мондагы докторларны канэгатьлэндермэгэн. Тагы бер мэртэбэ чигэчэксез, - диделэр. Лэкин мин Мехлис
исемендэге рентгенчыга ышанычым бик аз. Вазыйфаи-шинаслыгы да юк. [...] Кальш багыр-сакта21 каты-каты сеял сыман кабырчыклар бар диелгэн, алар да кан сызуга сэбэп булуихти-маллары булырга кирэк.
Рэсулзадэдэн22 безнец шивэлэрдэ сейлэшугэ карты бер протест кэгазе килде. Шуцарга минем дэ имзамны эстэгэннэр. Имзаны аттым. Шуны «Милли байракка» даэцибэрергэ булам. ИбраЬимга озын хат яздым. Кэефемуртача, буген Ж^эгъфэр углы берлэ Октай23, башка беркем килмэде. Сэгадэткэ хат яздым.
Октябрь, 1953, Хасжэ хастаханэсе.
Буген базар менэсэбэте берлэ зиярэтчелэрем шактый куп булды. Гайшэ ханым тавык чорбасы китерергэ булды. Гали Чистайлы Хэлимэ ханымнан мэктуб берлэ узе пешергэнне китерде. Окай Эйналыларга мэктуб язарга кушкан идем, генерал эллэ нилэр караштырьш, Мюнихта24 калдырган кешелэремезе дэ яманлап, бер нэрсэ язьш китерде. Моньщ рухында Ьэркемгэ бер дошманлык бар. Мэктубенжибэрмэдем. Узем ИбраЬимга бер озын хат яздым. Хэмид берлэ Локманга икесенэ бер хат кундереп, хэлем авырайса, васыятем буенча аларны тэгъйин итдекем25 ечен кенлекхатирэ дэфтэрлэремне тэслим26 очен берсенец килуен рижада булындым27. Сэгадэткэ хат язьш, ректорлыкыннан мондагы ректорга бер кэгазь яздырьш, мине профессор кызньщ атасы булу сыйфаты илэ хастаханэ очен тулэтмэулэрен тээмин итэргэ тырыш дидем. Конем авыр, куцелсез кичте. Закир Кадыйриларга28 хат яздым.
18 октябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
Буген шэЬэргэ чыгарга изен29 алдым. Ун сэгатьтэ чыгьш, Сэдад бэк хастаханэсеннэн рецепт язылган ике терле алтышар ампуллары алдым. Сэдад бэк булмаганга, тулы бэясен, ун лира тулэдем Алардан Садри бэклэргэ телефон эйтеп, сезгэ ашка килэм, дидем. Алар дачакырдылар, 12лэрдэ аларга бардым. Гузэлбер татар чорбасьш, бер табак солы, алты кечкенэ кефтэ30, беразда булгур пылавы, аннан соц шактый куп йезем ашадым, хастаханэгэ кергэннэн бирле бу кадэр иштиЬа31 илэ бу чикле аш ашаганым юк. Апгган соц каЬвэ дэ эчтем. Бу ашлар нэ ашказанымда, нэ дэ эчемдэ бер авыр ясамады. Сэгать ечлэрдэ алардан чыгьш, иртэгэ ясалачак рентген очен фильмалар даруларьш алдым, тугыз лира 60 грош тулэдем. Аннан соц еемэ кайтып чэй эчтем. Кирэкле эйберлэремне альш, сэгать жд4,едэ хастаханэгэ дундем Эемдэ «Париж блоктан»32 бер хат таптым. Конем куцелле кичте. Иртэгэ икенче мэртэбэ рентген фильмасын алачаклар.
19 октябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
Иртэ берлэ иртэнге каЬвэ бирмэделэр.Рентгенга кадэр ачкалыргатиеш... Сэгать 12ярты гьша рентгенга чакырдылар, рентген докторы: «Торыцыз, эувэле эчецез, бушаганмы, шуны карыйм», - диде. Рентген машинасыныц аркасьша бастырды, эчне карады. 16 октябрьдэ эчкэн ак матдэ эчэктэ туп-тулы... Рентген алдыруым оченче мэртэбэгэ кичектерелде. Ягъни ике атнада адэм гакыллы бер фильм ала алмадылар. Моцарга кэефем тоште. Гайшэ ханым бик тэмле тавык чорбасы, тавык канатлары, тавык муены китерде. Аны кайнарлата соя-соя ашадым. Кен куцелсез кичте. Беркем дэ хэлемне белешергэ дэ килмэде. «Иртэгэ эчемне юачагымыз», - диделэр. Бу эшне дэ ждЬил хезмэтчелэргэ эшлэткэнгэ, эллэ нинди яца-яца хасталыклар ашламасыннар диеп куркам да, тэцре ярдэмчем булсьш.
