Научная статья на тему 'Автобиография казанского купца Ахметзяна Сайдашева'

Автобиография казанского купца Ахметзяна Сайдашева Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
113
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ахметзян Сайдашев / татарское купечество / развитие торговли в Казани / XIX век

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Салихов Радик Римович, Абдулахатовна Лилия Мухамадеева

В статье описывается деятельность казанского купца Ахметзяна Сайдашева, подчеркиваются его успехи в торговой деятельности. В приложении автор представляет текст автобиографии Сайдашева на татарском языке (Бәян әл-хак).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Автобиография казанского купца Ахметзяна Сайдашева»

Время в судьбах и документах

Автобиография казанского купца Ахметзяна Сайдашева

Известный предприниматель общественный деятель и благотворитель Ахмет-зян Сайдашев родился в 1840 г. в д. Татарский Кабан Лаишевского уезда Казанской губернии, где еще в начале XIX в. обосновался его отец — имам-хатиб Яхья Сайдашев.

Получив начальное образование в сельском мектебе, в 1852 г. он поступил на учебу в знаменитое Апанаевское медресе г. Казани, которым руководил прославленный богослов и мударрис Мухаметкарим Мухаметрахимов. Впрочем, пребывание сына деревенского муллы в стенах этого учебного заведения было недолгим. Через три года, вследствие материальных затруднений, Ахметзян Сайдашев нанялся на работу к торговцу мехом купцу Габдельвали Козлову. Сайдашев зарекомендовал себя с самой лучшей стороны, и купец дал своему юному подопечному самые лучшие рекомендации, когда на Ахметзяна обратил внимание крупный торговец, купец 1-й гильдии Мухамед-гали Габсалямович Усманов. Именно он ввел А. Я. Сайдашева в мир коммерции и помог ему создать основу будущего состояния.

В 1870 г. Ахметзян Сайдашев учредил в Казани торговый дом по продаже чая и кожевенных изделий. С течением

времени он утвердился в этой области в качестве монополиста. Это было время головокружительного успеха Сайдашева: современники стали называть Ахметзяна «чайным королем», поэты восторженно отзывались о нем в своих произведениях. К этому времени Сайдашев завершил строительство великолепного особнякав Старотатарской слободе на Большой Мещанской улице (ныне ул. Нариманова, д. 63).

Обладая внушительным капиталом, купец решил направить его на скупку земли, недвижимости, организацию промышленного производства. В 1890 г. он купил у наследников купца Желтухина стекольно-скипидарный завод в Царево-кокшайском уезде Казанской губернии. 17 июня 1894 г. Сайдашев учредил одно из первых в татарской истории акционерных обществ — товарищество на паях «Торгово-промышленное товарищество Ахметзян Сайдашев с сыновьями и Бакий Субаев в Казани» с уставным капиталом в 500 тысяч рублей. Продукция этой фирмы — чай, сахар, стекло, аптечная посуда, бутылки — сбывалась в Казани, Ростове-на-Дону, Нижнем Новгороде, на Кавказе, а также в некоторых государствах Европы.

Богатство семьи Сайдашевых существенно выросло в 1893 г., когда с отцом

Дом купца А. Сайдашева (ул. Нариманова, д. 63), современный вид. 2007 г. Фото Р. Салихова.

Продукция товарищества «Наследник Желтухина и Ахметзян Сайдашев в Казани». 1890 г. По старым улицам казанским... Казань в фотографиях XIX — начала ХХ века: Путеводитель-фотоальбом. - Казань, 2005. - С. 113.

Продукция «Торгового дома Б. Субаева, И. Бурнаева и М. Сайдашева». 1890 г. По старым улицам казанским. Казань в фотографиях XIX — начала ХХ века: Путеводитель-фотоальбом. - Казань, 2005. - С. 113.

объединил свою торговую деятельность старший сын Мухаметзян Сайдашев (1864-1914), являвшийся с 1888 г. вкладчиком «Торгового дома Б. Субаева, И. Бурнаева и М. Сайдашева», специализировавшегося на продаже пушнины.

Ахметзян Сайдашев прославился и как щедрый благотворитель. Он был организатором первой в национальной истории мусульманской богадельни, стоял у истоков Мусульманского благотворительного общества, на протяжении нескольких десятилетий возглавлял мусульманскую группу в городской думе, активно участвовал в работе партии «Иттифак аль-мусли-мин», являлся ведущим финансистом джадидско-го образования в Казани и губернии. Он сделал многое для благоустройства татарских слобод Казани: устройство в них электрической и водопроводной сети, системы медицинского обслуживания.

Общественные позиции предпринимателя укреплялись с каждым днем. За глаза горожане называли Сайдашева «татарским губернатором Казани». Власти же, крайне недовольные общественной активностью купца, который организовал общероссийскую петиционную кампанию по отмене закона об образовательном цензе для мусульманского духовенства от 12 июля 1888 г., даже подумывали о высылке его за пределы губернии.

А. Сайдашев вырастил двух сыновей — Мустафу и Мухаметзяна, последний из которых на протяжении многих лет являлся одним из самых активных и энер-

л«

ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ

гичных гласных городской думы.

