CC BY
27М.И. Эхмэтщанов ИбраИим хан ярлыгы Иэм Манаш тархан нэсел шэгцэрэсе
Казан университеты галиме, тарихчы Рафаэль Николаевич Степанов тарафыннан Мэс-кэудэге Борынгы актлар архивында 1963 елда табылган Казан ханы ИбраНимпыи суйурган ярлыгы 1965 елда кыскача тасвирланып, ис-кэрмэлэр, гпржемп Ьэм сузлекчэ белэн басы-лып чыккан иде (Госманов, Мехэммэдъяров, Степанов, 1965).
Ярлык тексты инде ничэ дистэ еллар фэнни даирэгэ билгеле булса да, аныц текстын ацлату юлында хэзергэчэ кыл кыймылдаткан галим курепмн. Хэлбуки, фэндэ тарихи чыганакларга ихтыяж шактый зур куренсэ дэ, ул шулай кала килэ.
ИбраНим хан ярлыгы искэ алынган бер шэжэрэ табылу турында Казан университеты археографлары моннан берничэ дистэ еллар элек хэбэр чыгарсалар да, аныц кайда саклануы, тасвирлануы да мэгьлум булмыйча онытылды. Тик мэрхум Альберт Фэтхинец ярлык искэ алынган шэжэрэ тексты Татарстан Республикасыныц Чирмешэн тебэге Утэмеш авылында табылды дигэн, телдэн эйткэн сузе генэ хэтерлэрдэ.
Безгэ хэзер шушы читен эшкэ кереп, тэвэккэллэп калэм тибрэтергэ туры килэ. Яца табылган шэжэрэ материалларына текстологик анализ уздырып, эшкэ жэлеп итэргэ булдык. Ярлык белэн бэйлэп карар очен соцгы елларда матбугатта басылган, Казан еязенец тасвирлау кенэгэлэре, татар эпитафия текстлары Ьэм тарихчыларыбызныц хезмэтлэре дэ зур таяныч булды (Писцовая, 1987, с.239; Фэхретдинов, 1996, 6.255; Ермолаев, 1980, 6.261; Истории Татарии, 1937, с.503).
ИбраНим хан ярлыгындагы моНим термин-нарга карата:
Ярлыкныц беренче юлында ук ИбраН им хан, - дип язылып, аныц Казанда хан буларак идарэ иткэн еллары 1467-1479 елларга туры килэ. ИбраНимпыи ханлык игу дэверендэ Казан ханлыгыныц билэмэлэре кенбатышта Сура, Ука, теньякта Нократ, Чердын жирлэ-ренэ кадэр, кончыгышта Агыйделнец Ьэм Чулманныц кушылдыклары булган Буй, Тол, Танып елгалары бассейнынача, коньякта Алтын Урданыц Болгар олысы жирлэрен Самара елгасы ярларына кадэр булган киц жирлэрне эченэ алган. Безгэ мэгьлум булган ИбраНим
хан ярлыгы Ьэм Манаш тарханныц нэсел шэжэрэлэре дэ шулай ук бик киц мэйдан-нардагы вакыйгалар, шэхеслэр турында суз алып барырга момкинлек бирэлэр.
Гел-Бостан-хатун, бу хатынга беренче мэр-тэбэ ярлык ИбраНим хан Ьэм Мэскэудэге ханнарга кадэр идарэ иткэн Хэйдэр-Гали-солтан тарафыннан бирелгэн булган. Мэгьлум традицион урыс елъязмаларында Хэйдэр-Гали-солтан исеме телгэ алынмый. Ул купмедер урта гасырлардагы антропонимнар Ьэм топоним-нарныц узенчэлеге белэн бэйле. Без бу хакта беркадэр фикерлэребезне элек тэ игьлан иткэ-небез булды (Мэсэлэн: Кара бэк, Олысби, Бикчура хан, Габдулла хан, Таштимер хан, Чирмеш ханы, Болгар ханы - алар барысы да Габдулла ханныц терле кушаматлары). Мэсэлэн, Габдулла хан - Алтын Урдада - Сарайда хан булып торган кеше, ул Чыцгыз нэселеннэн, хан булырга хокукы бар. Лэкин ул Туктамыш хан тарафыннан Болгар олысына фэкать Олыс бэге, Олыс бие, Элес бие дэрэжэсендэ куела. шунлыктан халыктагы аты «Элесби» рэвешендэ танылып китэ. Кара бэк, Кара би шул ук Габдулла ханныц Алтын Урданыц теньяк елеше хужасы итеп танылуы билгесе: Бикчура хан, Габдулла ханныц гаскэри бэк дэрэжэсендэ булуын куреэтэ, Чирмешлэр ханы - Габдулла ханны мыскыллап Болгар олысында чирмеш-чуашлар белэн идарэ итуче икэненэ киная. Соцгысы Хисаметдин Мослиминец «Тавэрихе Болгария» эсэренэ кереп калган). Менэ шул Габдулла ханныц улы Гали бинец, Газый Угланныц, Бэк улы ШаЬзадэнец тулы моселман исеме Хэйдэр-Гали-Солтан булган. Солтан булу очен атац хан булу, бэк булу тиеш. Урыслар очен аныц тулы исеме беркайчан да мэгьлум булмаган. Шуца курэ аны алар «Газы», «баков сын» (ягьни Кара бэк улы), Либий (ягьни Гали бий) дип белэлэр (ПСРЛ, т.27, с. 102; Атласи, 1993, 6.197). О Гали бинец Гел-Бостан-хатунга биргэн ярлыгында ул узенец исемен тулысынча язып калдырган. Ихтимал, Гали би бу ярлыгын 1430^0 еллар арасында биргэндер. Огэр аннан да элек биргэн булса, Гел-Бостан хатун ИбраИим хан дэверенэ кадэр яши алмаган булыр иде (ягьни 1467-1479 елларгача). Мехэммэт-Гали Мехэммэт Газиз-хан, шаН нэселе, Жднэкэ-солтан нэселе - Гел-Бостан-хатунныц улы.