20 октябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
[... ] Нияз Максудига33, Хэмид Рэшидкэ34 мэктублэр язьш, «Америка тавышында»35 терек-татар лэЬжрлэрендэ сейлэулэр никтуктатылды дипждвап сорадым. Буген зиярэтчелэр шактый куп килде. Фатих эфэнденец углы Гомэр килде. ШэЬэр гайбэтлэре юк икэн. Сейли алмады. Бер терле даруымны китерергэ булып китте, аннан соц Мэрьям ханым килеп чыктьь АньщестенэМэхмудкилепчыкты. Ацарга «Америка тавышьшьщ» безнец теллэрдэ
Фатих бэклэргэ барып чыгып, жрмга иртэсе юынырга мемкинме-тугелмене белешеп, хэбэр итэргэ куштым. Акчасызлыктан зарланды да узенэ 10 лира сэдака бирдем. Аннан соц Нурулла бэк килеп чыкты. У^ да кэефсез икэн. Уньщ берлэ озын гьша сейлэшеп утырдык, бергэ чэй эчтек, шулай итеп кен утеп китте. Энкарага Хэлим агата хат яздым.
21 октябрь1953, Хасжэ хастаханэсе.
Буген Ьичбер узгэреш булмады. Эйлэдэн соц Хэбибнец абзасы почта-телеграф меЬэндисе Рэхми бэк килеп чыкды. Уньщ берлэ озьш гьша сейлэшеп утырдык. Ахшам йиймэкенэ36 доктор Октай узлэренэ килергэ докторлардан рехсэт алган иде. Сэгать бларда аларга киттем. Барышлый Япониядэге Хесэен Биглитсига Ьэм дэ Энкарадагы Хэлимэ ханымга берэр хат салдым. Октайларда ашка диеп Теркестанлы Забит Нигъмэтне хатыны берлэ чакырганнар иде. Озьш сейлэшеп утырдык. Ашлары сэгать сигездэ генэ бирелде, бик Ьэйбэт бер табак чорба ашадым, аннан соц бер порцион итле-кишерле бер табак пылау, берничэ кашык йогырт, ике уртача кисэк кавын йийдем37. КаЬвэ, ике стакан чэй эчтем. Ьичбер авырлыкхис итмэдем. Сэгать 10 дагынахастаханэгэ кайтып яттым. Яхшы йокладым.
22 октябрь>, 1953, хастаханз.
Ьич яца нэрсэ юк. Фильмамны алмаслар микэн дип кеткэн идем, булмады. «Париж блоктан» килгэн блокныц низамнамэсен укьш тасдикъ иттек38. Генералдан кыска гьша бер хат яздырдым. Уны кундерттем. Мостафадан бер хат килеп чыкты. Солган бу вакытка кадэр Ьичбер мэкалэ язмаган, димэк, ацарга ышануымыз да бушка чыгачак. Мостафа хатта Мюних радиосьша Габдулла Атласи39 килэчэк имеш дип яза, ул да узенэ бер терле хафала-нырга тотынырмы, белмим. Мехэммэд килеп чыкты. Тереклэ1щэлэрендэ сейлэуне туктату хакьшда протест кэгазен шебЬэлэндереп китерергэ кушкан идем - шуны китерэ алмаган... Иртэгэ, насыйп булса, еемэ кайтьш китэм. Буген ашлар бикначар булды, тэмамэн ач калдым.
23 октябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
Буген шимбэ кен. Тышка чыгарга рехсэт бирделэр. ©йдэ тавык чорбасы пешерергэ кушкан идем, шуны ашадым. Ьэйбэт булды. Аннары Садриларга барьш чэй эчтем. Сэгать 7лэргэ Касыйм бэклэргэ барьш чыктым. Аларда ахшам йиймэке йийдем Ьэм ваннага кердем. Шактый керлэнгэн икэнмен. Бик Ьэйбэт юындым. Мин хамамнан чыкканда доктор Исмэгыйль Зыя берлэ Ьидаять бэк40 килгэннэр иде. Алар берлэ чэй эчтек. Ьидаятъ яцахэбэр китергэн.«Идел-Уралярдэмлэшу жэмгыяте>>41 хакьшда полиция килеп мэгълумат эстэмеш. Кирэк Исмэгыйль, кирэк Ьидаять, кирэк Мэрьям ханым булсын, тэхкыйкать берлэ жрмгыятемез ябылачак булса, Лэбибтэн аерылуны рэсмилэштерергэ кирэк, диделэр. Исмэгыйль бэк базар кене Садри бэкне куреп, аннан бераз юлларьш ейрэнеп, душэмбе кен тупланьш каттый карарга багларга булдылар. Мин Касыйм бэклэрдэ кунып калдым. Касыйм бэк бераз хаста. Иртэ берлэ еемэ кайтьш киттем. Анда аш хэзерлэуче килгэн иде. Шул арада Хэсэн килеп чыкты, бергэлэп аш ашадык, сэгать икенче яртыда хастаханэгэ килеп яттым. Идел белэн Галим килделэр. Идел алма бэлеше китергэн. Алар киткэч, алма бэлеше берлэ чэй эчеп ятканда Билал Газиз бэк килеп чыкты. хастаханэдэн ашыгып чыкмаска димлэде. Узем бик туйдым. Гомумэн, ашлары узе тэмсез, узе суык булганга, бик быкдырды42. Закир Кадыйрилардан43 2сеннэн дэ хат алдым. Мюнихтан соц бераз бугаз авырта. Ангин-фэлэн була курмэсен.