Отец и сын Сайдашевы сыграли огромную роль в национальном возрождении начала XX в. Их взгляды претерпели существенную эволюцию от жестких охранительных позиций до признания насущной необходимости решительных социальных и культурных преобразований в жизни нации. Свои идеи Сайдаше-вы проводили через открытую ими 31 марта 1906 г. газету «Баянельхак» (Разъяснение истины), представлявшую интересы умеренного крыла национальной буржуазии. Специально для ее издания 16 июня 1907 г. М. А. Сайдашев открыл одноименную типографию, которая за время своего существования выпустила 75 книг общим тиражом 220 тысяч экземпляров.

Публикуемая сегодня на страницах журнала автобиография Ахметзяна Сай-

дашева является редким и весьма содержательным источником по истории татарского предпринимательства. Она детально характеризует не только особенности становления и развития национального капитала, но и степень влияния торгово-промышленного класса на общественно-политические процессы, происходившие в мусульманском сообществе России во второй половине XIX в. Хронологически документ охватывает период до 1888 г. Можно предположить, что работу над автобиографией купец начал незадолго до своей кончины и поэтому не сумел довести до конца задуманные мемуары. Это незавершенное жизнеописание было опубликовано сразу же после смерти А. Сайдашева в мае-июне 1912 г. в четырех номерах газеты «Баянельхак».

«Бэян эл-хак» газетасыньщ нашире Эхмэт^ан эфэнде бине Яхья Сэйдэшев жэнаблэренец уз кулы белэн язган тэр^емэи хэле (автобиографиясе)

Газетабызныц бу номерыннан башлап, мэрхум Эхмэтщан бабайньщ тэрщемэи хэлен дэрещ итэ барачакбыз. Мэрхум Эхмэтщан баба иц картларыбыздан булып, миллэтебезнец терле вакытларын курган Ьэм шул терле вакытларда мэйданга чыккан, терле мэсьэлэлэргэ иштирак иткэн зат иде. Бинаэн галэйЬи, аныц тэрщемэи хэле эфкяре гомумиемез тарихы-ныц бер сэхифэсе диерлектер. Вакыйган да бер вакытлар без Русия меселманнары узебезгэ башка бер хэяте ищтимагый тэшкил итеп Ьэм шуныц дэирэсенэ билгелэнеп ята идек.

Мэгыйшэтебезнец мадди щиЬаннарына хисап итмэгэндэ, Ьичбер ноктасында башка-ларныкына ошамаган Ьэм тоташмаган иде.

Хэзерге кеби газеталарыбыз, клубыбыз, спектакльлэребез юк, хэтта щэмгыяте хэйри-ялэребез дэ мэйданга чыкмаган, земстволарга Ьэм шэЬэр думаларына сайлауларга эЬэмият бирмибез, думага вэкиллэр щибэрэсебез дэ юк. Бар кеби ищтимагый эшлэребез — мэсщед салу, мэдрэсэ карау, Ьэм мулла куюдан гына гыйбарэт. Русча, денья гамэллэре Ьэм хатын-кызга язу ейрэну хэрам дэрэщэсендэ йертелэ диярлек. Халык каршында фэкать мэдрэсэдэ укып, голуме диниядэн куп мэгълумат алган кешелэр игътибарда. Фэлэн фэлэннец шэ-керте, ул аныц тарафдары. Фэлэн фэлэннец медире эштэ, терле фиркаларга буленуебез дэ шуныц белэн тэмам буладыр иде.

Менэ халкыбыз шундый бер хэлдэ вакытта Эхмэтщан баба Сэйдэшев деньяга чыга. Авылда заманасыныц щимеше аныц фикерендэ шул вакытларда мэйдан тоткан мэсьэлэлэр ишгаль итэлэр. Лэкин вакыт алмашына, эфкяре гомумиебез дэ узгэрэ. Берсе артыннан берсе яца мэсьэлэлэр мэйданга туа башлыйлар. Ысуле щэдид вэ ысуле кадим мэсьэлэсе кутэрелэ. Русча уку, денья гыйлемнэреннэн елеш алу, ана булачак кызларыбызны укыту Ьэм аларга тэрбия бирунец лязиме хис ителэ башлый. Эхмэтщан баба бу мэсьэлэбезнец барчасын да уткэрэ, башлап меселман балалары ечен русча мэктэплэр дэ ачтырып йери Ьэм башка мэсьэлэлэргэ дэ катыша. НиЬаять, соцгы вакытларыбызга килеп щитэбез, газеталарыбыз мэйданга чыга, съездлар ясыйбыз Ьэм Думага сайлыйбыз. Эхмэтщан баба бу мэсьэлэлэрдэн читтэ калмый. Шунлыктан мэрхум Эхмэтщан бабаныц тэрщемэи хэле бу газетада эйтелгэнчэ эфкяре гомумемез тарихыныц бер сахифэсе диергэ ярыйдыр. Файда-

лана белгэн кешелэр ацардан куп гыйбрэт алырлар дип уйлыйбыз.

* * *

«Тэрщемэи хэл

Йа, меяссэрел-емур (башланган эшне башкарып чыгарга язсын иде)! «

С^!_АВТОБИОГРАФИЯ КАЗАНСКОГО КУПЦА АХМЕТЗЯНА /Ч

^^ САЙДАШЕВА ^^

Эхмэтщан Сэйдэшев, уземнец тэрщемэи хэлемне язарга ният иттем. Вэ шуца бэрабэр тэщрибэ мэбна булган бэгъзы тарих Ьэм кайгымны нэкыль итэчэкмен.

