CC BY
3ЭОЖ911.9
Н. Б. Зинабдин1, Ф. Ж. Акиянова2, О. Б. Мазбаев3
'Фи зикалык жэне экономикалык география кафедрасыньщ РЫЗ-докторанты (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университета, Нур-Султан, К^азацстан) 2Г.г.д., профессор. География жэне табигат пайдалану институтыньщ директоры («Астана» хальщаральщ гылыми кешеш, Нур-Султан, К^азацстан) 3Г.г.д„ физикальщ жэне экономикальщ география кафедрасыньщ профессоры (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университета, Нур-Султан, К^азацстан)
ФУНКЦИОНАЛДЬЩ ЗОНАЛАУ МАКСАТЫНДА СЫРДАРИЯ ЭЗЕН1 АТЫРАУЫНЬЩ ТАБИГАТ ЖАГДАЙЛАРЫН ТАЛДАУ
Аннотация. Кез келген аумакты табигат пайдалану режимдер1 бойынша функционалдьщ зоналау сол аумактын табигат жагдайларын жан-жакты талдау мен сол жердеп табиги процестерд1 ескеруге непзделедг Ол ос1рссс табигаты ерекше, б1регей аумактар мен антропогендпс эсерге турактылыгы темен аумактар ушш аса мацызды. Макалада табиги экологиялык жуйелердщ бузылуы, флора мен фаунаньщ тозуы орын алган жэне колайсы ! экологияльщ ахуал салдарынан хальщтьщ денсаулыгына елеул1 зиян келтаршген Арал ещр1 экологияльщ апат аймагына жататынСьфдария озеш атырауыныц табигат жагдайларына талдау жасалды. Аумацты функционалдьщ зоналау максатында табигат жагдайларына сипаттама бершп, жекелеген ком-поненттер бойынша (климаты, жер бедер1, топырагы мен жер ресурстары, жер бет1 жэне жерасты сулары, еамдпс жамылгысы мен жануарлар дуниеа)аумактыц ерекшелпстер1 керсет1лд1.
TYЙiн сездер: Арал тещзшщ кургаган табаны, жер бедер1 климат, еамдак жэне жануарлар дуниеа, Сьфдария езен1 атырауы, табигат жагдайлары, топьфак-жср ресурстары.
Клр1спе. ЖаЬандык жэне аймактык теракты дамуга адамзатты жэне оныц шаруашылык эре-кеттерш биосфераньщ табиги даму зацдыльщтарына бешмдеу аркылы гана кол жетюзуге болады. Накты б1р аумактын табигат жагдайларын талдау мен оны функционалдьщ зоналаудыц белгш1 01р логикалык схемасын талап ететш табигат пайдалану стратегияларыныц географиялык аспектшерш эз1рлеу бул мэселенщ оц шеыпмш табуга кемсктсссдк
Кез келген аумакты табигат пайдалану режимдер1 бойынша функционалдык зоналау сол аумактыц табигат жагдайларын жан-жакты талдау мен сол жерде табиги процестерд1 ескеруге непзделед1. Ол эсфесе табигаты ерекше, б1регей аумактар мен антропогещцк эсерге турактылыгы темен аумактар ушш аса мацызды.
Зерттеу нысаны рстшдс алынган Сырдария озеш атырауы - табигат жагдайлары б1регей, адамныц шаруашылык эрекеттерше теракты л ыгы темен аумактардыц 61 р 1. Сонымен катартабиги экологиялык жуйелердщ бузылуы, флора мен фаунаныц тозуы орын алган жэне колайсыз экологиялык ахуал салдарынан хальщтьщ денсаулыгына елеул1 зиян келтаршген экологиялык апат аймагы ретшде жарияланган. в л \ мш н теракты есу1, экологиялык себептерге байланысты амал-сыздан кеппп кету, айналадагы табиги ортада ластаушы заттар шогырлануыныц жол бершетан шекта нормативтерден халык ем1рше кауш тещцретан мелшерде асып кету1, экологиялык жуйенщ толык куйреу1 жэне олардыц ездпшен калпына келу кабшетан жогалтуы, су объектшершщ гасыр-лар бойы ауыткудан асып тусстан апатты жагдайда тайыздауы экологиялык апат аймагы шекара-сын белгшеудщ непзп елшемдер1 ретанде алынган [1].