25 октябрь, 1953.
Сэгадэттэн бу атна Ьичбер мэктуб ала алмадым. Октайга да телефон карадым. Анда да бер хэбэр юк. Мин юкта Мирза Бала44 белэн ИбраЬим килеп киткэннэр.
25 октябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
Г. Исхакый кызы Сэгадэт белэн. Берлин, 1938 ел. TP ФА Г. ИбраЬимов ис. Тел, эдэбият Ъэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэге, 135 ф., 4 тасв., 32 сакл. бер.
G. Iskhaki with his daughter Sagadat. Berlin, 1938. Center of Written Heritage, G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic ofTatarstan,
fond 135, series 4, file 32.
26-27 октябрь кеннэре эсселегем 37дэн бераз артты, нэшьэм45 дэ кимеде. ИштиЬам да азайды. Бераз суык алдырдыммы? Эллэ еч-дурт кеннэн бирле дэвам итэ торган кабзым46 моцарга сэбэпче булдымы.
Бу кеннэрдэ зиярэтче дэ аз булды. Гайшэ ханым гына тавык чорбасы пешереп китер-де, лэкин иштиЬам аз булганга, аны да бик ашый алмадым. ШэЬэргэ дэ чыга алмадым. Махмуд кенэ килде, утардан гыйлаждарны47 алдырдым. Сэгадэттэн мэкгуб килеп я^итте. Хастаханэдэ ягу акчасын бирудэн котыла алмаячакмыз дип я^вап язды. 12 кен элек фильма алганда эчкэн зыкым Ьаман чыгьш бетмэгэнгэ, шул да эсселек артуга сэбэп булгандыр. Хастаханэнец тэрбиясеннэн, дарулау ысулыннан бик беттем. Ике кен берсе аркылы берсе месЬил48 альш, мэгьдэмне бераз тэмизлэдем49 дип уйлыйм, бакалым - ни булачак. Буген шэЬэргэ чыгарга уйлыйм. Генерал килми, ди. Уа монда яца бер уен уйнарга маташа, ахрысы.
28 октябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
28 октябрь Садри бэклэргэ ахшам йиймэкенэ ждй килмэгэнгэ, ейлэдэн соцхастаханэдэн чыгьш, еемэ килеп чэй эчтем, иртэгэ Теркиядэ жэмЬурият игъланыньщ утызынчы елы тулганга, шул бэйрэмне каршылар очен бик зур хэзерлек альш бара. Урам буйлап мецле-мецле электрик лампалары тагыла иде. Узем еемдэ булганда Конихолумнан мэктуб, Хэмид Рэшидтэн бер мэктуб килеп чыкты. Хэмид Рэшит мэктубендэ Нью-Иоркта эзерлэнеп, Идел-Урал истикъляль тэшкилэтен коруларын, лэкин ацарга иске меЬаждрлэрнец бик аз катнашуларын язадыр. «Америка тавышында» терки лэ1щэлэрендэ сейлэуне туктатуньщ сэбэплэре хакында жэмигъ мэгьлумат бирмидер вэ халэнки50 без шуньщ асыл сэбэплэрен белэсемез килэ иде, ялгыз Мюнихгагы борадэр ечен Нью-Йорктан берничэ кешенец имзалы булуын белдерде. Америка комитеты Нияз Максудка да Мюнихка барырга тэклиф иткэн51. У\. узе генэ барырга риза булмаган, Габдулла Атлас, тага берсе бер Мюнихка барамыз диеп мерэжэгать иткэннэр, лэкин эле мэсьэлэлэре хэл ителмэгэн. Хэмид Рэшит, ...Мюнихка
килергэ телэмэгэннэр. Конихолумньщ мэктубен алып Садриларга киттем Анда Рэшид бэк, Мехэммэд керэсе барлар иде. Рэшид бэктэн Конихолумньщ мэктубен тэржрмэ иттердем. Конихолум иске залялэтендэ - мэждоуганы гарэп хэрефлэре берлэ чыгармакны - Идел-Уралларыны берлэ берлэштерегез дип тэкьдимдэ бульша - мэждуга акча ярдэме соравы-мызга эле мэждугалар хакьшда финанс карары бирелми ди, бирелу берлэ сез читтэ калмассыз дип омет бирэ. Узенец Истанбулга килуе кичегуе кузгэ ташлана...
