CC BY
10ЭОЖ 556.5.01
А. А. Сапарова1, С. Эл1мк¥лов 2
:Су ресурстары зертханасыньщ гылыми кызметкерi («География жэне су каушаздш институты» АК, Алматы, Казакстан)
2Г.г.к., баскарма терагасыныц орынбасары («География жэне су каушаздш институты» АК, Алматы, Казакстан)
АРАЛ-СЫРДАРИЯ СУ ШАРУАШЫЛЬЩ АЛАБЫНДАГЫ СУ РЕСУРСТАРЫНЫЦ КАЗ1РГ1 ЖАГДАЙЫ
Аннотация. Макалада Арал-Сырдария алабы езен суларынын казiргi кездегi жагдайы, онын iшiнде, калыптаскан су тутынудыц эсерiне байланысты езгерiстерi, багаланган. Басты езендердiн су жинау алапта -рындагы шаруашылык эрекеттердiн жалпы эсерi барлык езгерiстердi айкындайтын тiрек бекеттерi бойынша езен агындысыныц антопогендiк езгерiстерi аныкталды. Кайтарымсыз су тутыну шамасыныц барлык сутыну шамасынан пайыздык Yлесi су пайдаланудын жеткiлiктi керсеткiшi болып табылады. Олар басты езен арналары бойынша есептелiнiп, экiмшiлiк облыстарга Yлестiрiлдi.
Тушн сездер: езен алабы, су ресурстары, антропогендш жYктеме, су пайдалану.
Kipicne. Сырдария езеш алабы Орталык Азиядагы халкы тыгыз орналаскан эр1 теракты есш келе жаткан, оган коса ежелден су тутынысы жогары - суармалы епншшк саласы дамыган аймак-тардыц б1р1 болып табылады. Экономикалык мудделер1, сэйкесшше суга сураныстары эр турл1 б1р-неше елдерге ортак - Сырдария - теменп агысындагы атыраулык келдьбатпакты табиги жуйелер мен Арал тещзшщ турактылыгыныц да кепш.
Кецес Одагы дэу1р1нде ещрдщ епншшк элеуетше ден койылып, Сырдария суын реттеп баскару непзшен егш алкаптарын сумен камтамасыз ету сулбасына сэйкес журпзшдц баска су тутынушылар суармалы егшшшктщ суранысына тэуелд1 болды. Алаптыц бшк таулы белтнде - «дарияныц» бастауында орналаскан - Кыргызстан, Тэжшстан елдершщ гидроэнергетикалык элеует толыктай пайдаланылмай, теменп агыстагы Казакстан аумагындагы экологиялык суга сураныстар rimi еске-рус1з калды. Тек, Арал дагдарысы калыптаскан су пайдалануды баскару сулбасын б1ршама тузеуге, теменп агыска ж1бершетш су келем1 мен сапасын беютуге мумюндш берд1.
Каз1рп кезге дешн Сырдария езеш алабында орналаскан мемлекеттер су ресурстарын улеспруд1 «Арал тещз1 алабыныц су ресурстарын кешецщ пайдалану сулбасы» [8] жэне «КСРО Мемлекетпк жоспарлау мемлекетпк сараптама комиссиясыныц корытындысы» [12] нэтижелерше суйенш жур-пзш келедь Ырак, соцгы жылдары, егемен елдер рет1нде алап мемлекеттер1 езеннщ ез аумакта-рындагы белшн барынша ез мудделер1 тургысынан гана карап, келюмдердщ айкын емес тустарын ез бетшше пайдаланып, кел1с1мдерд1 формальды турде орындауга жол берш койды. Нэтижесвде гидроэнергетика мен суармалы егшшшктщ, экологиялык су суранысыныц кайшылыгы шеш1мш таппай келедь
Аталган жагдай алаптыц етепнде орналаскан, Сырдарияныц сырттан келетш суына тэуелдшп жогары Казакстан ушш ауыр тиетш1 анык. Казiрдiц езшде алаптыц казакстандык белшндеп экономикалык су тутыну (8,8 км3) мен экологиялык суга сураныс (9,2 км3) бугшп кунге дешн сакта-лып отырган жогарыда аталган келю1мдерге сэйкес жалпы су ресурстарынан (17,1 км3) асып кетп. Оган коса, ресурс пен сураныстыц жыл шшдеп улест1р1мдершщ сэйкесс1здш де табиги-шаруашы-лык жуйелерш сумен туракты камтамасыз етуд1 киындатып отыр.
Осындай су ресурстарын жеткшкс1з жагдайда баскаруды тиянакты жоспарлау ушш ресурс мен тутыныстыц жай-кушн, езара катынастарын терец зерттеп, накты багалау аса мацызды мэселе болып табылады.
Мэселенщ койылуы. Казiргi заманда шаруашылык эрекеттер эсерше ушырамаган езендер немесе езен алаптары некен-саяк, ал 1р1 езендер алаптарында су ресурстарына эсер ететш антропо-гецщк факторлардыц тур1 мен мелшер1 орасан. Шартты турде, езен суларыныц келемше пкелей жэне жанама эсер ететш антропогендш факторлар бар екенш ескере отырып, б1з накты жагдайда
езендерден немесе езендер жYЙесiнен алынатын суга, ягни тшелей эсер ететiн факторларга басты назар аударып отырганымымызды айтып ету керек. Себеб^ зерттеу аймагында, суармалы епншшк дамыган аридтiк ещрлерге тэн, су пайдалану негiзiнен езендердщ таудан шыгарында, су калыптасу жэне таралу аймактары шекарасы т^старынан су тарту аркылы iске асырылады, ал су жиналатын аумактардагы шаруашылык эрекеттердщ аукымы мардымсыз.