Узем Казан вилайэте, Лаеш еязе, Кабан каръясендэ1 1840 елда, 16 июльдэ деньяга кил-дем.

Газиз эткэм 1810 нчы елда иц эувэлге мефти хэзрэтлэре хозурында имтихан кылынып, шул ук вакытта щирле мэзкур Кабан авылына имамлыкка утырган. Минем эткэм Яхья бине Сэйдэш бине ГабделваЬЬаб Тэтеш еязе Яца Сала дигэн авылда деньяга килмешдер2. Бу ГабделваЬЬаб хэзрэт Казанда имамэт кылган Хэммад хэзрэтнец бик якын карендэше булган3. ГабделваЬЬабныц атасы Катил хэзрэт, аныц атасы Дусмехэммэт мулла, аныц атасы Уразбакты, аныц атасы Себханкол вэ аныц атасы Болгар шэЬэре имамы, имин вэ тыныч вакытта Байчура исемле кеше булмышдыр. Эмма бабамызныц сэудэгэрме, гыйлемледэн-ме, якын беребез мэнсублы адэмле эбэдкэ мэгълум тугелдер. Вэ шулай ук шэЬре Болгар-дан Яца Салага кайсы бабабыз кучкэнлеге дэ мэгълум тугелдер.

Шимди узебезнец хосусый тэрщемэи хэлебезне мэрви итик. Узем мэзкур Кабан каръ-ясендэ эткэм тэрбиясендэ 12 яшемэ кадэр гомер иткэннэн соцында агаларым ул заман Казан шэЬэрендэ мебарэк Мехэммэткэрим хэзрэт (хэзердэ Касыйм хэзрэт мэдрэсэсе) мэдрэсэи мебэрэкэсендэ тэхсиле голум дэ иткэн, мине дэ эткэм шулар янына Казанга утыртып китерде4. Агаларымныц хэлфэсе пишкадэм мехтэрэм БэЬаветдин эфэнде, узенец шэкертлэре куп булганлыктан агалары белэн кицэшеп энесе Нуретдин эфэндегэ тапшыр-ды. Мин тиз заманда Нуретдин хэлфэнец тырышуы вэ тырыштыруы сэясендэ гарэп-фарсы китапларыны тэмам итеп, сарыф-нэху укый башладым. Сарыфтан «Шэрхе Габдулла» вэ «Тэркиб» китапларны укыдык. Нуретдин хэлфэбезнец шэкертлэре минем белэн 17 кеше иде.

Безнец мэдрэсэ мэхэллэсендэ Исхак бай Апаков дигэн бер дэулэтле сэудэгэр адэм бар иде5. Ул бервакыт дамелла Мехэммэткэрим хэзрэттэн «балаларымны укырга бирэсем бар, кайсы хэлфэгэ бирим икэн, эмма башка балалар укытмыйча минем балаларымны гына укытуны шарт куела» — диеп сораган. Дамелла бераз уйлаганнан соц щавап бирмэкче булып шул кее аерылганнар. Соцрак хэзрэт остабыз Нуретдин эфэндене куреп мэслихэт тарикынча «менэ Исхак бай балаларын укырга щибэрмэкче була, сица бирсэ ничек булыр икэн? Ьич булмаса фэкыйрлегец сэбэпле бай балалары укыту яхшырак булмас иде ми-кэн?» — дигэч хэлфэбез: «мэслихэт курсэгез, тэкъсир, мин разый» — диеп шатлык белэн разый булган.

Шул вакыйгадан соц безнец барчабызны Нуретдин хэлфэдэн алып ШиЬабетдин хэлфэ тэрбиясенэ тапшырдылар.

Нуретдин эфэнде шуннан соц фэкать Исхак бай улларына укыта башлады. ШиЬабетдин эфэнде соц заман Чар еязе Жанбулат каръясендэ имам булып шунда вафат итте (АллаЬ ру-хына тынычлык бирсэ иде, амин). Без бу хэлфэбездэн аерылганда, аналарыннан аерылган кош бэпкэлэре кабиленнэн мэтагъсаф вэ ма гыйус булып калсак та, яца хэлфэбез ШиЬа-бетдин эфэнденец тырышлыгы сэбэпле узебезнец ихласан укырга бирелуебез сэясендэ ул кадэр ук авыр булмады. Ул заман фэкыйрь шэкертлэр арасында Мэкэрщэ ярминкэсенэ аш пешерергэ ялланып бару бик гадэттэ иде. Мин дэ 15 яшемдэ вакытта Казанда мех белэн сэудэ итуче мэрхум Габдулла Козловка6 ялланып ярминкэгэ теялгэн мех товарлары белэн Мэкэрщэгэ киттем.

Ул заман Канау аръягында (Канавин ягында) Ьичбер таш бина вэ Ьичбер таш щэйгэн мостовойлы урам юк иде, вэ шул сэбэбтэн, яцгыр яуган саен Ьэр вакытта тездэн былчырак була торган иде.