Безнец милли хэрэкэтемездэ сэлби52 роль уйнаган гонсырларьш алга сорудэн ваз кичэ алмыйлар. Конихолумга тэфсилле, изахлы53 бер мэктуб язарга карар бирдем, лэкин шуны ярусчага, я инглизчэгэ тэрж;емэ иттерудэ зэхмэтчиктем. Генерал русчаныяхшы кавраган54, лэкин язуларында тэхкыйк55, бер эшне боза торган, берэр зомрэнехормэтсезлэндерэ торган узеннэн бер нэрсэлэр гыйлавэ итмэенчэ56 калмый, шуцарга курэ ацарга ышанычым аз. Рэшид бэк инглизчэ гузэляза, эмма эше бик куп булганга, бик озын сера Мэсьэлэне акту-аль итэсе гаиб булып китэдер, шул мешкилятем бик зур. Акча берлэ эшлэту бер яктан, сер чыгу ягыннан хэтэрле, бер яктан, акчамыз юк, хасталыгым да манить57. Шуцарга авырлык хис иттем. Садри бэктэ бик Ьэйбэт аш ашадык. Камилэ ханым, фэукылгадэ58 тэмле пилмэн пешергэн иде, табак ярым ашадым, аннан соц узенэ бер ысулда кэбестэ пешергэн иде. Аны да ашадым Йезем дэ йидем, ахырдан ике стакан чэй дэ эчтем, Ьичбер авырлык хис итмэдем, сэгать 11 дэ генэ оемэ киттем. Таксим мэйданына килдем Таксим мэйданы нурга кумелгэн.
Истикъляль жэддэсе дэ терле-терле тестэге электрик лампалары берлэ фэри шэЬэре хэлен алган иде, акрын гынажэяулэп еемэ килдем, Ьичбер ару хис итмэдем, еемдэ бикяхшы йокладым. Иртэ сэгать алтыга кадэр уйганмадым Иртэ берлэ генэ кичэ алган месЬилнец59 тээсире берлэ эчем йомшады, кен буе ейдэ калдым. Мюнихка мэктуб язып, Америка тавы-шьша карты протесты да кушып кундердем. Сэгадэткэ дэ озьш хат язып салдым. Эйлэ йиймэкенэ мадам кефаль балыгыннан шурпа ясады, иштиЬа60 берлэ ашадым Апгган соц берэр сэгать оедым. Чэемне эчеп, сэгать сигезлэрдэ аш ашап, хастаханэгэ тукызда килеп яттым. Кич берлэ урамнарда халык тулы. Ботен шэЬэр нур эчендэ иде.
29 октябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
Кенем бик монотон кичте. Доктор Октай телефон берлэ ейлэ йиймэкенэ чакыр-ды исэ дэ, Гайшэ ханым пилмэн китерэчэк булганга, бара алмавымны сейлэдем. Аннан соц шимбэ кен ахшам йиймэкенэ чакырды. Гайшэ ханымныц пилмэне тэмле иде, сееп ашадым Ахшам йиймэкенэ дэ бер табак калды. Махмуд килеп, узенец «Милли байракка» кундерэчэкмэкалэсенукыды. Уны кундерергэ куштым. Хатыйп Халидигэ кундереп, шимбэ кен ейлэ ашына аларга барырга телэвемне белдердем. Хатыйп эфэнде, бойырсын, дигэн. Узем Конихолумга бер хат та хэзерлэдем. Шуны Зэйнэп ханымнан инглизчэгэ тэржрмэ итэргэ рижд итэчэкмен. Гомэр килеп чыкты, иртэгэ берникадэр дару китерерэ суз бирде. Мэрьям ханымларда туплану хакьшда Ьидаять берлэ сейлэшергэ куштым. Кэефем шэп тугел иде. Билалтиз чыгарга маташма дип, телефон берлэ тэусыядэ61 булынды, узем хастаханэдэн биктуйдым.
30 октябрь, 1953, хастахаю.
Буген ейлэ йиймэкенэ Хатыйп Халидигэ китэчэкмен. Юлга чыкдыгым вакыт генерал килеп чыкты: «Конихолумнан мэктуб алдым, шуны укьпмакечен мин дэ сезнецлэ Хатыйп бэклэргэ килэчэкем, Зэйнэп ханым тэржрмэ итсен», - диде. Бергэ киттек. Эендэ йиймэккэ дэгъвэт иттелэр. Куркэ итеннэн пешерелгэн чур паны сея-сея ашадым, куркэ итен дэ бераз ашадым Зэйнэп ханым Конихолумньщ мэктубен тэржрмэ итте, яца бер нэрсэ юк. Генерал киттектэн соцра мине Конихолумга язган мэктубемне инглизчэ тэржрмэ итэргэ рижд иттектэ разый булды. Чэй эчеп еемэ киттем. Сэгать жддегэ тугры доктор Октай бэклэргэ ахшам йиймэкенэ киттем. Октай бэклэрдэ Карабэк исемендэ бер казакъ бар иде. Ииймэк йийдек. Шурпасы гузэлиде, сейлэшеп утырдык. Сэгать 11лэрдэ ейгэ килеп яттым Ииймэклэрдэн
Г. Исхакыйныц туга» квн мэщлесе. 1954 ел. TP ФА Г. Ибракимов ис. Тел, эдэбият Ъэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэге, 135 ф., 4 тасв., 47 сакл. бер.