Сырдария езенi алабында каркынды шаруашылык iс-эрекеттер ХХ гасырдыц 30-40-шы жыл-дары басталды. Алаптагы езендер суы Токтаг^л, Шарбак, Эндiжан, Кайракк¥м, Шардара, Кексарай сиякты алты iрi жэне кептеген кiшi бегендермен реттелген. Алаптын ^азакстандык белiгiнде пайдалы келемi шамамен 5 км3 к¥райтын 33 беген бар. Шардара бегеш суармалы егшшшкке жэне электр энергиясын ендiру, калган кiшi бегендер негiзiнен ауыл шаруашылыгын, басымы суармалы егiншiлiктi, сумен камтамасыз ету максатында пайдаланылады. Алапта салааралык су б^ру, суар-малау, коллекторлык-кэрiздiк жэне кашырткы каналдарынан т^ратын колдан жасалган су жYЙелерi катты дамыган. Басты су тутынушы сала - ауыл шаруашылыгы, нактырагы суармалы епншшк болып табылады, ал баска салаларды айтпаганда т^рмыстык-^ршшкпк жэне енеркэсiптiк сумен камту салаларынын жалпы су тутынудагы Yлесi 1-2 пайыз тещрепнде гана. Суы толыгымен реттел-гендiктен, эрi алапта колдан жасалган су жYЙелерiнщ тыгыз желiсi Сырдария алабынын су ресурс-тарын багалап есептеуде бiркатар киындыктар тудырады [1, 12-14].
Зерттеу эдктемесь Гидрологиялык режiмнщ колдан бузылып, сипаттамаларынын езгерiсiн накты багалау Yшiн статистикалык жэне су тендестш эдютерше негiзделген кептеген тэсiлдер пайдаланылады [2, 4-7, 16-18]. Зерттеуде езен агындысыныц антропогендiк езгерiсiн багалау Yшiн гидрологиялык ^ксастык тэсiлi мен су тендестш эдiсi пайдаланылды.
Гидрологиялыщ ущсастыщ здгсг. Б^л эдiс бiр немесе бiрнеше ^ксас алаптарды тандау мYмкiн-дшне негiзделген. Багалау катарын азарту немесе катарды калпына келтiру кезiнде регрессия тен-деуi параметрлерiнiн т^рактылыгы мен байланыстын тыгыздыгына карапайым талаптар койылады [3, 6, 11]. Бiздi кызыктыратын кезен Yшiн регрессия тендеуiмен калпына келиршген агынды Qщалп накты бакыланган агынды Qб шамасымен салыстырылады:
А^шар Q б ^к;алп.
Озен агындысыныц антропогендт езгерШн багалаудыц су тецдестт эд1стер1. Б^л эдютердщ негiзiнде езен алабы, онын телiмi немесе езен арнасы шегiнде эр тYрлi уакыт аралыгында (кепжыл-дык кезен, жыл, маусым, ай, жэне т.с.с.) шаруашылык iс-эрекеттiн эсерiнен су тендестiгi элемент-терiнiн езгерiстерiн зерттеу жатыр. Су тендеспп элементтерiнiн езгеруiмен бiр мезплде езеннiн су режiмiнiн калыптасуын аныктайтын процестер кешенiнiн езгерiстерi зерттелген кезде гана нег^р-лым толык эрi сенiмдi нэтижелерге кол жеткiзуге болады.
Шаруашылык iс-эрекеттердiн езен агындысына типзетш эсерiн аныктау мен багалау Yшiн су тендестiгi эдiсiн антропогендiк эсердщ сипатына байланысты езен алабы немесе арнасынын аукы-мында жYзеге асыруга болады.
Су тецдетг здгсг. Шаруашылык эрекеттердщ су жинау алабындагы езен агындысынын калып-тасу жагдайларына эсерi мардымсыз болганда, ягни негiзiнен езендер арнасынан гана су тарту ар-кылы су тутыну басым кезде, агындынын антропогендiк езгерiстерi арналык су тендеспп эдiсi аркылы аныкталуы мYмкiн. Ол Yшiн гидрометеорологиялык бакылаулар мэлiметтерiнен белек су тарту жэне су тастау туралы акпараттар кажет. Эзен телiмi шегiнде шаруашлык iс-эрекет туралы сенiмдi деректер болган жагдайда т^йыктаушы т^стамадагы агындынын табиги шамасын калпына кел^ру темендегi карапайым тендестiк катынасы бойынша жургiзiлуi мYмкiн:
@;алп ^езг -(I п Ут ¿.¡т м^ндагы Qт и Qа - п езенге тасталынатын жэне т езеннен алынатын су етiмi; Qвзг - т^йыктаушы т^стамадагы елшенген (табиги ^шнен езгерген) агынды. шамасы карастырылып отырган
т^стамадагы езен сулылыгынын ^лгаюын сипаттайды жэне кершi езендерден б^рылган немесе пайдаланылганнан калган кайта тасталган судан (жер асты сулары да болуы мYмкiн) к¥ралуы мYм-кiн. Y^Qа шамасы т^стамадагы езен сулылыгынын азаюын сипаттайды жэне тшелей езен арнасынан немесе жер асты жолымен кершi езен алаптарында орналаскан су алу имараттарына тартылган су етiмдерiнен к¥ралуы мYмкiн.