Шул хезмэттэ 20 нче июльдэн сентябрь башына кадэр давам иттем. Хущам миннэн бик разый булып, кайткан вакытта 10 сум акча Ьэм шактый Ьэдиялэр бирде. Кайтканда азрак пароходлар була башлаган иде, «Сильвестр» исемле пароход белэн кайттык.

Хущам Габделвэли бай Козловка кайтканда Габделмэннан бай Местэкыймов щэна-плэре белэн бергэ кайтырга туры килде7. Казанга кайтканда хущам Вэли бай минем вэ минем хезмэтемнец бик яхшылыгына вэ атамныц бер фэкыйрь мулла идекенэ сейлэп мактаган вэ Габделмэннан байга мине хезмэткэ алуны тэкъдим иткэн. Габделмэннан бай бу эшкэ разый булып «яхшы, кайткач алырмын, эткэсенэ эйт, минем яныма бер килеп китсен» — дигэн. Соцрак Вэли бай мица бу хэбэрне сейлэде. Авылыбыз Казаннан 35 ча-крым гына булганлыктан, эткэм мэрхум икенче кенне ук килеп щитте. Бу эшлэр 1856 нчы елныц сентябрендэ булды. Эткэм ул вакытта 73 нче яшендэге бер карт иде. Эткэмне оста-

ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ

зым Мехэммэдкэрим дамелла хэзрэт белэн дэ курештердем. Мэкэрщэдэн дамеллага дип бер пар пычак белэн ярым кадак яшел чэй алып кайткан идем, кертеп биргэч бик хэер-дога вэ шекерана кылды.

Иртэгэсен чэй эчкэч эткэм, Мэннан байга барамын диеп чыгып китте. Эмма урамда барган вакытта, ееннэн чыгып барышлый Гали шэкерт Госманов8 очрап, атайны туктатып, эткэй белэн курешкэн. Вэ хэл-эхвэл бэгъдендэ кайчан килгэнлекне вэ хэзер кайда барырга щыенганлыкны сорашкан. Эткэй мэрхум керсез куцелле, простой бер кеше булганлыктан, хэл-эхвэлне сейлэп биргэн. Гали бай: «хэзрэт, син Мэннан байга барма, менэ сэгать икедэ мица кил, улыцны узем алырмын» — дигэн. Шуннан эткэм мэдрэсэгэ кайтып, мица барча-сын сейлэп бирде. Без «эле бер кемгэ вэгъдэ биргэнебез юк, ярый, АллаЬы боерса, шулай итэрбез» — диеп, Гали бай Госмановка бармакчы булдык. Шуннан соц, ейлэ намазыннан соц сэгать ике тирэсендэ Гали байныц еенэ икэулэп киттек. Гали бай безне чэй белэн сый-лап хермэтлэгэч: «хэзрэт, мин синец улыцны алдым, иртэгэ Печэн базары мэчете астында-гы чэй кибетенэ эшкэ чыксын», — диде. Эмма эткэй: «улымныц Яца Мэкэрщэдэн кайтып килеше, шуцар курэ бер ун кен чамасы авылда торып килергэ рехсэт итегез» — диде. Авы-лга кайткач, эткэй, моцарчы мулла булганыц юк Ьэм узец дэ сэудэгэ керешэсец килэ, диеп курше авылдагы бер рус алпавыттан мине русча укытуны утенгэн. Эмма башта, узебезнец остазыбыз Гэбделкэрим хэзрэттэн рехсэт алмыйча, русча укыту яхшы тугел диеп, эткэем хэзрэтлэре Казанга барып хэзрэттэн шулай-шулай диеп, бик йомшаклык белэн генэ русча укытырга рехсэт сораган. Дерес тэ, мэзкур рус алпавыты мэмнун ният илэ разый булган иде, эмма зур ихтилаф чыкты: Мехэммэдкэрим хэзрэт эткэмнец мэзкур сузлэрен ишеткэч тэ гаять ачуланып, гайрэткэ килеп: «юк, рехсэт бирмим, еч улыц бар икэн, барысы да чык-сыннар!» — диеп, мица русча укырга рехсэт бирмэгэн. Эткэем бик куркып кына: «хэзрэт, тэкъсир мин бары мэслихэт тарикынча гына эйткэн идем, ачулана курмэ!» — диеп гафу утенгэн. Шул тарика без, Эхмэтщан Сэйдэшев, русча уку алмыйча калдык. Гэрчэ соцрак кеше таный алмый торган рус язуларыны танырга ейрэнсэк тэ, уку-язуныц кагыйдэлэрен вэ сарыф-нэхуне — «грамматиканы» белмэу сэбэпле, яза белми уткэрдем.

НиЬаять, мин мэзкур Печэн базары мэчете астындагы Гали бай Госмановныц (Гали шэкерт) чэй кибетендэ хезмэт итэ башладым. Ул вакытта миндэге мэгърифэт, миндэге го-лум бары яхшы фамилле чэйне такта чэйдэн аера алырлык кадэр генэ иде. Шулай да Печэн базарында ике ай кадэр хезмэт иткэч, хущабыз узенец Гостиныйдагы кибетенэ главный приказчик Гали Вэлитов янына хезмэткэ менэргэ кушты (бу кеше соц заман мица каената булды)9. Бу кеше кул астында ике ел кадэр хезмэт иткэч, ярминкэлэргэ йери башладым.