Celebration of G. Iskhaki's birthday. 1954. Center of Written Heritage, G. Ibragimov Institute ofLanguage, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, fond
135, series 4, file 47.
Ьичбер авырлыкхис итмэдем. Сабах ашы пешерергэ мадам килде. Гомэр берникадэр дару китерде. БикЬэйбэтлэп ейдэ аш ашадым. Хэмид Зебэергэ мэктуб язьш кундердем. Ьидаять бэклэргэ киттем, анда я^ыельш сейлэштек. Кичкэ генэ кайтьш яттык. Куцелем бераз ачылды.
2 ноябрь, 19S3, хастаханз.
Рентгенда куркынычлы бер галэмэт юк инде. Хасталыгьщызньщ нэрсэ икэнлеген ацлашып алдык та... чыгарга рехсэт иттерэмез диделэр, лэкин эле безнец булемнец мэсьул62 профессоры Ришад Каран бэк Энкарага киткэн икэн. Уа шул кеннзрдэ кайтьш ждгмзсэ, бэлки тагы берничэ кен хастаханэдэ калырга мэж,бур булырмьш. Хастаханэгэ тулэу бик куп булачак, дип, куркьш торам, шулхакта докторлар берлэ сейлэшергэ дип, Билал бэккэ мэктуб яздым, лэкин ул да хаста ята имеш. Шуцарга анда да вметем бик аз, бу хасталык минемчэ, биш йвз лира мал булачак. Сэгадэтнец профессорлыгы менэсэбэте берлэ мин аньщ... булганга, ким булырга тиеш иде, лэкин артыннан йеруче булмаганга - мин уземнец бухакымнан файдалан-маячакмьш, ахры. Хэерле булсын. Марьям ханым пилмэн Ьэм бал китерде. Бик оста иттереп ИбраЬим берлэ Лэбибне яклап свйлэп утырдьь Шуцарга кэефем китте.
4 ноябрь, 19S3, хастаханз.
Бугенхастаханэдэн изен берлэ чыгьш, еемдэ аш ашадым, банктан акча алдым, фатирым вчен тулэдем. Октай бэк берлэ, Камилэ ханымлэ [белэн] телефон аша свйлэштем. Доктор Исмэгыйль Зыя бэккэ барып, хастаханэгэ килеп бвтен анализларым, фильмаларымньщ рапурларьш альш укуын утендем. да разый булды. Шулайитеп, бер ай яткан хастаханэдэн бераз иялэшеп, бераз вметлэнеп чыгарга хэзерлэндем. НэкаЬэт63 дэверемне еемдэ уткэру дэЬа64 менасиб булыр тесле куренэдер. Тэцрем ярдэмче булсьш. Кен буе еемдэ утырдым. Инде бер лэваш ясап, ахшам ашьш ашап, хастаханэгэ дунэчэгем иртэгэ, инша аллаЬ, [...] лэкин куэтем эле бик аз.
5 ноябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
Буген Фахир бэк (булегемезнец баш докторы), иртэгэ профессор Рэшад Каран Энкарадан дунэчэк: «Безем фикеребезчэ, сезнец хастальыъщызньщ тэшрихе65 тэмам. Дарулануьщызны оегездэ дэ эшли алырсыз. Лэкин соц суз Рэшад бикнекедер», - диде. Иртэгэ тэмамэн чыгу ихтималым бар. Бер айда бераз хэлемдэ тугры бер адым куренде. Галибэн, канымдагы кызыл кузэнэклэр нормаль бер вазгыятькэ килделэр, иштиЬам бераз ачылды, лэкин куэтем эле бик аз. Эемэ кайтып, оемдэ аш пешертеп, куп чыкмаенча хэл ждоярмын дип уйлыйм. Буген чыгаруымны махсус доктор карады, гамэлияткэ лозум юк, диде. Хатыйп эфэнде килеп, мэктубнецтиз олгеруен сейлэде. Мохэммэд эфэнделэр биккуппилмэн китерделэр. Доктор Октай килэм диде. Хисап мэсьэлэсе хакында бер нэрсэ дэ белмим.
6 ноябрь, 1953, Хасэкэ хастаханэсе.
ТР ФА Г. ИбраЬимов ис Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыньщ Язма мирас узэге,
135 ф., 2 тасв., 38 сакл. бер., 1-30 кгз.
Сэгадэт Чагатай66 кендэлегеннэн*
1954, 19 июль. Эти кичэдэн бирле авырлашты. Кичэ Нэждти бэк вэ Аманбирде (Алманиядэн) килделэр. Бераз алар белэн утырды. Аманбирде миллэтчелек дэгъвасыньщ хаксызлыгыннан бэхэс итте. Ахшам авышты, ТаЬир юкта Шэкур илэ култыкка утырттык. Берэр сэгать утырды: «Кызым, бу гомер шулай угэ икэн, - диде. - Уз илемездэ тагы да кубрэк эдэби эсэрлэр бирер идем», - диде. Мин дэ: «Эйе, табигый, - дидем. - Тормыш авыр угте», -дидем. Еладым. Эшне (сузне) икенче якка бордым. Аны кугэреп яткырдык. Бераз вакыт янында утырдым, соцра утны сундереп китеп яттым.