Ярлыкта аныц да тарханлык алуы курсэтелэ. Аныц элекке хуж;асы, ягьни Хэйдэр-Гали-солтан - Мехэммэт-Гали Мехэммэт-Газиз ханга ике тамга урман булэк итэ Ьэм аныц хокукы Хэйдэр-Гали-солтан ярлыгында да язылган булып, И б раНим хан аныц элеге милкен уз ярлыгында да хуж;асына ныгытып бирэ.
ИбраНим хан ярлыгында искэ алынган Хэйдэр-Гали-солтан Ьэм Гел-Бостан-хатун
исемнэре, аныц ИбраНим ханнан ярлык алу та-рихлары фэндэ элегэ аз билгеле булган Манаш тархан шэж;эрэ текстларыныц кайберлэрендэ дэ теркэлеп калып, ИбраНим хан ярлыгын Манаш тархан шэж;эрэсендэге нэселлэр белэн бэйлэугэ юл ача.
«Манаш тархан ньтжороее» текстлары турында
Хэзерге кендэ Манаш тархан нэсел шэ^эрэсенец дурт тексты мэгълум. Аларныц Ьэркайсы узенчэ, кабатланмас факторларга ия. Мэсэлэн, дург шэж;эрэсенец берсендэ генэ нэселнец ханнардан килуен курсэтуче бабасы Гали бай (бэй) исеменэ кушылып йеруче социаль термин белэн берлектэ бирелэ. Башка версиялэрдэ ул гади генэ «Гали» дип язылган.
Шэ^эрэ текстларыныц беренчесе нык тау-шалган, 1840 елдагы кучермэсе Оренбург елкэсе Солтангол авылында Казан университеты профессоры Марсель Бакиров тарафын-нан 1960 елларда табыла. Ул кулъязма хэзер текстологик эшлэнеп, матбугат ечен хэзер-лэнде. Анда бутэн версиялэрдэге шактый исемнэр очрамаса да, ул башка текстларныц бетенлеген билгелэргэ ярдэм итэ. Аны беренче текст итеп тэгаенлэдек. Аныц кучермэсе I .ИбраНимов исемендэге Институт Мирасханэ-сендэ 99 кол., 1 тасв., 1055 акбер булып саклана. Икенче бер кулъязма текст 1790 елларда! ы кучермэ нигезендэ 1926 елда Ризаэтдин бине Фэхретдингэ кучереп ж;ибэрел-гэн. Аныц бу кучермэсе галимнец Петербург-тагы архивында саклана. Текст шуннан кучереп алынды. Шэж;эрэне кучереп саклаучы Кенэле елгасы янындагы Гали авылында имам-хатыйб Мехэммэтгариф Моради була. Беренче текстта I—VII буын Ьэм 55 исем курсэтелэ, икенчесендэ XI буында 132 исем курсэтелэ.