Шул тарика яцадан дурт ел кадэр хезмэт иткэч, мине хущам гостиныйга местэкыйль приказчик итеп, аерым кибеткэ куйды. Шул кибеттэ туктаусыз щиде ел хезмэт иттем. Хез-мэтемне вэ эхлакымны тэкъдир итеп, хуща мине ниЬаять узенец барча сэудэсенэ вэ барча малларына камил ышанычлы доверенный вазифасына тэгэен итте. ЭлхэмделиллэЬи, шул кеннэн хущама да, уземэ дэ, дус-ишкэ дэ куп файдалар курсэтеп, халык арасында яхшы гына шеЬрэт казана башладым. Шул Гостиныйда торган вакытта, хущам Гали абзый Гос-манов мине узенец балдызы, Мортаза Зайпин дигэн кешенец кызына никахландырды10. Бу хатыным уземнец щэмигъ балаларымныц анасыдыр.

Шуларныц щидесе вафат, сэламэтлэре исэ, улларым — Мостафа Ьэм Мехэммэтщан, кызларым ХеснищиЬан11 (Исмэгыйль Утэмешев никахында12 Ьэм БэдерщиЬан (башта Габ-делвэли Бакиров13, аныц вафаты соцында КаЬарман Уразгилдиев14 никахында).

Заманда булган меЬим вакыйгалар.

1872 нче елларда Мамадыш еязе Каенсар авылыныц мулласы, курше авылыныц бер таныш керэшен учителенэ якшэмбе кен кунакка килгэн. Чэй эчеп утырганда суз ара суз чыгып, мулла дин мэсьэлэлэренэ керешеп киткэн Ьэм суз арасында икона хакында тэх-кыйранэ терле сузлэр сейлэгэн. Соцыннан исэ керэшен учителе динебезне мэсхэрэ кылды диеп, мулланыц естеннэн судка биргэн. Бу эш Казанда окружной судта каралачак иде. Мин мулла ягыннан защитник итеп Соколов исемле бик уткен вэ оста присяжный поверенный чакырдым. Хезмэт хакы 500 сум тулэдек.

Ул заман мэшЬур миссионер Ильминскийныц яца эш курсэтэ башлап, миссионерлар-ныц куэтлэнгэн вакыты иде. Аларныц астыртын эш йертулэре аркасында мулланы Себер-гэ щибэрергэ хекем иттелэр. Эмма шаЬитларныц бер-берсенэ хилаф сейлэулэре сэбэпле, бу эшне Сенатка озаттылар. Без мэзкур присяжный Соколовка дэхи 500 сум биреп, юл рас-ходларын узебез кутэреп, аны Петербургка щибэрдек. Хекем тэгаен ителгэн кенне Соко-

АВТОБИОГРАФИЯ КАЗАНСКОГО КУПЦА

лов мэхкэмэгэ керсэ дэ, Сенатка пакет килеп тешеп, ул эшне бетенлэй карамыйча, Казан мэхкэмэсе тасдыйк иткэн хекемне тэхкыйк кылганнар.

Казанга кайткач, Соколовны мэхэлли мэгъмурлэр 24 сэгать эчендэ Казаннан чыгарды-лар, мэзкур мулланы Себергэ щибэрделэр.

Шул вакыт Казанда полицмейстр Мослов дигэн кеше иде. Ул мица «Каенсар мулла-сын Себергэ щибэрделэр, Соколовны серделэр, инде Эхмэтщан Сэйдэшевка нэубэт щит-те, ацар мец тэцкэ акча тулэмэсэ, еч-дурт кеннэн Себергэ китэргэ хэзер булып торсын!» — диеп, бер танышым аркылы белдерде. Мин куркуымнан, хэерле каза булсын» — дидем, мец мум бирдем — эш, элхэмделиллаЬи, шулай калды.

1873 нче елларда Казан шэЬэр Думасына гласный булып сайландым. Бу елларда мэдрэсэлэрдэ русский класс ачу хакында яца низам чыккан иде. Бу кен вакыйгаларыныц мэйданга тууына сэбэп булды. Мэдрэсэлэрегезгэ русский класс кертегез дип бик тэклиф иттелэр, русский класс булмаган мэдрэсэлэрне ябабыз диеп тэ кылдылар. Без шул хак-та беркадэр уйлаганнан соц мэдрэсэлэрдэ урын щэЬэтеннэн бик тыгызлык, шунлыктан русский классларны аерым (русский класс при медресе) ачу мэгъкуль булыр иде, дигэн фикерне салырга Ьэм шул русский классларныц расходына шэЬэр тарафыннан акча бир-дерергэ ищтиЬад иттелэр.

НиЬаять, шул ук елда, беренче Ьэм икенче школаны ачтырырга муаффэкъ булдык. Боларныц берсенэ ислам дине дэреслэре укытырга мэшЬур галимебез Сабир хэзрэт Ха-лидине15 тэгаен иттердек. Мешаре илэйЬи шул школада куп еллар ислам динне тэгълим илэ мэшгуль булды. Сабир хэзрэт кеби истикамэтле диянэт сахибе булган бер хэзрэтнец мэзкур школада ислам дине тэгълим итуе халыкныц ул школага кырын карамавына да зур тээсир итте.