Буген иртэ белэн хатын Ьайманадан67 килде. Урьш тэмизлэде68. Эти белэн мин калдым Иртэ белэн каЬвэ эчмэде. Даруьш да сорамады, затэн бер-ике коннэн бирле даруьш косьш чыгара. Мин бер дару китердем дня сойлэдем Чонки бер даруы бар. Аны кабул итсэ, бераз кубрэк кече йомышын ути алыр. Аны да кабул итмэде. Сидек бер тарафтан чыкса да, аякла-рында тагьш су щлела.
Буген янэ ТаЬир иртэ белэн китте. Тел корылтае ачылачак булса да, мин янында калдым. «Мица, кызым, Япониядэн каЬвэ касэлэре килер, минем очен минем доктор-ларга алардан, узецэ ечэр данэ ал». - диде. Мин дэ: «Букадэр кешегэ ечэр данэдэнчыкмаз, икешэрдэн бирермез», - дидем. Куз яшьлэре туктем. Бераз чыгьш куземне сорттем. Соцра Афьонкарахисар® суьш телэде, куп жртрдэн эзлэп йореп, ниЬаять, таптым. Аны эчтек. Азык бик аз ашады. Бераз карбыз калган иде, аны ашады. Шэкур белэн утырма булмэсенэ утырттык. Берэр сэгать утырды, фэкать даимэн йоткерде. Икедэ ТаЬир да килде, бераз калды. Шэкур хастаханэгэ киткэн иде. ТаЬир кугэреп яткырды. Яныннан аерылмыйбыз.
вйлэдэн соцра аньщ белэн чэй эчэргэ утырган идек. Мин бик тиз чыгьш, бераз яршеш альш килдем. Соцра кабатчэй эчуне дэвам иттек. Бу атнада сэгать 5тэн соц Камал бэк, аннан бераз соцра Галиулла килде, вэ сэгать Юга кадэр бездэ калды, бераз ашадык. ТаЬир, эше булганга, кичкэ калды. Кичке ашка Галиулла белэн Шэкур тотып китерделэр, артык аякта торыр дэрманы юк. Ашаганда хуш утырды.
20.07. Иртэ белэн сэгать 4тэ ике тапкыр торьш карадым, остенэ ябындырдым. Соцра сэгать 7нче яртыда яньша килдем: «Агызым корыды», - диде. Бераз эчердем. Юындырдым. ТаЬир каЬвэ приборлары очен кечкенэ остэл артьша китереп утыртты. Генерал килде. Аньщ белэн бераз сейлэнгге. Истанбулдан вэ Иске ШэЬэрдэн килмеш. ТаЬир белэн бергэ чыктылар. Мин аньщ эти илэ бергэ калуын телэмэдем. Урыннарьш жреп янэ яткырдык. Соцра бераз йоклады.
* Кендэлек терек теленнэн тэрж,емэ итеп бирелэ.
...Мин дэ янэ елый башладым. Фэкать куз яшьлэреме курсэтмэдем. Соцра янэ сэгать 5кэ кадэр йоклады. Без дэ бераз ятыштык. Аманбирде илэ терекмэн Нияз килделэр. Алар озьш-озак утырдылар. Гарифулла да килде.
21.07. Чэршэмбе кен. Иртэ белэн элекке кебек бик зэгыйфь. Даруын йоттырдым. Аннан соцра бераз ятты. Аягында тора алмый. ТаЬир белэн Шэкур кутэреп утырттылар. Бераз ашады.
Эти 5 кадэр йоклады. 5тэн соцра генерал, Галиулла вэ Фатих бэк килделэр. Алар белэн утырды. Соцра бераз чэй эчкэч киттелэр. Эти безнец белэн утырьш калды. Вэ Шэкур белэн сейлэште. Соцра йоклап китте. Сэгать 8 кадэр бераз уцайсыз бер йоклады. 8дэ Билал бэк илэ Нэждти бэк килделэр. Сейлэдем. Кузен ачты. Бераз сэламэтлэнде. Шэкур белэн ТаЬир кеч-хэл ятагына кутэрделэр. Билал бэклэр белэн бераз сейлэште.
Мин сэгать 10да яттым. ТаЬир калды... Иртэн ТаЬир чакырды. Агызына су бирдем. Йотты. Янэ бирдем. Кабул итмэс кеби чыгарды. Мин дэ куркьш, елап, яныннан аерылдым. Башка бер дэ яньша кермэдем. ТаЬир да мине ерак топы.
