CC BY
0УДК 528
Ф. Б. МАДЕНОВА
КЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫНДАГЫ СУАРУ КАНАЛДАРЫ МЕН КОЛЛЕКТОРЛЫ - КЭР1ЗДЕУ ЖУЙЕЛЕР1Н КАЙТА КАЛПЫНА
КЕЛТ1РУД1 КОЛГА АЛУ
Цызылорда облысындагы суару каналдары мен цашыртцылы-кэрiздеу жуйелертщ цазiргi жагдайы мен халыц шаруашылыгына мацыздылыгы царастырылган.
Рассмотрено сегодняшнее состояние оросительных каналов и коллекторно-дренажных систем Кызылор-динской области и значимость этих систем для народного хозяйства.
In the article was reviewed the current status of irrigation canals and collector - drainage systems Qyzylorda region and the importance of these systems for the national economy
Кызылорда облысы Казахстан
Республикасыньщ 226 мьщ шаршы км. жерш альт жатыр. Шыгысы мен ощустш-шыгысында Ощуспк Казахстан облысымен, солтYCтiгiнде - Караганды, солтYCтiк-батысында - А^тебе облысымен, ощустшнде Эзбекстан Республикасымен шектеседi.
Облыс кец Туран ойпатыныц азиялыщ шелдiк белдеуiнде орналас^ан, оныц кеп белiгi Сырдария езешнщ ежелпатыраулыщ жазыщтыгын ^алыптастырады. Облыстыц топыра^-климаттыщ жагдайы кептеген жылу CYЙгiш ауылшаруашылык да^ылдарын есiруге мYмкiндiк бередi. Облыста ауылшаруашылыщ да^ылдарын есiру бойынша жетекшi орында кYрiш енiмi тур. Кызылорда облысы Казахстан Республикасыныц кYрiш ауданыныц 80% курап, жылына 250-300 мыц тонна кYрiш ендiредi.
Айма^ территориясында жердi
суландыруды кецейту 1966 жылдан кейiн, ауылшаруашылык да^ылдарынан жогаргы жэне туракгы енiм алу ма^сатында, сонымен ^оса кYрiш енiмiн алу Yшiн де кецмасштабты жер мелиорациясы багларламасын iске асыру кезiнде YДейе тYCтi. Облыста алгаш рет инженерлiк жердi суландыру жYЙелерi 1957 жылы Сырдария езеншде Кызылорда суторабын ^олданыс^а бергеннен кешн Кызылорда сол жага массившде салына бастады.
Кызылорда облысында 1143,5 мыц епншшкке жарамды жер бар, бiрак суармалы жерлердщ кецейуше керект мелшерде жер суаратын судыц жетiспеуi кедергi келтiредi. Айма^тагы жалгыз су кезi - Сырдария езенi, ол езшщ су ресурсын тауысты жэне оныц агысы алабтагы су тутынушылар арасында белiнiп алынган. 1987 жылдан берi суармалы жерлердiц келемi жогарламаган.
Казакстан Республикасы
ауылшаруашылыгыныц нарыктык экономика саласына квшуi техника, технология жэне вцщрют уйымдастыруга байланысты тYбегейлi проблема тудырады. Осы проблемалардыц ерекше мацыздылыгы Арал мацы экологиялык апатында орналаскан кYрiш вндiрiсiцце байкалады. Мунда ауылшаруашылык внiмнiц суармалы жерлердiц негiзiнде жогарлауы су -жер ресурсын нэтижелi колданудыц аркасында жэне кYрiш шаруашылыгындагы суармалы жерлердiц эколого - мелиоративт жагдайын тYбегейлi жаксарту негiзiнде юке асуы мYмкiн.
КYрiш егу эшресе облыстыц экономикалык проблемасын шешуде мацызды роль аткарады. КYрiш алкабынан 60...80% всiмдiк внiмi алынады. Сонымен катар, есептеулер бойынша, облыста суармалы жерлерден алынбай калган внiм шыгындары миллиондаган тецгенi курайды. Су-жер ресурсы мен баска да табиFи-ендiрiс ресурстарын пайдалану тиiмдiлiгi суармалы жYЙелердiц жалпы технико-экономикалык децгейiмен (ТЭД) аныкталады. Егер де суармалы жYЙе техникалык жаFынан жетiлген жэне ондаFы уйымдастыру децгеш мен вндiрiстi баскару жоFары болса, епспктен сонша мол ауылшаруашылык внiмi алынады жэне де экономикалык турFыда жоFарFы нэтижелерге кол жеткiзiледi. Кызылорда облысыныц суармалы жYЙелерiнiц технико-экономикалык децгешнщ кврсеткiшi мынаны кврсетiп отыр - суармалы кYрiш жYЙелерiнiц инженерл>техникалык жаFдайы жоFарFы жэне туракты ауылшаруашылык вшмдерш алу Yшiн казiргi конструктива жэне нормативтi талаптарын канаFаттандыра алмайды. МысалFа, ец iрi Кызылорда сол жаFа массивiнiц суармалы инженерлiк кYрiш жYЙелерiне кешендi
I
Арaл ayдaны КЛaзaлы ayдaны
Лaрмaкшы ayдaны
Жaлaгaш ayдaны Сырдaрия ayдaны
III и ел i ayдaны
Жaц aKO pra н ayдaны
ö I
1 - Суару алцаптары
2 - Магистральды канал
Шартты белгшер:
- 3 - Шаруашыльщаральщ канал ■
— 4 - Магистральды к;ашыртк;ы
5 - Шаруашыльщаральщ к;ашыртк;ы
ta
о 3
о
Кдзылорда облысыныц магистральдык,, шаруашылыкаралык, каналдары мен кашырткылары
^3 3
ö ^
г г
о
калпына кайта келтфу жумыстары жYргiзiлмегенiне 30 жылды курайды.