Ул вакытта попечитель Шестаков щэнаплэре иде. Бу зат школада меселманча кубрэк укытыла дип, яца школалар ачуга каршы теште. Шул сэбэпле, шэЬэр Думасында Бишбал-тада школа ачу мэсьэлэсе каралганда куп читенлеклэр курдек. Шулай ук куп ищтиЬадлар сарыф иткэннэн соц максатыбызга ирештек, Бишбалтада яца школа ачылды. Шуныц ечен бэгъзе бер артыграк «диянэт» сахиблэребез тарафыннан шелтэлэр дэ ишетелде. Хэлбуки бу кенгэчэ школа меселманнарга (элхэмделиллаЬи шекер) файдадан башка Ьичбер нэрсэ китергэне юк. Бу ике школага шэЬэр Думасы мине попечитель итеп тэгаен кылган иде.

Мин уз тарафымнан косур китермэскэ тырышып, егерме еллар шул лэвазымне эда иттем. Лэкин вещданыма хилаф бер вакыйга заЬир булдыкыннан истигъфа итэргэ мэщбур булдым, миннэн соц бу лезумгэ Хэлил эфэнде Галиев тэгаен иттелэр16.

1873 нче Ьэм 1875 нче елларда гласный булганлыгымнан шэЬэр Думасында кулымнан килгэн кадэр халкыбызга хезмэт итэргэ тырыша килдем. Бу вакытларда шэЬэрдэ безнец меселман урамнарына таш жэелмэгэн иде. Шунлыктан яцгыр вакытларында бик пычрак була иде. Хосусан Большой Мещанский урам яз кеннэрендэ атка утырып утэ алмаслык бер баткаклык хэленэ керэ иде. Без исэ, куп ищтиЬадлар сарыф итеп, шул урамнарга таш щэергэ карар иттерергэ муаффэкъ булдык, болардан башка да бер ничэ мэсьэлэлэр кузга-тырга уйлап тора идек.

Лэкин, АллаЬыныц казасы, бер бэлэгэ дучар булу сэбэпле, 1876 нчы елда шэЬэр Ду-масыныц эшлэренэ иштирак итэргэ туры килмэде. Шул ук сэбэпкэ мэбнэ алдагы сайлау-ларга катнаша алмадым.

Бу вакытта мин тыныч кына хущамныц эшлэрен идарэ итеп тора идем. Хущам бар эшлэрен мица тапшырганлыктан, матди щэЬэтемене дэ артыгы белэн тээмин иткэн иде. Шул сэбэпле, мин яхшы гына байлар шикелле кен кичерэ идем. Лэкин, кетелмэгэн щирдэ бер тээссефле вакыйганыц мэйданга тууы минем бар рэхэтемне щимерде.

Мэзкур вакыйга ошбуннан гыбарэт. Ул вакытларда Казаныбызда Мортаза исемле бер бай бар иде. Аны халык Кышкар Мортаза дип йертэ иде17. Бу кеше узе бояр табигатьле кеше булсада, дин вэ миллэт ечен кирэкле урыннарга акча белэн ярдэм итэ торган иде. Мин мэрхум Мортаза бай белэн югарыда язылган Каенсар мулласы эше артыннан йергэн-дэ таныштым. Ул шул эшкэ акча белэн беркадэр ярдэм дэ итте.

Мортаза байныц бик бай вакыты иде. Имениялэре бик куп булып, тэрэкэ вакытында сатып алган кешелэр куп файдалар да иткэлэделэр.

Мэсэлэн Казанныц Эхмэтщан Утэмешев18 дигэн бай Кенэр авылы янындагы бер име-ниясен 40 мецгэ (дерес бэЬасе дип эйтэ алмыйм, хэтеремнэн чыккан) алып, беркадэр юлга салганнан соц 100 мецнэн зиядэ файда иттелэр. Мортаза байныц йорты хэзерге Городской

ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ

пассаж урынында иде. Ул узе шунда тора иде. Печэн базарында пахтэ сэудэсе бар иде. 1875 нче елларда пахтэнец бэясе арзанайганлыктан, Мортаза байныц сэудэ эшлэре чуалып киткэн, Мэскэу фирмаларына булган бурычларын вакытында тули алмаган. Шуннан соц аныц вексельлэре адвокат кулына кергэннэр.