Сырдария езеш атырау аумагыныц экологияльщ-жай-кушн сактау, жаксарту жэне утымды табигат пайдалану максатында журпзшетш функционалдьщ зоналау жумыстарында кслса фактор лар басты назарда болуы тшс:
табиги-ресурстьщ элеует1;
аумактыц о лсу мстта к-э ко но м икал ы к даму жагдайлары;
экологиялык жай-куш.
Сырдария езеш атырау аумагы мен Арал ещршде экологияльщ мэселелердщ ушыга тусу1 жаЬандык масштабка ие боп отыр. Осыган байланысты зерттеу аумагында табигат пайдалануды каз1рп табигат жагдайларына байланысты реттеу аумакты экологиялык колайлы курылымга
айналдыру ушш улкен мацызга ие. Аумактын i<a3Ípri табигат жагдайларын талдау нэтижесшде алынган материалдар аумакка фукнционалдьщ зоналау журпзудщ алгышарты саналады.
Аумактын табигат жагдайлары Н. Ф. Реймерс бойынша [2] ещцрютш куштсрдш i<a3Ípri сэттеп даму децгешнде когамныц eMÍpi мен opcKCTi ушш мацызды, б i рак адамныц матсриалдык. ещцрю-tík жэне ощцрютш емес эрекетше тшслсй катыспайтын табигат денелер1 мен куштср1 (мысалы, жер бедер1, климат, географияльщ орналасу ерекшел1ктер1 жэне т.б.). Табигат жагдайлары ощцрют1 орналастыруга, хальщты коныстандыруга, ауылшаруашылыгын дамытуга, ерекше коргалатын аумактар муруга жэне т.б. табигатты тшмд1 пайдалану эрекеттерш жоспарлауда зор мацызга ие.
Табиги-шаруашыльщ жуйелерд1 туракты баскарудыц аумактын табиги-ресурстьщ элеуетш шаруашыльщта тшмд1 пайдалануды уйлеспру кагидаларына непзделген гылыми эдютершщ 6ipi -аумакты функционалдьщ зоналау. О л - аумакты оцтайландыру мен тшмд1 пайдалану бойынша ic-шаралар кешенш эз1рлеу максатында оларды табиги жагдайлары мен шаруашыльщта пайдалануы бойынша салыстырмалы б i рте кт i учаскелерге белу. Функционалдьщ зоналау Kajipri табигат пайдалану жагдайдарын талдау мен табиги орта компоненттерш сипаттау, аумактын элеуметпк-экономикальщ жэне экологияльщ жай-куйш талдаудан басталады [3]. Максатка жету ушш табигат пайдалану типтер1 зерттелед1 жэне картографияланады, табиги ортага 9cepi бойынша жтктслсдк экологияльщ шиелешетер аньщталып, себептерше талдау журпзшп, оцтайлы шеппмдер ¿здест1-ршедь Зерттеудщ акты к нотнжеа аумакты пайдалану дыц тшмд1 нускасын айкындау. пайдалану сипатын езгертуд1 кажст ctctíh зоналарды болш корсету болуы тшс. Осы ce6emi, зерттеу манаты - Сырдария озеш атырауын функционалдьщ зоналау ушш аумактын Kajipri табигат жагдайла-рына ко м по не нттс р i бойынша талдау журпзу.
Материалдар мен эдктер. Эд¡стсмсл1 к тургыдан Сырдария озеш атырау аумагыныц i<a3Ípri табигат жагдайларын талдау ушш табиги ортаныц кслса ком по не нттс р i не сипаттама жасалды жэне такырыптык карталар курастырылды: климаты, жер бедер1, топырак-жер ресурстары, су жагдайы, ес1мдш жамылгысы мен жануарлар дуннса.