Арналык су тендеспк эдю аркылы тшелей елшеп есепке алу киын, зерттелшбеген шаруашылык ic-эрекеттердщ элементтерiн багалауга болады. Жалпы езен телiмi Yшiн арнальщ су тендесттнщ карапайым тYpi темендепдей:
^ж - ^т + Сб.а - За + Ст ± С;алд = 0, (1)
м^ндагы и QT - жогаргы жэне темeнгi т^стамалардагы су етiмi; @б.а - капталдык агынды; Qa и QT - езеннен алынган жэне езенге тасталган су; ф^дц - арналык су тендесттнщ к¥рамдас белiктepiн аныктаудын катeлiктepi мен eceптiк тeлiмдeгi агынды езгерюшщ ecкepiлмeгeн тYpлepiнeн т^ратын тендеудщ калдык мYшeci. Накты жагдайларда арналык су тецдестш эдiciн тендеуде ecкepiлгeн элементтердщ жалпы катeлiгi тeнгepiмнiн калдыгымен (^;алд) салыстыруга кeлмeйтiндeй аз бол-ганда тиiмдi деуге болады. Арналык су тендесттнщ бeлгiciз мYшeciн багалаудын сешмдшш |^;алд| > 2^сумм кpитepйi бойынша тeкcepiлeдi.
Жалпы арналык су тендеспп (1) кыска мepзiмдep (тэулiк, он^ндш) Yшiн гана жарамды болган-дыктан кебiнece гидpомeтpлiк елшеулер барысында пайдаланылады.
¥зак мepзiмдep Yшiн (ай, токсан, маусым) арналык су тeндecтiгiн нактырак, темeндeгiдeй тYpдe к¥рау кажет:
- + Qб.а - Фа + Фт - Фб.т + Фжш ± Фмуз + ± Фа.р ± Фж.р ± Фф ± ^;алд = 0 (2)
м^ндагы ^б.т - су бетшен булану, су тасу жэне су басу аймагындагы транспирация; @жш - eceптiк тeлiмдeгi жауын-шашын; @муз - м^з калыптасуга ысырапталган су мен ертен м^з суы; @;ар - eceптiк тeлiмдeгi кар суы; @а.р и @ж.р - арналык жэне жагалык peттeлiм суы; - фильтрациялык ысырап. Арналык су тендесппнщ (2) м^ндай тYpiн пайдаланудын жeтicтiгi су тeнгepiмiнiн аталган элемент -тepiнiн гидpомeтpлiк елшeнeтiн @ж, @т, @б.а, Фт шамалармен салыстырганда маныздылыгына байланысты.
Су жинау алабыныц су тецдестгк adici. Агындынын калыптасу жагдайлары антpопогeндiк езгepicкe ^шыраган езен алаптарында тYpлi шаруашылык эpeкeттepдiн су тендесппнщ жеке эле-мeнттepiнe эсерш багалауга нeгiздeлгeн эдicтep колданылады. Агындынын езгepiciн багалау алаптагы су коры AS мен жиынтык буланудын АЕ езгepicтepiн аныктауга нeгiздeлгeн:
А^хоз = AS + АЕ.
Алаптагы буланудын езгepici - езеннщ су peжiмi мен су ресурстарына эсер eтeтiн теракты фактор болып табылады. Ал су корынын бегeндepдi толтыру, олардын жагалык аймактары мен астында калган жepдiн, суармалы тeлiмдep топырагынын суга каныгуы жэне баска да ысыраптар эcepiнeн езгepici бeлгiлi бip уакыт аралыгында орын алады.
Эдicтeмeлiк т^ргыдан, AS жэне АЕ шамаларын багалау, су жинау алабынын немесе онын тель мшщ табиги жэне антpопогeндiк жагдайлардагы су тевдестшн к¥рап, салыстырып талдауга непз-делген.
взен алабынын су тендеспк эдiciн колдану антpопогeндiк эcepдiн сипатына байланысты айтар-лыктай epeкшeлiктepгe ие. Макалада шаруашылык эpeкeттepдiн мэнi жогары тYpлepiнiн езен агын-дысына эсерш багалау непзшен су тeндecтiктiк тэciлдepi аясында карастырылган.
Дерек квздерi. Макаланы орындау барысында «К^азгидромет» РМК бакылау дepeктepi, «Су ре-сурстарын пайдалануды реттеу жэне коргау женiндeгi Арал-Сырдария баcceйндiк инспекциясы» РММ eceптepi, «Сырдария езeнi мен салаларынын алаптары су ресурстарын кeшeндi пайдалану жэне коргау» С^лбасынын материалдары пайдаланылды.