Дуслары, хосусан Муса Уразов19 дигэн кеше, Мортаза байны коткару касды илэ кре-диторларына нищарэдэге малын курсэтми калдырырга кицэш биргэннэр Ьэм Казанныц могтэбэр кешелэренэ бронзовый вексельлэр бирергэ уйлаганнар. Мондый вексельлэр бир-гэн кешелэр: мэрхум ШиЬабетдин эл-Мэрщани эЬлиясе, Мортаза Госманов, Вэли Чукин, ШаЬи Зэбиров20 вэ башкалар арысында мин дэ бар идем. Мортаза байныц дуслары бер байныц зур кешесе булганлыктан, мине дэ игътибарга алып, 9 мец сумлык вексель би-рергэ булганнар. Мин яшьлек сэбэпле, ахырын уйламыйча, файдам тапсын дип шундый зур эшкэ катышырга щерьэт иттем Ьэм Мортаза байныц дуслары кушкан адвокатка доверенность бирдем. Бераз вакытлар уткэч, бу дусларга хилаф як адвокатлары Мортаза байны эллэ нинди вэгъдэлэр биреп, уз якларына авыштырганнар Ьэм ацардан: «мин фэлэн, фэлэн кешелэргэ акчасыз вексельлэр (бронзовый вексельлэр) бирдем, минем нищарэдэ малым бар иде, аны Уразовлар яшерделэр» — дип прокурорга заявление бирдергэннэр. Моннан соц Казан сэудэгэрлэре арасында мисле курелмэгэн бер гауга купты. Вексель алган кешелэрне кайда очратсалар, шунда тэукыйф итэ тордылар. Хущам Гали абзый Ьэм мэрхум ШиЬаб хэзрэт Мэрщанинец эЬлиясен авыру булганлыкларыннан, домашний арест тэхетенэ алып, ейлэреннэн чыкмый торырга ясадылар. Мине полиция мээмурлэре тотып бишенче частька илтеп яптылар. Бу урында мица танышларымныц булуы беркадэр файда итте. Каенсар мулласыныц вакыйгасыннан соц танышып калганлыгымнан ул замандагы полиция башлыгы Мослов мине частьтэге гади мэхбуслэр янына яптырмады, приставныц кабинетында тотарга кушты. Башта мица монда яту шактый ук авыр тоелмаса да, бердэн гади мэхбуслэр янында булмыйча, пристав кабинетында утырганлыктанмы, икенчедэн сакчыларныц берничэ кеннэн соц ук яхшы мегамэлэ итэ башладыкларыннан, ахырга таба кэеф яхшырды. Шулай итеп мин частьтэ еч ай яттым. ЭЬлиям вэ балаларым Ьэр кен яныма килеп йерилэр иде.

Ул вакытларда Мандельштам дигэн минем бер таныш докторым бар иде. Мин шул докторны дэваланырга дип яныма чакырттым Ьэм шуныц аркылы эшнец башында булган следовательгэ беркадэр акча биргэннэн соц, еч ай тулды дигэндэ каенатам Мортаза Зай-пин белэн Мехэммэтщан абзый Галиевка21 мине порукага алырга рехсэт иттелэр.

Бу вакыйгаларга катнашлары булган кешелэрдэн следователь «вексель акчалымы яки акчасызмы?» — дип бик каты сорагач, акчасыз иде, дип эйтучелэр булган. Мондый ке-шелэр бик ансат котылдылар. Эмма мин шулардан хэбэрем булмаганлыктан Ьэм куркуым-нан акчалы дип щавап бирдем. Ьэнуз шул суземне тэкъвия килеп бардым. Бу эш 12-13 елларга тартылды. Суд та берничэ мэртэбэ бетерелеп, тэкрар кузгатыла торды. Шул сэбэп-ле мин куп расходландым, 20-30 мец сумга щиттем. НиЬаять, эш соцгы мэртэбэ буларак присяжныйларныц иштиракы белэн Казан окружной судында калды.

Гаеплелэр эскэмиясендэ Мортаза бай Госмановны узен, мине, Чукин Вэлине вэ баш-каларны Ьэм Зарастров вэ Лавика дигэн ике русны утырттылар. (Муса Уразов вафат иткэн иде) следователь минем хактагы эшне бетергэн булса да, Судебный палата, Сэйдэшев-ныц дуслары куп — котылыр эле, дип мине дэ хекемгэ бирергэ ясаган. Эш 1888 нче елда 21 нче сентябрьдэ карала башлады Ьэм 5 кен дэвам итте. НиЬаять, Зарастров вэ Лавика дигэн русларны Себергэ хекем иттелэр, безне коткардылар. Муса Уразов Эстэрлетамакта конкурс члены булып, Мортаза байныц чэйлэрен сатканда, шул чэйлэрне Сэйдэшев алган дип гаеплэгэннэр иде. Ул Сэйдэшев мин булмыйча, Муса Уразовныц Сэйдэшев дигэн приказщигы булып чыкты. Шунлыктан Мортаза байны Ьэм безне гаепсез таныдылар. Муса Уразов улгэн иде.

Бу урында Мортаза бай хакында берничэ суз эйтеп утуне лязем табамын. Кышкар Мор-таза дип мэшЬур бу зат узен кибарларча тота торган иде. Голэма Ьэм кунаклар мэщлескэ щыйналып беттелэр, дип йорт хущасы чакырырга щибэрсэ, Мортаза бай хэзер генэ йоклар-га ятты, торгач барыр, дип эйтегез, дип щибэрэ торган иде. Шулай итеп ейлэдэн кичкэ кадэр кеткэн мэщлеслэр була торган иде. Мортаза Ьэм хатыны бик месриф кешелэр иде. Бервакыт мэрхумнец кызы Улмэсбикэ кечкенэ вакытта Арсаев Хэйрулла22 исемле кешенец кызы белэн курчак бирешу туе ясап 20 табын кунак Ьэм галимнэр щыйганнар. Хэтта 30-40 ат придан бирелгэн диеп тэ сейлилэр. Бу вакыйга хакында судта сузлэр булды. Мэрхумнец

АВТОБИОГРАФИЯ КАЗАНСКОГО КУПЦА

кызы Улмэсбикэ Исмэгыйль бай улы Солтанкайда ирдэ иде23. Солтанкай факыйрьлектэ вафат итте. Улмэсбикэ хэзерендэ сэламэт булып, гаять мохтащлыкта кен кичерэдер. Аныц естенэ мескен узе тагын аяксыз да. Хэллэреннэн килгэн кешелэр ярдэм итсэлэр, бик урын-лы булыр.