©ченче текст Татарстан Республикасыныц Олмэт тебэге Камы Исмэгыйль авылы иске зиратындагы кабер ташына Манаш нэселеннэн булган Зэкиж;ан бине Мортаза ШаЬгэрэев тара-фыннан 1926 елда язылган. Ул - Камы Исмэ-гыйльгэ килеп имамлык иткэн Манаш нэселеннэн булган Охмэтгэрэй ШаЬгэрэй улыныц
эпитафик язмасы. Олеге хэзрэт 1898 елныц 19 декабрендэ 72 яшендэ вафат булган. Аныц кабер ташындагы шэлррэ тексты, еченче текст, тубэндэгечэ: «Охмэтгэрэй бине ШаЬгэ-рэй бине Галиэсгар бине Фэйзулла бине Йосыф бине Дуст Мехэммэт бине Рэж;эб бине Галибай (бэй)». Бу нэселнец имамнарын Гали авылыннан чыккан дип эйтэлэр. Олеге ташка гарэп графикасында язылган текст 1997 елда Олмэт энциклопедиясе иж;ади теркеме ж;итэк-челеге тарафыннан оештырылган археографик экспедиция эзлэнулэре вакытында табылды (Охмэтж;анов, 2000, 6.37).
Олеге шэж;эрэнец 8 буыны бар. Аныц «...Йосыф бине Дуст Мехэммэт... бине Галибай» чылбыры 1, 2 нче язма текстларда рэттэн тора. Тик аларда урын башкача, анда Йосыф Дуст Мехэммэтнец атасы итеп курсэтелэ Ьэм Дуст Мехэммэт исеме кыскартылып «Дускэй» рэвешендэ Ьэр ике кэгазьдэге текстта языл-ганнар.
Галибай (бэй) исеменец Татарстан Респуб-ликасы Чирмешэн тебэге Утэмеш авылында табылган текстныц борынгы бабалары рэтендэ Гали антропонимы рэвешендэ язылганлыгы мэгьлум.
Олбэттэ, таш куелган мэрхум Охмэтгэрэй кулында да шэж;эрэ булгандыр. Лэкин эпитафия язылган 1926 елда инде кызыл террор барганда, язучыныц узе дэ имам булганлыгын, шэ^эрэсен белгэнлеген искэ алып, бетен кыйммэтле мэгьлуматны курсэткэн ечен нин-ди куркыныч янаганлыгын Зэкиж;ан хэзрэт бик яхшы белгэн, шулай да шэж;эрэ чылбырын кыскартып булса да ташка язу ысулын тапкан.
Тубэндэ Манаш шэж;эрэсенец Гали авылында барлыкка килгэн ике язма текстын укучыларга тэкъдим итэбез.
1-текст 35. Арслан 16
36. Исэли . 16
Богырыслан еязенец Кенэле буенда мэкам 37. Иштун 16
кыйлгучы Тархан ж;эмэгатенец нэсэб хаты 38. Котман 17
мэгьлум булурдыр: 39. Солтангыл 18
40. Колынмэт 19
I буын 41. Ягъфэр 20
1. Манаш 42. Мэхмут 21
43. Меслим 22
II буын 44. Йосыф 23
2. Селэйман 1 45.Зау 25
3. Килэй 1 46. Кыйас 26
47. ? 26
III буын 48. Гаттар 27
4. Йосыф 2 49. Гали 28
5. Кадер 3 50. Ж^эгьфэр 29
6. Йэмэк 3 51. Ж^элкэй 29
52. Габдел ж;элил 30
IV буын 53. Ресмэткыл 32
7. Арслан 4
8. Дускэй (кабере Курчаилдэ) 4 VII буын
9. Сафай 4 54. Кунак 33
10. Бохарай 5 55. Сеяргыл 34
11. Илкэй 5
12. Бикташ 5 Искэрмэ
13. Габдулла 5
14. Муса 6 Шэжэрэ тексты кулъязмасы филология фэн-
нэре докторы Марсель Бакиров тарафыннан
V буын 1970 нче еллар башында Оренбург елкэсендэ
15.Осхэт 8 уздырылган археографик-фольклор экспеди-
16. Ишмэмэт 8 циясе вакытында табылган. М.Бакиров ул шэ-
17. Урэскэ 8 ж;эрэ текстын риясез рэвештэ безгэ файдала-
18. Бикмэт (Бикэш) 9 нырга биреп торды. Хэзер ул аныц шэхси
19. Юлмэт 9 архивында саклана.
20. Йосыф 10 Шэмррэнец кулъязмасы бик начар сакла-
21.Хесэен 11 нышлы, кэгазе коцгырт тоскэ керэ язган, бер-
22. Тагай 11 ничэ кисэккэ езгэлэнгэн 40x30 см зурлыктагы
23. Илкэй 12 кэгазьгэ имэн кайрысыннан ясалган коцгырт
24. ? 12 кара белэн язылган. Язулары уцу, кыршылу,
25.Сэет 12 ертылу сэбэпле уку очен гаять кыен иде. Алар
26. Рэмкол 12 вак кына гарэп хэрефлэре белэн язылганнар.