Зерттеу жумысына Казгидромет РМК, Кызылорда облысы эюмдшнщ турл1 баскармалары. Арал жэне Казалы аудандьщ жер катынастары бол1мдершщ мэл1меттер1, КР БЕМ География институтыныц жарияланган жэне автордыц катысуымсн журпзшген далальщ зерттеу жумыста-рыныц мэл1меттер1, сондай-ак колжст1мд1 электрондьщ ресурстардан алынган гарыштьщ суреттер мен ГАЖ-технологияларпайдаланылды.
Климаты. Сырдария озеш атырау аумагындагы метеорологияльщ бакылаулар Арал тенЫ, Куланды. Казалы жэне Кэукей метеостанцияларында (МС) журпзшед1. Климаттьщ жагдайларды талдауда Kopmi аудандарда орналаскан Жосалы, Карак. Кызылорда МС мэл1меттер1 де пайдала-нылды. Аумактын Kajipri климаттьщ жагдайларын аньщтау ушш соцгы отыз жылдьщ метеорологияльщ элементтердщ орташа айльщ керсстклштср1 алынды.
Зерттеу аумагында жиынтьщ кун радиациясыныц жылдьщ корсетюпп ашьщ кундер1 7152 МДж/м2, орташа булттыльщ кезшде 6058 МДж/м2. Мундай жагдайда мумкш болатын кун радиациясыныц 84% жер бетше тусед1. Кепжылдьщ орташа кун сэулса тусетш сагаттар саны Арал tchííí МС 2918 сагат, Казалы МС бойынша 2876 сагат. Ец коп кун шуакты айлар маусым, шшде жэне тамыз айлары, орташа алганда кунше 11,7-12,2 сагат. Минимум желтоксан айына сэйкес келед1, кунше орташа 4,4-4,7 сагат. Жыл бойына кун туспейтш кундер саны орташа 40 тэул1кп курайды.
Маусымдар бойынша жэне жылдьщ орташа атмосферальщ кысым МС тещз децгешнен каншалыкты бшк орналаскандыгына байланысты эр турл1 таралады. Ец темен орналаскан (64 м) Арал tchííí МС ец жогары атмосферальщ кысым бай калган - 1011 гПа, жэне керюшше салыстырмалы бшк орналаскан (130 м) Кызылорда МС ец теменп керсстклшкс ие - 1003 гПа.
Зерттеу аумагында солтустштеноцтуспкке карай aya температурасы жогары лай тусед1. Арал tchí íí МС аумагында орташа жылдьщ aya температурасы 8,6°С-д1 кураса. Казалыда - 9,2°С, ягни 0,6°Сща жогары. Арал мен Казалыда жазда айтарльщтай ыстьщ, пилдедеп орташа aya температурасы 27,5°С, ал кыста суьщ, кантардын орташа aya температурасы минус 9.8-11,5"С-ка дешн темендейд1. Aya температурасыныц тэулштш амплитудасы жылдыц суьщ кезещне Караганда жылы кезещнде кеб i рек. Казалыда Аралга Караганда aya температурасыныц тэулштш амплитудасы
жогары рак. Мысалы, Казалы да ец жогаргы мелшер1 кыркуйсккс (15,1 °С), ал ец теменп желток-санга (7,6 °С) сэйкес келедк
Абсолютак максимальды aya температурасы 1984 жылы таркелген. Арал тснЫ МС 45,0°С, Казалы МС 44,0°С. Абсолюта минимальд1 aya температурасы 1969 жылы таркелген, Арал тснЫ МС -38,0°С, Казалы МС -36,0°С.