Зерттеу нэтижелерi жэне оларды талкылау. Елiмiздiн халкынын 20 пайызга жуыгы тipшiлiк ететш, суармалы жер корынын 1/3 орналаскан Сырдария езeнi алабы нeгiзiнeн аграрлык аймак болып табылады. Жергшкп су ресурстары (езен сулары) бар жогы 3,2 км3 тенipeгiндe болса, су с^ра-нысы (табиги-шаруашылык) дэл казipгi уакытта 18,0 км3, ягни толыктай трансшекаралык су кipiciнe (келюмдерге сэйкес 13,9 км3) тэуeлдi аймак.
Алаптагы басты су тугынушы болып табылатын ауыл шаруашылыгынын жалпы су пайдала-нудагы Yлeci 85 пайызды к¥райды; т^рмыстык-^ршшкпк жэне енepкэciптiк сумен камту салала-
pbrnbiR Yлeсi 1-2 тйыз тeцipeгiндe Faнa. Cыpдapия aлaбы eзeндep aFындысы толыктай rçолдaн pe^ тeлгeн дeyгe болады.
Жaлпы anarna сyapyFa жapaмды шaмaмeн 1,1 млн ra жep бap, бiparç судьщ жeтiспeyшiлiгiнeн олapды пaйдaлaнy ^иын. Tirni, сощы жылдapы жepдiц, сyшapyaшыльщ инфpaстpyктypaныц тозыFы жeтyiнe бaйлaнысты пaйдaлaнылып телген сyapмaлы жepлepдiц 100 мыц га жуь^ы rçолдaныстaн шыFып к^етян.
^mme^ Kaзaкстaн ayмaFындa rçaлыптaсaтын су peсypстap anam^ сypaнысын rçaнaFaттaн-дыpa aлмaйды. Лймaкxыц сyмeн rçaмтaмaсыз eтiлyiнiц мyндaй ayыp xaлiн, сыpттaн кeлeтiн сyFa тэyeлдiлiгiн тeмeндeгi гpaфиктeн (1-сypeт) arnirç aцFapылaды. Кeйбip жылдapы су тутыну жepгiлiктi су peсypстapынaн Yш eсeдeй aprarç. Cонымeн бipгe, ^îipri кeздe, Cыpдapия aлaбынa взбeкстaн aprçылы кeлeтiн су кeлiсiмдeгiдeн бipшaмa aprarç eкeнiн дe жэнe оньщ yarçытшa eкeнiн дe yмытпaFaн жeн.
40,0 35,0 30,0 25,0 20,0
W, км3
\ /
/ \
Л
/ X
\ ' v'
/ W4.-4
15,0
10,0
5,0
0,0
■ i. - Жылдap
оооооооооо^^^^^ ооооооооооооооо
íNíNíNíNíNíNíNíNíNíNíNíNíNíNíN
I Бapлык aлынFaн су peсypстapы I Typмыс-тipшiлiктiк I Луыл шapyaшылыFы ■ Жepгiлiктi су peсypстapы
Бapлык су тутыну 0ндipiстiк
■ 0збeкстaннaн кeлeтiн су peсypстapы
l-eypex - Cыpдapия eзeнi ^^LimiR ^aзaк;сxaн ayмaFындaFы су na^ananyAMR динaмикaсы
ЛтaлFaн жaFдaйлap (жepгiлiктi судыц aздыFы, тpaнсшeкapaльщ сyFa тэyeлдiлiк, aймaкгыц су кeп пaйдaлaнaтын экономикглы^ бaFдapы, aсa Yлкeн экологиялык сyFa сypaныс), aймaкгaFы су peсypс-тapыньщ ^îipri кYнгi жaйын, су пaйдaлaнyдьщ эсepiн, ^исындыль^ын тepeндeтe, су тeцдeстiк yCTa-нымы aясындa rçapaстыpyды rçaжeт eтeдi.
TaндaлFaн эдiстeмeгe сэйкeс бipiншi кeзeндe гидpологияльщ yrçсaстьщ эдiсiмeн бaсты бarçылay бeкeттepi бойыншa eзeн aFындысыньщ aнтpопогeндiк eзгepiсi бaFaлaнды. Нэтижeлepi сeнiмдi бол-Faнымeн эдiс жглпы aлaптьщ aнтpопогeндiк eзгepiстepдi сипaттaйды, жeкeлeнгeн шapyaшыльщ эpeкeттepдiц peлiн бaFaлay Yшiн шeктeyлi. Бiparç apнaльщ су тeцдeстiгiнiц дэлдшн rçaдaFaлay Yшiн eq бaсты сeнiмдi a^mpar болып тaбылaды.
Бaйrçaп отыpFaнымыздaй, Cыpдapия суы шeкapa тyсындa тaбиFи шaмaсынaн 45 пaйызFa, сaFaсы мaцындa 69,2 пaйызFa кeмiгeн. Ллдыщы сaн кepшi eлдepдeгi aнтpaпогeндiк эсepдi, e^yrniR arnip-мaсы Kaзaкстaн ayмaFындaFы эсepдi (24,2 пaйыз) кepсeтeдi.
Екiншi кeзeндe сyшapyaшыльщ тeлiмдep шeгiндe нeгiзгi eзeндep бойыншa тaбиFи жэнe бarçы-лaнFaн жaFдaйлap Yшiн apнaльщ су тeндeстiгiн rçypaстыpылып, сaлыстыpa тaлдaнды. Myндa eзeн aFындысы, жayын-шaшын, су бeтiнeн бyлaнy, жep бeтi жэнe жep aсты су peсypстapыньщ eзapa бaйлaнысы, ^талды^ aFынды сия^ты су тeндeстiгiнiц мaцызды rçypayшылapы eскepiлдi.