Минем бу вакыйганы язуымныц максаты, яшьлек сэбэпле нинди бэлагэ очраган-лыгымны укучыларга гыйбрэт итеп курсэту Ьэм кыскача гына булсада, Мортаза байныц мэгыйшэтен тасвир кылып, эувэллэрдэ байларыбызныц нинди нэрсэлэргэ эЬэмият бир-гэнлеклэрен ацлату иде. Инша Алла, беркадэр муаффэкъ булганыбыздыр, дип уйлыйм».

Бэян эл-хак. - 1912. - 14, 16 май, 8, 27 июнь.

ПРИМЕЧАНИЯ:

1. Ныне д. Татарский Кабан Лаишевского района РТ.

2. Сайдашев Яхья (1783-1876) — уроженец д. Янасалы (ныне Камско-Устьинский район РТ), имам-хатиб мечети д. Татарский Кабан.

3. Халиди Хаммад (1799-1865) — уроженец д. Янасалы, имам-хатиб Четвертой соборной мечети г. Казани, известный проповедник и педагог. Род Халиди связывали родственные отношения с родом Сайдашевых.

4. Мухаметрахимов Мухаметкарим (1805-1865) — имам-хатиб Апанаевской мечети, мударрис «Приозерного» (Апанаевского) медресе.

5. Апаков Исхак Муртазович — торговец мануфактурой, казанский купец 1-й гильдии, потомственный почетный гражданин.

6. Козлов Габдельвали — казанский торговец мехами.

7. Мустакимов Габдельманнан Биккенеевич (1808-1869) — уроженец д. Б. Берези (ныне Атнинский район РТ), торговец хлебо-бакалейными и мануфактурными товарами, казанский купец 1-й гильдии, попечитель Четвертой соборной мечети г. Казани.

8. Усманов Мухаметгали Габсалямович (1801-1878) — уроженец д. Карелино (ныне Балтасинский район РТ), торговец хлебо-бакалейными и мануфактурными товарами, казанский купец 1-й гильдии, потомственный почетный гражданин.

9. Валидов Мухамедгали (1827-?) — приказчик М-Г. Г. Усманова, позднее казанский купец 2-й гильдии.

10. Зайпин Муртаза Мухаметович (1806-1878) — казанский купец.

11. Сайдашев Мустафа Ахметзянович (1863-?), Сайдашев Мухаметзян Ахметзянович (1865-1914), Сайдашева Хусниждиган Ахметзяновна (1869-?), Сайдашева Бадриджиган Ахметзяновна (18791913) — дети А. Я. Сайдашева.

12. Утямышев Исмагил Мухаметгарифович (1863-?) — промышленник, общественный деятель, казанский купец 1-й гильдии, потомственный почетный гражданин.

13. Бакиров Габдельвали — казанский предприниматель.

14. Уразгильдеев Кахарман Ибрагимович (1872-?) — казанский купец 2-й гильдии.

15. Речь идет, скорее всего, о Халидове Мухамедсабире Хаммадовиче (1836-1911), имам-хатибе Четвертой соборной мечети г. Казани.

16. Галеев Халиулла Хабибуллович (1839-1909) — уроженец д. Большие Кибяккози (ныне Тюлячин-ский район РТ), торговец мануфактурой, казанский купец 2-й гильдии, общественный деятель.

17. Усманов Муртаза Мустафич (1823-?) — уроженец д. Кшкар (ныне Арский район РТ), казанский купец 1-й гильдии, потомственный почетный гражданин, промышленник, попечитель Кшкарского медресе.

18. Утямышев Ахметзян Мусич — уроженец д. Маскары Малмыжского уезда Вятской губернии (ныне Кукморский район РТ).

19. Уразов Муса Исхакович (1842-?) — казанский купец 2-й гильдии.

20. Марджани Шигабутдин (1818-1889) — имам-хатиб Первой соборной мечети Казани, богослов, ученый, педагог; Чукин Абдулвали Юсупович (1824-1895) — казанский купец 2-й гильдии, благотворитель; Забиров Шагиахмед Фахрутдинович (1835-?) — казанский купец 2-й гильдии.

21. Галеев Мухаметзян Ибнаминович (1832-1908) — казанский купец 1-й гильдии, производитель и торговец азиатской обуви, общественный деятель, отец Г. Баруди.

22. Арсаев Хайрулла Курбангалеевич (1838-?) — казанский купец 2-й гильдии, потомственный почетный гражданин.

23. Апаков Мухаметсултан Исмагилович — сын казанского купца 1-й гильдии Исмагила Исхаковича Апакова, потомственный почетный гражданин. Был женат на дочери М. М. Усманова Улмяскамале (по А. Я. Сайдашеву — Ульмясбике).

Радик Салихов, кандидат исторических наук Лилия Мухамадеева, соискатель Института истории им. Ш. Марджани АН РТ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ВРЕМЯ В СУДЬБАХ И ДОКУМЕНТАХ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.