27. Уразай 12 Шулай да соцыннан архивта табылган икенче
28. Мехэммэт 13 текст мэгьлуматлары бу иске кулъязма укы-
29. Тацатар 13 лышыныц дорес булганлыгын курсэтте.
30. Зэет 13 Бу беренче текстта шэж;эрэнец 1840 нчы
31. Исмэгыйль 13 елларда язылуы турында бер искэрмэ бар иде.
32. Иманкол 14 Марсель Бакировтан алынган шэж;эрэ текс-
тыныц кучермэсе Мирасханэдэ 99 коллекция,
VI буын 1 тасвир, 105 саклау берэмлеге булып хисап-
33. Исгыл 15 лана.
34. Атнагыл 15
II текст 38. Ишэле 21
39. Мокан 22
Поколенная роспись тарханского рода Ма- 40. Ишти 22
нашева. 41. Гали 23
Бу шэ^эрэне тэсдыйк кыйлган пичэтендэге 42. Госман (Кэшин) 24
елы 1800 нче ел 30 июне. 43. Мицлебай вафат 24
Кучермп алынды Нижри 1344 милади 1926 44. Габделж;элил вафат 24
нчы 30 гыйнвар. 45. Кайумбирди 25
46. Хесэен 27
I буын 47. Ишмехэммэт 28
1. Манаш вафат 48. Олмехэммэт 28
II буын VI буын
2. Селэйман вафат 1 49. Сэйедкыл 29
3. Тукай вафат 1 50. Иармехэммэт вафат 30
4. Пулат вафат 1 51. Ишмехэммэт 30
5. Килэй вафат 1 52. Мицнегыл 30
III буын VII буын
6. Йосыф вафат 2 53.Исхак 31
7. Кадер вафат 5 54. Собханкыл 32
8. Котби вафат 5 55. Габбас 32
9. Йэмэк вафат 5 56. Габдулла 32
57. Габдерэхим 33
IV буын 58. Чиракай вафат 34
10. Охмэт вафат 6 59. Ракай 34
11. Дускэй вафат 6 60. Солтанморад 35
12. Габдулла вафат 7 61. Йэсикэй 35
13. Рэмкыл вафат 7 62. Солтанбик 35
14. Охмэт вафат 8 63. Габделж;аббар 35
15. Абай вафат 9 64. Сэгыйд 36
16. Муса вафат 9 65. Эзмэй 37
66. Морат хэзрэт 38
V буын 67. Абнай 39
17. Атнагыл вафат 10 68. Фэйзулла 40
18. Атнагыл вафат 11 69. Фэтхулла 40
19. Котманай вафат 11 70. Сэгыйд 41
20. Котлыгош вафат 11 71. Халид 41
21. Ишмэт 11 72. Габид 41
22. Ишбулат 11 73. Хэлил 41
23. Мехэммэт вафат 12 74. Бэкер 42
24. Уразмэт 12 75. Габделж;эгьфэр 42
25. Бигэш 13 76. Габделж;аббар 43
26. Фэррэх 14 77. Мехэррэм 45
27. Осэкэй вафат 14 78. Гайсэ 45
28. Йулдаш 15 79.Зайсан 45
29. Йулбарыс 15 80. Мехэммэд 45
30. Имангыл вафат 16 81. Дэмин 45
31. Сийэргыл вафат 17 82. Мэкам 46
32. Чувай 18 83. Мэкэй (Рэшит) 46
33. Шэриф вафат 19 84. Жыепдык 47
34. Котби 20 85. Сыендык 47
35.Биккол 20 86. Илгэрэй 47
36. Арслан 21 87. Илназыйр 47
37. Ишкилде 21 88. Азамат 48
89. Шэмсетдин 48
90. Габделлатыйф 52
91. Габдеррафикъ 52
92. Габделвэли 52
VIII буын
93. Рэхмэтулла 57
94. Рэхмэтулла 58
95. Гайнулла 59
96. Фэйзулла 59
97. Габделвахид 61
98. Габделлатыйф 61
99. Габделнасыйр 61
100. Габделмэннан 61
101. Салават 64
102. Халид 64 ЮЗ.Йуламан 64
104. Фазый 64
105. Омин 65
106. Зэбир 65
107. Габидулла 65
108. Зэбир 65
109. Ногман 66
110. Котлызаман 66
111. Исмэгыйль 66
112. Имам Котлуг-Охмэт 66 ПЗ.ИбраЬим 66
114. Габделмэннан 66
115.Рафикъ 66
116. Мифтахетдин 66
117. Рэшит 83
118. Габделмэннаф 92
IX буын
119. Гобэйдулла 104
120. Имам Хеснетдин 112
121. Мехэммэдгалим 112
122. Мехэммэдвэли 112
123. Шэрэфетдин 112
X буын
124. Ярулла 121
125. Мехэммэтхарис 121
126. Мехэммэтвагыйз 121
127. Мехэммэтсалих 121
128. Мехэммэттакый 121
129. Мехэммэтсафи 121
130. Габделвэли 121
XI буын
131. Имам Мехэммэтгариф 125
132. Меэзин Мехэммэтшафигь 127
Бэгьзе берлэрнец исемнэре язылмауныц сэ-бэбе исэ, бу шэж;эрэне бер вакыт илэ агалары карап утырганда, арадан берсе ачуы илэ ертып ала да бирми. Ул кисэк кэгазе табылмый.