1-кесте - Сырдария езеш алабы непзп езендер агындысыныц антропогендiк езгерiсi
№ взен-бекет W, км3 (1974-2015 жж.) взгерю, км3 Табиги калпына келтаршген атындыдан %
Бак;ыланган агынды Табиги калпына келтаршген агынды
1 Сырдария ез. - Келес ез. сагасынан жогары 15,0 27,2 -12,2 -45,0
2 Сырдария ез. - Шардара бегешнщ ТБ 14,0 25,8 -11,8 -45,7
3 Келес ез. - сага 0,54 0,35 +0,2 +54,6
4 Арыс ез. - Шэу!вдр а. 0,60 1,25 -0,6 -51,6
5 Сырдария ез. - Кектебе а. 13,4 24,4 -11,1 -45,3
6 Сырдария ез. - Теменарык т-ж.ст. 11,7 23,2 -11,5 -49,4
7 Сырдария ез. - Казалы к. 4,99 16,2 -11,2 -69,2
Нэтижелер шаруашылык ю-эрекеттщ эсершен су тецдестшнщ барлык мацызды элементтершщ езгергендт туралы накты тусш1к берш отыр. Мунда арналык езгерютер мен капталдык агынды езгерютершщ релш накты аныктауга болады. Сонымен, б1р жагынан т1рек гидробекеттер бойынша багалаулар, екшш1 жагынан арналык су тецдестш непзшде алынган багалаулар непз1нде су шаруашылык тел1мдер жэне езен алабы бойынша езен агындысыныц антропогендш езгерютер1 туралы толык тусш1к ала аламыз.
Су тарту, су тутыну мэл1меттер1 жэне су шаруашылык тел1мдер1 бойынша езен агындысыныц антропогендш езгерютершщ нэтижелерш салыстыру эрб1р ещрдеп кайтарымсыз су тутыну шама-сын жэне оныц мен жалпы су тутыну келем1мен катынасын жуыктап багалауга мумюндш береди Жогарыда аталып кеткендей, бул эдю бойынша аныкталган кайтарымсыз су тутыну шамалары шамамен алынган. Дегенмен, осы катынастардыц кейб1р зацдылыктарын, аймак бойынша су туты-нудыц курылымы мен климаттык жагдайларга байланысты аса катты езгеретшдтн атап етуге болады.
Су ресурстарына тусетш жуктеме шамаларын багалау, сондай-ак оларды су пайдалану туралы деректермен б1рлесш талдау эрб1р эюмшшк аудандагы су пайдалану жагдайына талдау жасауга мумюндш береди Мунда б1з [21] зерттеувде керсетшген пайдалану керсетюш1 Кпайд немесе су ресурстарына тусетш жуктеме непзшде жасалган жштемеш пайдалана отырып:
I санат: Кпайд < 10% - су ресурстарына теменп жуктеме;
II санат: Кпайд = 10-20% - су ресурстарына орташа жуктеме;
III санат: Кпайд = 20-40% - су ресурстарына жогары жуктеме;
IVсанат: Кпайд = 40-60% - су ресурстарына ете жогары жуктеме;
Vсанат: Кпайд > 60% - сыни жогары жуктеме.
Пайдалану коэффициенты 20 %-дан (антропогендш жуктеменщ I жэне II санаттары) аспаган кезде су тутынуды б1ршама улгайтуды жоспарлауга болады. III санаттан жогары аумактарда су ресурстарына жуктеме жогары, мунда суды одан эр1 игеру кезшде ресурс пен сураныска ерекше назар аударып, тшмд1 су унемдеу технологияларын кещнен енпзу усынылады. Мумкш болса табиги нысандардан тшелей су алуды шектеген дурыс.
Антропогендш жуктеме 40-60% кураган аймактарда, елеул1 су тапшылыгы орын алгандыктан, суранысты реттеу, су тутынуды шектеу, косымша су кездерш тарту сиякты шараларды катац устану усынылады. Бул жагдайда су тапшылыгы элеуметпк-экономикалык дамуды тежейтш факторга айналады. Ал бар ресурстардыц 60%-дан астам шамасын пайдаланган (V) кезде су ресурстарыныц тапшылыгы экономиканыц дамуы мен т1ршшктщ езше кауш тенд1ред1.
Макалада антропогендш жуктеменщ мелшер1 жергшкп жэне Сырдария езеш агысыныц жогары белшнде орналаскан мемлекеттердеп антропогендш езгерютерд1 ескерш, жалпы ресурстар ушш келт1ршд1.
Су ресурстарын тшмд1 пайдалану ушш олардыц жагдайы мен сулылыгы бойынша орташа кезендерге, ягни антропогендш ю-эрекет езен агындысыныц езгеруше жэне тшсшше аймактыц су-мен камтамасыз етшуше елеул1 эсер ететш калыпты сулы жылдарга, жэне суы аз (75 % камтамасыз-дык) кезендерге багалау мацызды.