22.12.10 дэкыйкасенэ кадэр бик авырайды. Мин иртэ белэн Билал бэккэ хэбэр бирдем. килде. Локман бэк эзлэгэн, ул да янымда калды. Октай бэккэ телеграмма суктык. Доктор эзлэдек. Эмин бэккэ чыгып телефоннан эйттем, бер доктор китермэсене сорадым.%да бераз соцра килде. Доктор юллады. Билал бэк, Камал бэк ярдэме белэн Нэдим бэк килде... Бераз соцра доктор Нэдим бэк: «Кайгыгызныуртаклашам», - диде. Сэгать 12.10давафатбулды. ТР ФА Г. ИбраЬимов ис. Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыныц Язма мирас узэге,
35 ф., 5 тасв., 4 сакл. бер., 1-5 кгз.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Тэхлил итдеклэре - анализ ясаулары.
2. Хежрэ - кузэнэк, бу очракта: тэнчек.
3. Халэнки - чынлыкта.
4. Затэн - нигездэ.
5. Хэсэн - яхшы.
6. ИштиЬам - ашыйсы килу телэгем.
7. Тавык чорбасы - тавык ашы.
8. Доктор Исмэгыйль - Исмэгыйль Зыя Терегул.
9. Тэшхыйслэр - анализлар.
10. Хэмид Зебэер - Хэмид Зебэер Кошай (1897-1978).
11. КэмалЛокман (1899-1976) - югары нефть инженеры.
12. Ьэмшэри - якын, иптэш.
13. Мигъдэм - ашказаны.
14. Ааваж; - эчэклэрне юдырту.
15. Сира-чират.
16. Дэкыйка - минут.
17. Фильма чэкде - рентгенга тешеру.
18. Чалам-дэшэм.
19. Зилне - звонокны.
20. Бардак - чынаяк.
21. Багырсакта - эчэктэ.
22. Мэхмэд Эмин Рэсулзадэ (1884-1955) - куренекле азэрбэйждн сэяси эшлеклесе, эдэбият галиме, язучы.
23. Октай бэй - медицина докторы.
24. Мюних - Мюнхен.
25. Тэгъйин итдекем - билгелэвем.
26. Тапшыру.
27. Рижада булындым - утену, сорау.
28. Закир Кадыйри (1878-1954) - гарэп теле белгече, журналист, публицист, тэржемэче.
29. Изен-рехсэт.
30. Кефтэ - кечкенэ котлетлар.
31. ИштиЬа - ашау телэге.
32. «Париж блок» - суз 1952 елгы Париж килешуе («Европа оборона берлэшмэсен» булды-ру турында шартнамэ) турында барса кирэк.
33. Нияз Максуди - Троицк каласында мэдрэсэ медире.
34. Хэмид Рэшит (1912-1964) - Г. Исхакый белэн бэйлэнештэ тора.
35. «Америкатавышы» дигэн радио тапшыруАарыберенчетапкыр 1942елныц24февралендэ эфирга чыга. Узэге Вашингтонда булып, 45 телдэ тапшырулар алып барган.
36. Ииймэкенэ - ашавына.
37. Йийдем - ашадым.
38. Тасдикъ иттек - расладык.
39. Габдулла Атлас - Япониядэн килгэн Габдулла Гаффар-Атлас.
40. Ьидаять Яшен - укытучы Ьэм журналист.
41. Идел-Урал ярдэмлэшу ярмгыяте - Идел-Урал халыкларыньщ узбилгелэну хокукына ирешулэрен максат иткэн оешма.
42. Быкдырды - туйдырды.
43. 3. Кадыйри (1878-1954) - гарэп теле белгече, публицист, тэрэкемэче.
44. Мирза Бала (1898-1959) - язучы, «Месавэт» партиясе рэисе.
45. Нэшьэм - кэефем.
46. Кабзым - эч кату.
47. Гыйлаждарны - даруларны.
48. МесЬил - эч ж^бэруче.
49. Тэмизлэдем - чистарттым.
50. Халэнки - чынлыкта.
51. Тэклиф иткэн - кушкан.
52. Сэлби-кире.
53. Изахлы - ачык.
54. Кавраган - ацлый.
55. Тэхкыйк - Ьичшиксез.
56. Гыйлавэ итмэенчэ - естэмичэ.
57. Манигъ - киртэ.
58. Фэукылгадэ - гадэттэн тыш, бу очракта: искиткеч, бик.
59. МесЬил - эч йомшартучы.
60. ИштиЬа - телэк.
61. Тэусыядэ - кицэштэ.
62. Мэсьул - ждваплы.
63. НэкаЬэт - хэлсезлектэн терелэ башлау.
64. ДэЬа-тагын.
65. Тэшрихе - ачыклау.
66. Сэгадэт Чагатай (1905-1989) - Г. Исхакыйныц кызы, ире Т. Чагатай белэн бергэ 1940 елныц башында Теркиягэ китэлэр Ьэм Энкара шэЬэрендэ урнашып калалар. Сэгадэт башта урта мэктэплэрнец берсендэ Терек теле Ьэм эдэбияты буенча дэрес бирэ. 1942 елдан исэ Энкара университетыныц тел, тарих Ьэм география факультетында терки теллэр буенча лекциялэр укый. Бу вазифаны ул езлексез рэвештэ кырык ел буенча башкарып килэ. 1950 елда профессор титулы ала, ике гыйльми хезмэт хэзерли.