Кучерем алынды: 1926 нчы сэнэ-и миладия, гыйнвар ЗОда.
Самар губирнасы Богырыслан еязе Кура-товский вулост Гали «Алкин» карийэсе.
1 нче мэхэллэдэ имам-хатыйб Мехэммэтгариф Моради.
Кучермэ саклана Гали карийэсендэ аерыл-ган «Салих» авылы меэзине Гозаметдин Гый-мадетдин углында. Бу шэж;эрэнец кучермэ-сендэ Ишмэт углы Арслан гына язылган иде. 1912 нче елдагы кучермэдэ Ишмэтнец 3 углы барлыгын курсэтэ. Ишэли Морад хэзрэт атасы, 2 - Ишкилде, 3 - Арслан 1915 нче елдагы ку-чермэ Морат хэзрэтнец 8 углы барлыгын кур-сэтэ. Шул сэбэбле Морат хэзрэтнец дэ угыл-ларын яздым Ьэм дэ учемнен бабаларымыз язып - бэн имам Мехэммэтгариф Мехэммэтхарис углы Моради дийэ курсэтэ.
Искэрмэ
Шэ^эрэнец тексты Россия Фэннэр акаде-миясе Кенчыгышны ейрэну институтыныц Санкт-Петербург булеге Кенчыгышны ейрэну-челэр архивыннан, 131 ф., 1 тасвир., 32 сак. берэмлегеннэн алынды. Ул 26,2x33,5 см зур-лыктагы ак кэгазьгэ кара кара белэн язылган. Аерым искэрмэлэр шэж;эрэ тексты эченэ кертелмичэ аныц кырларына теркэлгэннэр. Шэ^эрэ таблица рэвешендэ, исемнэр тезек ту-гэрэклэр эчендэ бирелгэннэр. Тугэрэклэр бер-берсенэ тезек Ьэм сындырылган тезек сызык-лар белэн тоташтырылганнар.
Шэ^эрэне кучереп саклаучы Кенэле елгасы буендагы Гали Алкин (эувэлге Самара губер-насы, Богырыслан еязе, Куратовский волосте) авылындагы 1 нче мэхэллэ имам-хатибы Мехэммэтгариф Моради була. Шэж;эрэ 1926 елныц 30 нчы гыйнварында кучерелгэн. Асыл несхэ Гали авылыннан буленеп чыккан «аерылган Салих» авылы меэзине Гозаметдин Гыймадетдин углында калган. Асыл несхэдэ 1800 елныц 30 июнендэ сугылган моНере аныц инде шул елдан да язылуын курсэтэ.
Дуртенче шэщэрэ версшсе
Манат нэселе шэж;эрэсенец дуртенче вер-сиясе кэгазьдэ язылган, аныц теп несхэсен курергэ туры килмэде эле. Бу текст борын-гылыкны чагылдыру ягыннан калган версия-лэрдэн тулырак. Аныц сэхифэлэрендэ Кенэле буендагы Галибай исеме дэ, Казан артында Тубэн Оры авылында тарихта исеме калган Котлыгыл да бар, гомумэн, бу текстка конкретлык ж;итми, теп асыл несхэсен карау кирэк. Шунлыктан Утэмештэ табылган текст якынча гына файдаланылды.
Манаш нэсел шэж;эрэсенец Утэмеш авылында табылган несхэсеннэн бер фрагмент
№ буыннар тэртибе аталар исем Атасыныц тэртип саны
1. I буын Шэйхелхаж;
2. II буын Олфар 1
3. III буын Олхэмед 2
4. IV буын Олфэс 3
5. V буын Гали 4
6. VI буын Солтан = Гелбостан 5
VII буын
7. Манаш (Мицэш) 6
VIII буын
8. Ж^енэй 7
IX буын
9. Котлыяр 8
10. Кодаш 8
X буын
11. Бэхтияр 9
12. Котлыгош 9
13. Олмэнтай 9
XI буын
14. Ишмэт 10
15. Котлымэт 12
16. Туча 13
XII буын
17. Олэм 14
18. Йосыф 15
19. Бикмэт 15
20. Колчура 15
21. Обкэ 15
XIII буын
22. Гомэр 17
23. Мортаза 18
24. Сэлимж;ан 18
25. Исмэгыйль 18
Манаш нэсел ш
ИбраНим хан тарафыннан бирелгэн ярлык текстыннан Ьэм Утэмештэ табылган шэж;эрэ текстыннан ацлашылганча, Гел-Бостан-хатун-ныц улы Мехэммэт-Гали, Мехэммэт-Газиз-хан, шэж;эрэ материалыннан чыгып Караганда, Манаш булып чыга.