Бiздщ багалауларга сэйкес карастырылып отырган езен алабы аумагында жалпы су ресурстарына антропогендш жYктеменщ мелшерi сулылыгы орташа жылдары 23 %, суы аз жылдары 29 % жетедi (2-кесте). Сырдария езеш алабыньщ казакстандык белiгiндегi с^раныс жергiлiктi су ресурста-рынан асып тYседi.
2-кесте - Су шаруашылык тел1мдер бойынша сулылыгы бойынша эртYрлi жылдардагы жергшкт жэне жалпы су ресурстарына антропогендж ЖYктеме [19-21]
Су ресурстары, км3/жыл Су ресурстарына антропогендж ЖYктеме,%
ВХУ Сулылыгы орташа жыл Сулылыгы аз жыл (P=75%) Сулылыгы орташа жыл Сулылыгы аз жыл
Wжерг. Wжалп Wжер Wжалп Wжерг. К жерг. Wжалп Кжалп Wжерг. Кжерг. Wжалп Кжалп
01.00.01.01 0 16,4 0,0 12,2 0 V 0,6 I 0,0 V 4,3 I
01.00.01.02 0,48 1,63 0,38 1,54 87,0 V 17,9 II 108 V 18,9 II
01.00.01.03 2,57 2,57 2,17 2,17 48,2 IV 28,8 III 57,1 IV 34,2 III
01.00.01.04 0,011 15,3 0,010 11,3 7585 V 3,5 I 8914 V 4,7 I
01.00.01.05 0,14 13,5 0,099 10,1 1144 V 6,2 I 1597 V 8,3 I
01.00.01.06 0 10,4 0 7,10 0 V 14,5 II 0,0 V 21,3 III
ТYркiстан облысы 3,04 18,0 2,37 13,5 115 V 18,1 II 138 V 24,1 III
^ызылорда облысы 0,14 13,5 0,093 10,1 3074 V 29,3 III 4293 II 39,2 II
Сырдария алабы 3,20 19,7 2,66 15,2 226 V 22,5 III 271 V 29,3 III
Келпршген мэлiметтерге (2-кесте) сэйкес Сырдария езеш алабында сулылыгы орташа жэне суы аз жылдары жергшкт су ресурстарына антропогендш жYктеме сэйкесiнше 226 жэне 271 %-ды к¥-райды, ягни с^раныс ресурстан жогары жэне тек сырттан келетiн агынды есебiнен гана канагат-тандырылады. Жалпы су ресурстарына антропогендш жYктеме сулылыгы орташа жэне суы аз жылдары 20 %-дан жогары, сэйкесшше жогары болып саналады жэне ресурс пен с^ранысты реттеу шараларына назар аударуды талап етедь
2-сурет - Су шаруашылык тел1мдер бойынша сулылыгы бойынша эртYрлi жылдардагы жергшжт жэне жалпы су ресурстарына TYсетiн антропогендiк ЖYктеме
Эюмшшк аудандар бойынша карастырсак, Турюстан облысыныц Тулюбас (I), Телеби (I), Ка-зыгурт (II), Бэйд1бек (II) жэне Созак (III) аудандарыныц гана жергшкп су ресурстары су суранысын канагаттандыра алады. Турюстан облысыныц калган аудандары мен Кызылорда облысындага барлык аудандар V санатка жатады, сураныс тек сырттан келетш су ресурстарыныц есебшен гана канагаттандырылады.
^орытынды. Жалпы, Сырдария езеш алабыныц казакстандык аумагында суы орташа жэне суы аз жылдары жергшкп ресурстар суранысты камтамасыз ете алмайды, ягни сураныс взбекстан Республикасынан келетш агынды есебшен гана канагаттандырылады. Турюстан облысы ушш кершшес елдерден келетш агынды сакталган кезде гана су ресурстарын игеруд1 ес1руге болады (Сырдария езеш бойынша трансшекаралык агынды). Ал Кызылорда облысына келетш болсак, мунда су камтамасыздыгы аса курдел1 жагдайда, жалпы ресурстарга антропогендш жуктеме ете жогары децгейге жеткен.
Зepттeудi каржыландыру квзь ЖТН: BR06249255 2021 жылга дешн Казакстан Республика-сыныц барлык сушаруашылык алаптары бойынша жуйел1 жэне келдете суармалатын алкаптарды улгайту барысында су ресурстарын тшмд1 пайдаланудыц гылыми-технологиялык непздемесц Ыс-шара «2021 жылга дешн Казакстан Республикасыныц барлык сушаруашылык алаптары бойынша жуйел1 жэне келдете суарылатын алкаптарды улгайту барысында су ресурстарын тшмд1 пайдалану», 1.Ыс-шара «Казакстан Республикасыныц сушаруашылык алаптары бойынша суармалау максатта-ры ушш пайдалануга болатын жыл сайын жацгыратын су ресурстарын багалау жэне болжамдау (2018-2020 жж.)».
ЭДЕБИЕТ
[1]Анализ стоковых рядов рек Сырдарья, Амударья и модели управления уровенным режимом Аральского моря. -Алматы, 2004. - 196 с.
[2] Антропогенные воздействия на водные ресурсы России и сопредельных государств в конце XX столетия / Под. ред. Н. И. Коронкевича, И. С. Зайцевой. - М.: Наука, 2003. - 367 с.
[3] Владимиров А.М. Гидрологические расчеты. - Л.: Гидрометеоиздат, 1990. - 360 с.