Зерттеу аумагында орташа жылдьщ салыстырмалы aya ылгалдылыгы шамамен 60%. Бул Сырдария езен1 атырау аумагында ауаньщ oipmavia кургактылыгын керсетедн Ocipece, жаз айла-рында aya ете кургак боп келедк ауаныц салыстырмалы ылгалдылыгы шамамен 40%, жэне ол ез кезегшде булану келемшщ улгаюына экеледн Жылдьщ суьщ кезещнде aya ылгалдылыгы жетю-л1кт1 дэрежеде жогары, 9cipece кыста. шамамен 80% жетедн
Арал мацында жауын-шашын мелшер1 ете аз, жылына орташа 130 мм. Мунда жауын-шашын мелшершщ ендш багытта таралуы байкалады. ягнн жылдьщ жауын-шашын мелшер1 оцтуспктен солтустшке карай еседн Жауын-шашын тусушщ 2 максимумы C9yip жэне караша айларында байкалса, минимум шшде жэне тамыз айларына сэйкес келед1 (1-сурет).
R, мм
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
1-сурет - Кепжылдьщ орташа айльщ жауын-шашын мелшер1
Атыраульщ аумакта туракты кар жамылгысы орташа желтоксанньщ 20 жулдызынан бастап калыптасып, наурыздьщ 20 жулдызына карай бузыла бастайды, 73-90 тэул1кке созылады.
Мунда жыл бойына айтарльщтай жедщ боп келедн Жазда жел саябырлап, кыркуйекте ец теменп керсетюшке ие болса, одан ары кыста кушейе Tycin, ец жогары керсеткшпне C9yip айында ие болады. Орташа жылдык жел жылдамдыгы бойынша Аралда- 4,7 м/с, Казалы да- 2,1 м/с.
Арал каласы мацында климат шугыл континента, ал Казалы каласы мацында континента. Адам ем1р cypyi уппн Арал жэне Казалы аудандарыныц климаты жазы ыстык, кысы коцыржай катац ретанде сипатталады.
Жер öedepi. Зерттеу ауданында аллювийлщ келдш-аллювийлщ аллювийлш-пролювийлш жэне аллювийлп<-атыраулык жазыктар, Сырдария езеншщ турл1 жастагы атыраулары, келемд1 аумакты алып жаткан эолдык жазыктар жэне Арал тещзшщ кургаган табаныныц 6ipiHini тещздш жазыктар жуйса аккумулятивтак жазы icrapoi ршама кец таралган (2-сурет).
Жер бедершщ келдш тиш Сырдария езеш ацгары мен атыраудагы ойпацдарда KiiniripiM учаскелер туршде кездеседн ТТТуцкырлардыц Ty6i Ka3ipri келдш жэне сор шегвдшермен толты-рылган. Ойпац шуцкырлардыц аумагы жуздеген метрден 2-3 км-ге дешн. Ty6i жайпак, беткейлер1 жайпауыт, жыру терецщг1 2-3 м. Бедер жасы - Ka3ipri.
Сырдария езеншщ Казалы атыраульщ жазыгы Teric, Арал тснЫ децгешнен сэл бшк жер DCTiviCH сипатталады. Ken бел1гш етуге киын, батпактанган, камыс ескен учаскелер мен езен тармактары алып жатыр. Сырдария езешнщ Казалы атырауы борпылдак тертак шегшдшерден курылган. Ацгар беткейлер1 жайпауыт, палеоген жыныстарыныц жер бетше шыгып калатын учас-келерде бшкпг1 10 м-ге дешн жететш кертпештер байкалады [4].
Ысймац
Л Р
л
ЖЕР Б Е Д Е Р I И I И Т И П Т Е Р I ЖЕР БЕДЕР1Н1Н ДЕНУДАЦИЯЛЫ!^ ТИП1
1—__ цурылымдыч-ре нуда ция лык жазык
11 келбеу жогары белеет! 20 м-ден жогары)
1 Е Н Л1Ш1НДЕР1 Эапдык жвэыц
ивлденен курылым непарен
Денудациялыи, жазык у / у ] иелбеу орташа белесл (10-20 м) 1 / / /\ ивлденен «урьшым непз!мен ; иелбеу темен белесл (10 м-ге дей1н)
кыркалы
кырцалы-тебешиси-уяшыкты темен. 10 м-ге дейш
. тебешигп-уяшы^ты бекгплген.