Манаш нэселе вэкиллэренец тарихына ка-гылышлы хэбэрлэр эувэл Кама елгасыныц уц як ярындагы ж;ирлэрдэ бара. Лэкин анда алар-ныц кайдан килеп чыгулары ацлашылмый. Моца тешену ечен яца чыганаклар кирэк. Алар бетенлэй ук юк тугел, ахыры.
Ойтик, Манаш нэселенец эзлэре аныц буыннары яшэгэн Казан артындагы татар авылларында да сакланып калган. Мэсэлэн, Казан артындагы Арча тебэге Тубэн Оры
;эрэсенэ карата
авылына 1616 ел чамасында Нократтан килеп утырган Хуж;а Сэйетевлэргэ кадэр Котлыгыш нэселе хуж;а булып торган. Тубэн Ордан алар Талнамаз (Тыцламас), хэзерге Александров исеме белэн мэгьлум Арча янындагы авылда яшэгэннэр1.
Манаш нэселеннэн булган казаклы татар Булат Манашев Кугэрчен авылыннан (хэзерге Татарстан Республикасы Балык Бистэсе тебэге Кугэрчен авылы) булып 1613 елда Кинель (Кенэле) елгасы буйларын кондыз аулау Ьэм бал кортлары тоту ечен билэмэне ярлык белэн
1 Бу мэгълуматлар мэкалэ авторынын, 1973 елгы археографик экспедициясе вакытында язып алын-ган иде.
алган (Габдуллин, Роднов, 2003, с. 106; Габдуллин, 2006, с.219-220). Булат Манашев узе 1618 елда Арзамас янында черкаслар белэн сугышта Ьэлак булган. 1618 елда Кугэрчен авылыннан булган Булат Манашевныц туганы казанлы татар Килэй Манашев Кинель (Ке-нэле) елгасы буенда кондыз аулау Ьэм бал ж;ыйнау хокукына тарханлык ярлыгы алган (Габдуллин, Роднов, 2003, с. 100). Шул ук елда Килэй Манашев Кугэрчен авылыннан ерак булмаган Чаллы шэЬэрлеге янында утар Ьэм ж;ирлэргэ хуж;а булу хокукын ала.
Килэй Манашев 1652 елда хэзерге Татарстан Республикасы Балык Бистэсе тебэгенец кенчыгыш елешеннэн агып уза торган Шимбут елгасы кушылдыклары булган Мешлэк Ьэм Мэме инешлэре буйларында ж;ирлэр билэп яшэгэн (Писцовая, 2001, с.210). Манашевлар нэселеннэн булган казаклы татар Келбис Манашевныц XVII гасыр уртасында Яца Мэлеш (хэзерге Актаныш тобэге) авылында колы яшэгэн (Габдуллин, Роднов, 2003, с.302).
Манашев фамилиясе вэкиллэре бутэн те-бэклэргэ дэ таралып яшилэр. Мэсэлэн, Оренбург елкэсе Осэкэй тобэге Осэкэй авылында морза Габделвэли Габденнасыйр улы Манашев яшэгэн, Башкортстанныц Шаран тобэге Кыр Елан, Тархан авылларына да Манашевлар ки-леп топлэнгэннэр (Габдуллин, 2006, с.219-220).
Селэйман Манашевныц 1690 елда Казанда хезмэттэ булган улы Йосыфныц Мэме Казак Чаллысы авылында (Жори даругасында) утары була (Габдуллин, Роднов, 2003, с. 100). Шулай ук аныц Кинель (Кенэле) елгасы кушылдыклары Кинель, Кинельчек, Савруш, Аманак, Зычи елгалары буйларында билэмэ ж;ирлэре булган (Габдуллин, Роднов, 2003, с. 100).
1690-1691 елларда Кинель (Кенэле) елгасы буендагы Килэй Манашев билэгэн ж;ирлэрне ярлык белэн казаклы татар Ишэй Тохтаровка бирэлэр. Ишэй-Килэй Манашевныц туганнан туган апасыныц улы (Габдуллин, Роднов, 2003, с. 100).