[4] Водогрецкий В.Е. Влияние аглолесомелиоративных мероприятий на сток рек и методика его расчета // Труды ГГИ. - 1974. - Вып. 221. - С. 47-104.
[5] Воскресенский К.П., Соколов А.А., Шикломанов И.А. Ресурсы поверхностных вод СССР и их изменение под влиянием хозяйственной деятельности // Водные ресурсы. - 1974. - № 2. - С. 33-58.
[6] Водогрецкий В.Е. Влияние агролесомелиораций на годовой на сток. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. - 184 с.
[7] Годовой отчет Арало-Сырдариинской бассейновой инспекции по регулированию использования и охране водных ресурсов за 2015 год. - Кызылорда, 2016. - 32 с.
[8] Заключение экспертной подкомиссии Государственной экспертной комиссии Госплана СССР от 12 апреля 1982 г.
[9] Медеу А.Р., Мальковский И.М., Толеубаева Л.С., Алимкулов С.К. Водная безопасность Республики Казахстан. Проблемы устойчивого воодообеспечения. - Алматы, 2015. - С. 200-222.
[10] Научные основы нормирования экологического стока рек Казахстана / Под ред. академика РАВН, д.т.н., профессора М. Ж. Бурлибаева. - Алматы: Каганат, 2014. - 408 с.
[11] Пособие по определению расчетных гидрологических характеристик. - Л.: Гидрометеоиздат, 1984. - 448 с.
[12] Схема комплексного использования водных ресурсов бассейна Аральского моря. - Ташкент, 1973.
[13] Схема комплексного использования и охраны водных ресурсов бассейна р. Сырдарьи с притоками. Т. I. Кн. 1. Сводная записка. - Алматы, 2008 - 156 с.
[14] Схема комплексного использования и охраны водных ресурсов бассейна р. Сырдарьи с притоками. Т. III. Использование водных ресурсов, водохозяйственные балансы. Мероприятия. Кн. 6. Водохозяйственные расчеты и балансы. - Алматы, 2008 - 41 с.
[15] Шикломанов И.А. Влияние хозяйственной деятельности на водные ресурсы и гидрологический режим. -Обнинск, 1976. - 110 с.
[16] Шикломанов И.А. Влияние хозяйственной деятельности на речной сток. - Л.: Гидрометеоиздат, 1989. - 335 с.
[17] Shiklomanov I.A. Water resources as a challenges of the twenty-first century. Tenth WMO lecture // WMO. - 2004. -N 959. - P. 13-146.
[18] Medeu A.R., Alimkulov S.K., Tursunova A.A., Myrzakhmetov A.B., Saparova A.A., Baspakova G.R., Kulebayev K.M. Anthropogenic load on water resources of Kazakhstan // Eurasian Journal of Biosciences. - 2020. - N 14(1). - P. 301-307.
[19] Sanim Bissenbayeva, Jilili Abuduwaili, Dana Shokparova, Asel Saparova. Variation in Runoff of the Arys River and Keles River Watersheds (Kazakhstan), as Influenced by Climate Variation and Human Activity // Sustainability, 2019, 11(17), 4788; (CiteScore 3,01, SJR 0,55, Q2) https://doi.org/10.3390/su11174788
[20] Sayat Alimkulov, Aisulu Tursunova, Assel Saparova, Kairat Kulebaev, Alfiya Zagidullina, Ahan Myrzahmetov. Resources of River Runoff of Kazakhstan // International Journal of Engineering and Advanced Technology (IJEAT). ISSN: 2249-8958. Vol. 8. Issue 6. August, 2019 (CiteScore 0,03, SJR 0,14, Q3).
[21] UN/WMO/SEI. 1997. Comprehensive Assessment of the World // Report prepared for the 5th Session of the UN Comission on Sustainable Development. Stockholm. UN/World Meteorological Organization. Stockholm Environment Institute.
REFERENCES
[1] Analysis of the runoff series of the Syr Darya, Amu Darya rivers, and the management model of the Aral Sea level regime. Almaty, 2004. 196 p. (in Russ.).
[2] Anthropogenic impact on water resources of Russia and neighboring countries at the end of the XX century / Under. ed. N. I. Koronkevich, I. S. Zaitseva. Moscow: Nauka, 2003. 367 p. (in Russ.).
[3] Vladimirov A.M. Hydrological calculations. L.: Gidrometeoizdat, 1990. 360 p. (in Russ.).
[4] Vodogretskiy V.E. Influence of sinter-forestry meliorative measures on river runoff and methods of its calculation // Proceedings of the State Institute of Geology. 1974. Issue. 221. P. 47-104 (in Russ.).
[5] Voskresensky K.P., Sokolov A.A., Shiklomanov I.A. Surface water resources of the USSR and their change under the influence of economic activity // Water resources. 1974. N 2. P. 33-58 (in Russ.).
[6] Vodogretskiy V.E. Influence of agroforestry on annual flow. L.: Gidrometeoizdat, 1979. 184 p. (in Russ.).
[7] Annual report of the Aral-Syrdarya Basin Inspection on the regulation of the use and protection of water resources for 2015. Kyzylorda, 2016. 32 p. (in Russ.).
[8] Conclusion of the expert subcommittee of the State Expert Commission of the USSR State Planning Committee of April 12, 1982 (in Russ.).