Курш шаруашылыгы аймак
экономикасында, acipece
ауылшаруашылыгында ерекше орын алады. Сонымен коса аймакта баска да ауылшаруашылык жэне бакша дакылдары вcipiлeдi. Алайда, сол внiмдepдi суаратын аймактагы каналдар мен кашырткылардыц ^ipri жагдайы вте нашар. Оныц ceбeбi суару каналдары мен коллекторлы - кэpiздeу жYИeлepiнe жвндеу мен тазалау жумыстары осы кунге дeИiн жYpгiзiлмeгeн. Мысалга, Кызылорда сол жага магистральды каналы -1950-1960 жылдары icкe косылган, каналдыц жалпы узындыгы 347,2 км, су втюзу квpceткiшi 210 м3/с болса, ал казipгi уакытта каналдыц узындыгы 140 км кыскарган, су втюзу мвлшepi секундына 40 метр куб суды курайды;
Кызылорда оц жага магистральды каналы - 1957 жылы iœe косылган, каналдыц узындыгы 137,3 км, ал ^îipri уакытта каналдыц узындыгы 80 км кыскарган, су втюзу мвлшepi секундына 48 метр куб суды курайды;
Казалы сол жага магистральды каналы -1941-1943 жылдары iœe косылган, каналдыц жалпы узындыгы 202,6 км, су втюзу квpceткiшi 100 м3/с болса, ал ^îipri уакытта каналдыц узындыгы 80 км кыскарган, су вткiзу мвлшepi секундына 34 метр куб суды курайды;
Казалы оц жага магистральды каналы -1943-1946 жылдары iœe косылган, каналдыц жалпы узындыгы 105,7 км, су втюзу квpceткiшi 85 м3/с болса, ал ^ipri уакытта каналдыц су вткiзу мвлшepi секундына 23-30 метр куб суды гана курап отыр [2].
Сырдария взeнi алабында казipгi уакытта шамамен 1500 канал мен 300 коллекторлар жYЙeci бар (сурет 1) .
K^ipn кезде каналдардыц арналары саяздап, куммен, швгiндi жыныстармен толып, камыс вciмдiктepi жамылган, cэИкeciншe магистральды каналдардыц су втюзу кабшет твмендеп кеткен. Соцында кepeктi су мвлшepi су тутынушыга, eгiн алкабына бармай отыр. Каналдар мен коллекторлы - кэpiздeу жYИeciнiц дурыс жумыс icтeмeуiнeн егш алкабы кунарсызданып, топырак эррозияланып, шамадан тыс кургактанып, ылгалданып, жогары мвлшерде тузданып кетуде. Осыныц кecipiнeн мыцдаган гектар eгiн алкабы колданыстан шыгып, аймак экологиясына кepiciншe эcepiн типзуде. 21
Казакстанда кYpiш вцщрюшщ дамуы каналдар мен коллекторлы - кэpiздeу жYИeciнiц дурыс жумыс ютеуше тiкeлeИ байланысты. Экiнiштici, жуйелер сол Совет Одагы тусында салынып мыцдаган гектар курш алкаптарын сумен камтамасыз етп, алайда ^ip олардыц барлыгы колданыстан шыгып отыр. Осыныц салдарынан аймактагы судыц тапшылыгыныц кecipiнeн епспк алкабы уш есеге азайды. Мелиорациядагы толгандырып отырган проблема кYpiш сапасыныц, оныц внiмiнiц твмeндeуi мен вамдштердщ нашарлауына экeлдi. вciмдiк тамырларыныц шipу бeлгiлepi, мысалга Кызылорда облысыныц Сырдария мен Жалагаш аудандарыныц епстштервде байкалган.
Арал агроэкология жэне
ауылшаруашылыгы гылыми зерттеу институтыныц мамандарыныц квpceткiштepi бойынша Кызылорда облысыныц 215 мыц. га инжeнepлi - жоспарланган егшшшк жepлepi жогары жэне орташа мвлшерде туздалган, сонымен катар 70 мыц. га аз мвлшерде туздалган болса, 40 мыц. га егш алкабы колданыстан шыккан [1]. Топырактыц туздалуы соган коса судыц бекер шыгындалуын тудырады. Нак осы туздану осы жылдары кYpiш eгicтiктepiнiц сацыраукулак ауруына шалдыгуына Yлкeн ыкпалын тигiзiп отыр. Осыган байланысты кYpiш внiмiнiц сапасын жогарлату Yшiн, отандык кYpiш вшмш халыкаралык дэрежеге квтеру Yшiн коллекторларды, су каналдарын, су тастау мен кэpiздeу жYИeлepiн кайта калпына кeлтipудi колга алу керек.