Кинель (Кенэле) елгасы буйларында Манашев Ьэм аныц улы Селэйманнан башлап Се-лэйманов фамилиясен йерткэн кешелэр со-циаль хэллэренэ карап асаба башкортлар дип йертелэ башлыйлар (Габдуллин, Роднов, 2003, с. 100).
Манашев Ьэм аныц улы Селэйман исемен фамилия итеп йертучелэрнец кубесе Кинель (Кенэле) елгасы буенда Гали авылындагы шэжэрэлэргэ язылмаганнар. Алардан курен-гэнчэ, хэтта ки Манашныц бертуганнарыныц исемнэре дэ нэсел шэж;эрэсендэ куренми.
Гали авылында Манаштан туган еч буынныц гына исемен Ьэм нэселен яхшы белгэннэр, Казан ягындагы Манашка хэтле бабалар Ьэм ул якта калган нэсел тармаклары онытылган.
Галидэ Гани бэйне генэ онытмаганнар дип эйтергэ мемкин. Чирмешэн тобэге Утэмеш авылында сакланган шэж;эрэ пакеты Манашныц Гали шэж;эрэлэрендэ курсэтелмэгэн Жо-нэй исемле улына карый. Олбэттэ, Утэмеш кулъязма текстында да буталулар булса кирэк. Лэкин бу текстта Тубэн Оры авылында яшэгэн Котлыгол нэселе тармаклары куренэ. Шулай ук бу несхэдэ И б раНим ханнан ярлык алган Гел-Бостан-хатун исеме дэ язылган.
Манашевлар шэж;эрэсе тарихыбыздагы та-гын бер карацгы сэхифэне ача. Аларныц иц борынгы нэсел башы булып Галибай (бэй) тора. Бу Галибай хронологик исэп белэн XVI гасыр урталарында Кенэле суы буенда яшэгэн. Шуца курэ Казанда хермэттэ булган Манашевлар Кенэле буендагы бабалары ж;ирлэрен узлэренэ вотчина итеп калдырырга тырыш-каннар. Галибай билэмэсеннэн ерак тугел, Болгар шэЬэре белэн Кенэле елгасы арасын-дагы Майна елгасы буенда (тамагыннан ерак тугел) Аптынбай болыннары 1621 елныц 10 апрелендэ чукынган татар князьлэре Асанов-ларга бирелэ (Жалованная грамота, 1937, с. 169-170). Бу очракта Нугай Урдасы морза-ларыныц 1576 елда санап киткэн «Алибаев и Алтынбаев юрт и Болгарский царев юрт» ата-маларына (Исхаков, 2004, с. 123) ацлатма би-рергэ мемкинлек ачыла.
Беренчедэн, боларны Казан ханлыгы тезе-лугэ тээсир иткэн Галим бэк, Алтынбэк Ьэм Габдулла ханга бэйлэп карар ечен мэгьлумат ж;итми. Ченки Аксак Тимердэн соц да Болгар шэЬэре эле 1431 елгача яшэвен дэвам итэ.
Икенчедэн, Гали бай белэн Алтынбайны Габдулла хан, яки башка берэр хан балалары белэн якынлаштыру - мешкел эш.
Манашевлар шэж;эрэсе буенча, аларныц ерак бабасы Галибай - хан да, солтан да тугел. Алтынбай турында да шул фикерне белдерергэ мемкин. Хэтта аныц шэж;эрэсе дэ юк. Болгар шэЬэреннэн дэ 1395-1396 еллардан соц ж;и-тэкче шэхеслэр мэгьлум тугел.
Гали бай белэн Алтынбай йортлары Урта Иделдэ Аксак кыргынында исэн калган шэЬэр кешелэре тупланып караган урын булырга мемкин, лэкин анда алар ныклап тамыр ж;эеп китэ алмаганнар. Бэлки Гали авылы, олы су юлларыннан ерак булуы сэбэпле, шул тузды-рылган шэЬэрлэрдэн кучеп килгэн татарлар
тырышлыгы белэн торгандыр. Алтынбай ни- Ьэм юлбасар Дон, Жигули казаклары тырна-гезе Иделгэ якын булганлыктан, ушкуйниклар гыннан котыла алмыйча юкка чыккандыр.
Шэщэрэнец тарихи кыйммэте
Манаш шэжэрэ текстлары И б раНим хан ярлыгы белэн бэйлелектэ Казан ханлыгы тари-хына Ьэм, гомумэн, Урта Идел тарихына бик моНим яца мэгьлумат естилэр.