[9] Medeu A.R., Malkovsky I.M., Toleubaeva L.S., Alimkulov S.K. Water security of the Republic of Kazakhstan. Problems of sustainable water supply. Almaty, 2015. P. 200-222 (in Russ.).
[10] Scientific basis for the regulation of the ecological flow of rivers in Kazakhstan / Edited by Academician of the Russian Academy of Sciences, Doctor of Technical Sciences, Professor M. Zh. Burlibayev. Almaty: Khakanat, 2014. 408 p. (in Russ.).
[11] Handbook for the determination of design hydrological characteristics. L.: Gidrometeoizdat, 1984. 448 p. (in Russ.).
[12] Scheme of the integrated use of water resources in the Aral Sea basin. Tashkent, 1973 (in Russ.).
[13] Scheme of the integrated use and protection of water resources in the river. Syr Darya with tributaries. Vol. I. Book 1. Summary note. Almaty, 2008. 156 p. (in Russ.).
[14] Scheme of the integrated use and protection of water resources in the river. Syr Darya with tributaries. Vol. III. Use of water resources, water management balances. Activity. Book 6. Water management calculations and balances. Almaty, 2008. 41 p. (in Russ.).
[15] Shiklomanov I.A. The impact of economic activities on water resources and hydrological regime. Obninsk, 1976. 110 p. (in Russ.).
[16] Shiklomanov I.A. The impact of economic activities on river flow. L.: Gidrometeoizdat, 1989. 335 p. (in Russ.).
[17] Shiklomanov I.A. Water resources as a challenges of the twenty-first century. Tenth WMO lecture // WMO. 2004. N 959. P. 13-146.
[18] Medeu A.R., Alimkulov S.K., Tursunova A.A., Myrzakhmetov A.B., Saparova A.A., Baspakova G.R., Kulebayev K.M. Anthropogenic load on water resources of Kazakhstan // Eurasian Journal of Biosciences. 2020. N 14(1). P. 301-307.
[19] Sanim Bissenbayeva, Jilili Abuduwaili, Dana Shokparova, Asel Saparova. Variation in Runoff of the Arys River and Keles River Watersheds (Kazakhstan), as Influenced by Climate Variation and Human Activity // Sustainability 2019, 11(17), 4788; (CiteScore 3,01, SJR 0,55, Q2) https://doi.org/10.3390/su11174788
[20] Sayat Alimkulov, Aisulu Tursunova, Assel Saparova, Kairat Kulebaev, Alfiya Zagidullina, Ahan Myrzahmetov. Resources of River Runoff of Kazakhstan // International Journal of Engineering and Advanced Technology (IJEAT). ISSN: 2249-8958. Vol. 8. Issue 6. August 2019. (CiteScore 0,03, SJR 0,14, Q3).
[21] UN/WMO/SEI. 1997. Comprehensive Assessment of the World // Report prepared for the 5th Session of the UN Comission on Sustainable Development. Stockholm. UN/World Meteorological Organization. Stockholm Environment Institute.
А. А. Сапарова 1, С. К. Алимкулов 2
1Научный сотрудник лаборатории водных ресурсов (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан).
2 К.г.н., заместитель председателя правления (АО «Институт географии и водной безопасности», Алматы, Казахстан)
СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ВОДНЫХ РЕСУРСОВ АРАЛО-СЫРДАРИИНСКОГО ВОДОХОЗЯЙСТВЕННОГО БАССЕЙНА И ЕГО АНТРОПОГЕННОЕ ИЗМЕНЕНИЕ
Аннотация. Рассматривается основной фактор, влияющий на водные ресурсы, - безвозвратное водо-потребление в руслах основных рек и по административным областям Арало-Сырдариинского водохозяйственного бассейна (ВХБ), степень его воздействия на водные ресурсы. Определены антропогенно обус -ловленные изменения стока рек по опорным пунктам в руслах главных рек, дренирующих воды водосбора за 1974-2015 гг. Величины безвозвратного водопотребления в процентах от полного водопотребления являются достаточно показательными характеристиками водопользования. Они рассчитаны для русел основных рек в пределах ВХБ, а также распределены по всем административным районам РК.
K™4eBbie слова: антропогенная нагрузка, водопотребление, водные ресурсы, речной бассейн.
А. А. Saparova 1, S. K. Alimkulov 2
1Researcher of Department of Water Resources («Institute of geography and water security» JSC, Almaty, Kazakhstan)
2Deputy Chairman of the Board («Institute of geography and water security» JSC, Almaty, Kazakhstan)
THE CURRENT STATE OF WATER RESOURCES OF THE ARAL-SYRDARIYA WATER BASIN AND ITS ANTHROPOGENIC CHANGE
Abstract. The article examines the main factor affecting water resources - irretrievable water consumption in the main river beds and in the administrative regions of the Aral-Syrdariya water basin, the degree of its impact on water resources. Anthropogenically caused changes in river runoff at reference points in the channels of the main rivers draining waters of the catchment for the period 1974-2015 have been determined. The values of non-return water consumption as a percentage of the total water consumption are quite indicative characteristics of water use. They are calculated for the main river channels within the water basin, and are also distributed over all administrative regions of the Republic of Kazakhstan.
Keywords: anthropogenic load, river basin, water consumption, water resources.