Казаксатанда ауыл шаруашылык внiмдepiнiц iшiндe кYpiш тукымын егу шамамен 85-95 мыц гектар алкапты алады. Соныц 80-85 мыц гектары Кызылорда влкешнде eгiлeдi. Ал калган 10-15 мыц гектары Алматы облысындагы Каратал, 1ле взeнiнiц маccивтi алкаптарында eгiлeдi. Облыстык статистика баскармасыныц мэлiмeтi бойынша 2008 жылы 64 мыц гектарга, 2009 жылы 71400 гектарга кYpiш тукымдары eгiлce, 2010 жылга 70 мыц гектарга кYpiш тукымын егу жоспарланган.
Ауыл шаруашылык вшмдершщ eгicтiк алкаптарын квбeИтiп одан да квп вшм алуга болады, эрине де ец бipiншi осы внiмдepдi вcipу Yшiн барлык жагдай жасалынуы кажет. Су ресурын барынша тиiмдi пайдалану керек. КYpiш внiмнiц квптт eлiмiздiц кYpiшкe деген суранысын толыктай канагаттандырып, кYpiш багасыныц бipкалыпты твмен децгейде туруын камтамасыз eтeдi
География жэне геоэкология мэселелер{_
Казiргi уакытта Квксарай контрретегiшi салынуда. Жоспар бойынша облыска 3 млрд. м3/с су ттсш. Кызылорда каласы тусында Сырдария взетнщ орташа су втiмi 300-350 м3/с болса, контррегуляторды iске косканнан кейiн су втiмiнiц орташа мелшерi 400-500 м3/с квбейедi деп болжануда, ал ол дегенiмiз алдаFы уакытта су мвлшершщ квбешп. егiстiк алкабыныц улFайуы болып табылады. Сол Yшiнде келген суды толыFымен тиiмдi пайдалану кажет.
Кызылорда облысыныц суармалы инженерлiк жYЙелерiн талдай келе, суармалы массивтердеп негiзгi эколого-мелиоративтi жаFдайдыц негiзгi нашарлау себебтерi мыналар: мелиоративт жYЙелердiц вте твмен техникалык децгеш; суармалы жерлердеп ауылшаруашылык внiмдердiц непзп жэне жобаланFан курылымыныц сэйкес келмеуц ауылшаруашылык вндiрiс пен жYЙелердi пайдаланудаFы твменгi жумыс кYшi; мелиоративтi жYЙелер мен олардыц объектiлерiнiц моральдi жэне физикалык турFыда тозуы болып табылады. Осыпан байланысты инженерлi суармалы жYЙелердiц техникалык децгейi мен оныц эколого-мелиоративтi жаFдайын жаксартудыц негiзгi шаралары, оларFа кешендi кайта калпына келиру, яFни толык немесе жартылай жацарту жумыстарын жаца техникалык шешiм негiзiнде iске асыру кажет. Казiргi кезде облыстаFы суармалы жYЙелердi кайта калпына келиру шараларыныц екпiнi
Вопросы географии и геоэкологии
канаFаттанарлыксыз, себебi олар жYЙесiз, комплексiз жэне шала-пула жасалынады.
Аймактыц суармалы жYЙелерiн комплекст кайта калпына келтiру жумыстарын жYргiзу мацыздылыFы косымша су квзi аркылы Арал тецiзiн толтыру мен тещз аумаFындаFы экологиялык жаFдайды жаксарту максатында да кажет.
ЖоFарыда айтылFандарды корыта келе ауылшаруашылык внiмiн вцщрушшер мен жергiлiктi турFындарды сумен камтамасыз ету максатында аймактаFы суару
каналдарыныц арнасынан су вткiзу жаFдайын жаксарту мен суды барынша тиiмдi пайдалану Yшiн каналдар мен коллекторлы - кэрiздеу жYЙелерiн кайта калпына кел^ру кажеттiлiкке айналып отыр. ОсыFан байланысты, толык гидротехникалык жумыстарын жYргiзу кажет, сонда Fана егiстiк алкабынан казiргi алынып жаткан ауылшаруашылык внiмiнен элде кайда квп внiм аламыз жэне де аймак экологиясын кайтатадан жаксы жаFынан жандандырамыз деп батыл ай^а болады.
ЭДЕБИЕТ
1. Проект регулирование русла Сырдарьи и развитие дельты. Окончательный отчет // Международный банк реконструкции и развития. Вашингтон: Ф.О.К. США. Правительство Республики Казахстан. 1996. 275 с.
2. www.panorama.kz.