1. Казанда 1445 елда утерелгэн Гали бэй-нец, башка Казан ханнары кебек у к, мелкэт мэсьэлэсендэ тарханлык ярлыклар биргэнлеге яцалык булып тора. Аларныц бу ярлыклары соцгырак алышынган ханнар тарафыннан рас-ланып, яцартылып бирелгэннэр. ИбраНим хан тарафыннан расланган Хэйдэр-Гали-солтан, шул ук Гали бэй тархан ярлыгыннан ацлашыл-ганча, андый ярлыклар ханнар нэселеннэн булган кешелэргэ дэ бирелгэн.
2. Хэйдэр-Гали-солтан узепец хозурында башка татар ханнарыныц балаларын да тоткан (Манаш нэселе).
3. Манашевлар нэселенец кинэттэн генэ Нугай Урдасы билэмэсенэ кереп, анда Кинель (Кенэле) елгасы Ьэм аныц тармак елгалары буйларында кондыз аулары, кортчылыкларын-нан бал жыйнап яшэулэре аларныц бу тирэ далалар белэн куптэн танышлыгын сойли. Нэселлэрендэ шаН нэселе булып ярлык алган Мохэммэт-Гали Газиз хан, шаЬ нэселенец би-лэмэлэре эувэлдэ Болгар олысы олкэсенэ кара-ган Алибаев йорт тугелме икэн, дигэн сорау туа. Шул жэЬэттэн чукынган татар князе Яков Асановныц 1621 елныц 10 апрелендэ Кама аръягында, Нугай илендэ, Майна елгасы та-магын, Урэн елгасы буйларын Ьэм Алтынбай болынын билэргэ алынган ярлыгы кызыклы.
Бу жирлэргэ ярлыкны чукынган татар князе Яков Асан морза 1596/97 документ ясап алган була. Анда кондыз аулау, бал кортлары чолык-лары балык тоту урыннарыннан табыш алган. Олеге Майна тамагындагы Алтыбай (Алтынбай) болыннары да элеге чукынган татар князенэ калган. Аца хэтле бу жирлэр аныц атасы Осэн морза князь билэмэлэре булып торган (Писцовая, 2001, с.210).
Шунысы игьтибарга лаек, Манашевлар кебек, Осэн морза князь дэ Казан арты Жор и даругасында Норма елгасы (Ьэм авылында да -Мл).) буенда жирлэр билэп торган булган (Писцовая, 2001, с.210).
Нугай морзалары язган Алибаев Ьэм Алтынбаев йортлары, Болгар олысы елкэлэре, шушы урыннар, мэйданнар булмады микэн,
дигэн фикер кала. Ченки Урта гасыр евро-палылар сызган карталарда эле XVII гасырда да Болгар олысы карта-схемасы тешерелеп йертелгэн.
встэмэ
Гали авылы бугенге Самара олкэсе Пох-вистнев районына керэ. Похвистнев 1947 елга хэтле татар авылы Котлыгош дип йертелгэн. Жирле татар халкы аны буген дэ Котлыгош дип атый. Аны Манашевлар нэселеннэн Котлыгош тархан нигезлэгэне бэхэс уятмый.
Искэрмэлэр
Госманов М., Мехэммэдъяров Ш., Степанов Р. Яца ярлык // Казан утлары. - 1965. - № 8. -Б.146-150.
Писцовая книга Казанского уезда 16021803 годов. - Казань: Изд-во Казанского ун-та, 1978.
Писцовая книга Казанского уезда 16471656 годов.-М., 2001.
Фахретдинов Р.Г. Татар халкы Ьэм Татарстан тарихы. - Казан: «Мэгариф» нэшр., 1996.
Ермолаев И.П. Казанский край во второй половине ХУ1-ХУ11 вв. - Казань: Изд-во Казан, ун-та, 1980.
История Татарии в документах и материалах. - М.; Государ. соц. эконом, изд-во, 1937.
ПСРЛ.-Т. 27.-М.-Л, 1962.
Атласи Ьади. Себер тарихы. Сеембикэ. Казан ханлыгы. - Казан, 1993.
Охмэтжанов М. Улгэннэрнец каберен бел. Олмэт тебэге эпиграфик истэлеклэре. - Казан: «Мэгариф» нэшр., 2000.
Габдуллин И., Роднов М. К истории формирования населенных пунктов Альметьевского региона в XVII 1-ХX вв. // Охмэт-Альметьевск. - Казань, 2003.
Габдуллин И.Р. От служилых татар к татарскому дворянству. - М., 2006.
Жалованная грамота князьям Асановым, 10 апреля 1621 г. // История Татарии в материалах и документах. - М., 1937.
Исхаков Д. Еще раз о казанских князьях рубежа Х1У-ХУ вв. // Проблемы истории Казани: современный взгляд. - Казань, 2004.