67. Ьаймана - Анкара янындагы район Ьэм район узэге булган бер шэЬэр.
68. Тэмизлэде - урынны щыештырды.
69. Афьонкарахисар - Теркиянец кенбатыш елешендэ урнашкан шэЬэр. Эдэбият исемлеге
Исхакый Г. Эсэрлэр: 15 т. 14 т.: хатлар Ьэм автобиографик язмалар / Тез., текст Ьэм ацлат. эзер., кереш суз авт. Ф. Фзйзуллина. - Казан, 2013. - 479 б.
Мицнегулов X. Гаяз Исхакыйныц меЬаждрлектэге иждты. - Казан: Татар, кит. нэшр., 2004. -367 6.
Гарипова Л. Ш. Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институтыньщ Язма Ьэм музыкаль мирас узэгендэ Г. Исхакый кендэлеклэре // Гаяз Исхаки и национальное воз-
рождение татар в начале XX века: материалы международной конференции, посвященной 140-летию со дня рождения Г. Исхаки / Сост.: Ф. X. Миннуллина, А. Ф. Ганиева, Л. Р. Надырши-на. - Казань: ИЯЛИ, 2018. - С. 151-155.
Ханнанова Г. М., Гарипова А. Ш. Гаяз Исхаки о Японии (по воспоминаниям в дневнике 1919 года) // Культурные, экономические, технологические контакты и взаимодействие Японии и Татарского мира: история и современность: сборник научных трудов. Вып. III. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2020. - С. 173-183.
References
Iskhaki G. Eserler: lSt.14t.: hatlar hem avtobiografikyazmalar. Toz., tekst hem anlat. ezer., keresh suz avt. F. Faizullina [Fayzullina F. (Сотр., coauthor of intr.) Works: in 15 vol. Vol. 14: letters and autobiographic notes]. Kazan, 2013,479 p.
Minnegulov Kh. Gayaz Iskhakinyn mohazhirlektege izhaty [Work of Gayaz Iskhaki in immigration]. Kazan: Tatar, kit. neshr. pudl., 2004,367 p.
Garipova L. Sh. G. Ibrahimov isemendege Tel, edebiyat hem sengat institutynyn Yazma hem muzykal miras uzegende G. Iskhaki kondeleUere [G. Iskhaki s diaries in Center of Written Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art]. IN: Gayaz Iskhaki i natsionalnoe vozrozhdenie tatar v nachale XX veka: materialy mezhdunarodnoy konferentsii, posvyashchennoy 140-letiyu so dnya rozhdeniya G. Iskhaki. Sost.: F. Kh. Minnullina, A. F. Ganieva, L. R. Nadyrshina [Minnullina F. Kh., Ganieva A. F., Nadyrshina L. R. (сотр.) Gayaz Iskhaki and national revival of Tatars in the early 20th century: proceedings of the international conference dedicated to the 140th anniversary of G. Iskhakis birth]. Kazan: IYaLI publ., 2018, pp. 151-155.
Khannanova G. M., Garipova L. Sh. Gayaz Iskhaki о Yaponii (po vospominaniyam v dnevnike 1919 goda) [Gayaz Iskhaki about Japan (reminiscences in the diary dated 1919)]. IN: Kulturnye, ekonomicheskie, tekhnologicheskie kontakty i vzaimodeistvie Yaponii i Tatarskogo mira: istoriya i sovremennost: sbornik nauchnykh trudov. Vyp. III. [Cultural, economic and technological ties and cooperation of Japan and Tatar world: history and modernity: collection of scientific papers. Issue 3.]. Kazan: Institut istorii im. Sh. Mardzhani AN RT publ., 2020, pp. 173-183.
Сведения об авторе
Гарипова Лейл.я Шамилевна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник Центра письменного наследия Института языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ, e-mail: leilyashamilevna@mail.ru
About the author
Leyla Sh. Garipova, Candidate of Philological Sciences, Senior Researcher at Center of Written Heritage of G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: leilyashamilevna@mail.ru
В редакцию статья поступила 13.04.2022, опубликована:
Гарипова А. Ш. Уз илемдэ гомер кичерсэм эгэр... (Гаяз Исхакый Ьэм Сэгадэт Чагатайньщ кендэлек дэфтэрлэреннэн) // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2022. - № 3. - Б. 125-137.
Submitted on 13.04.2022, published:
Garipova L. Sh. Uz ilemde gomer kichersem eger... (Gayaz Ishaki hem Segadet Chagatainyn kondelek dejterlerennen) [I'd like to live my life in the land... (from the diaries of G. Iskhaki and Sagadat Chagatay) ]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2022, no. 3, pp. 125-137.