жартылай бешттген
ивлденен «урьшым негшмен
ЖЕР 5ЕДЕР1Н1Ц АККУМУЛЯЦИЯЛЫЦ ТИП! Акхумулятивтш жазык
Тефдм
алгашкы енгстелген. т1п!мденбеген
алгашк?а1 ец|СТелген, I_I арасында влаз лл мденген
у У/ \ е^стелген, сорлар мен суффоэиялык ойлармен Г/ / /1 елс!Э Т1Л1 мденген жагалаулык белдермен бфге
►V* твбешисп-шагылды 1выен. 10 м-ге деиш тепе (адмды плащ) Двлювиишк. йвлювийпж-пролювийпк жазык,
Мделювнйл1к-лролюаинл1и И!лген. ен1стелген
ЖЕР ВЕДЕР! Г11Ш1НДЕР1 абразнялыц (бети клифтер), лк, I-а тТлТмденген бетиейлер мен кертпештер
Кепйм. квл&к-аллювийпк. аплюеийтк-атыраупык
келдш еиютелген ойпаи. лл1мденбеген
I- I иепдш-аллювнигик ек!стегген оипан,
| ] 0ЛС;|а Т|Л|Мденген 10 м-ге дейт
■ !р! езендер жяйылмасы
жаиылмалар жэне жайылиауси террасалар уачытша агын арналары | сорлар, сортавдар та^ырлар
2-сурет - Аумацтыц геоморфологияльщ картасы (фрагмент)
Ацгардыц еи1 тар учаскелершде - 2 км, кецейген тустарында 12-15 км-ге дешн жетедь Сырдария езеш арнасы иректелген, кей жерлерде б1рнеше тармацтарга белшш кетед1, арна еш 100300 м аралыгында. взеннщ сабальщ кезендеп терецщп 4-6 м. Суы лайлы, цалцыма белшектер мелшер1 жогары. Бшкпп сабальщ децгейден 1,5-2,0 м болатын, цамыс ©скен ещц жайылмамен сипатталады.
Сырдария езеш ацгары мен атырау аумагы ежелден тургыльщты мекендеу орны болгандьщтан геоморфологияльщ картада антропогещцк-трансформацияланган бедер типтер1 мен шпиндер1 керсетшген. Эолдьщ жазьщтарда к;ыстаулар мен к^Дьщтар орналасцан аумацтарда жылжымалы к^мдардыц кдлыптасуына экелетш дефляцияльщ процестердщ белец алуы айк;ын кершедг Сырдария езет атырауында, эаресе суармалы жерлерде к;арк;ынды антропогещцк эсер байкдлады. Эолдьщ процестердщ Боген, Арагщ^м, Кэукей сияк;ты елд1 мекендер мацында к;арк;ынын кушейткешн ерекше айта кету керек.
Топырагы жэне жер ресурстары. Жалпы ортак; кдбылданган жштемеге [5] сэйкес жэне аймацта журпзшген зерттеулер штижелерш [6-10] ескере отырып, зерттеу аумагында 22топырак; тиш кездесетшдш аньщталды. Топырак;тардыц кешетпепк таралуы зерттеу аумагыныц топырак;
t о п ы p a
^алыпты шагд1н к^ба Тузданган швлд!к куба Туэданбаган шелд!к еда VJtii Тузданган швпд!к сур куба Сортачда, aims,,, сур чуба Аэ дамыган шелд'и :ур цуба Гацырлар
Жайылмалык шалгычдыц Kvpfап кететн жайылмалык шалгындьщ Тузданган шалганды-Ьатпактык keyin ке JTIH шашанды-батг.акть^
\2
'3
14
15
Т И П Т F Р I
Жаиылмзлык шалганды-батпактык ~уздан*ан батпактьщ Сор шелд!к сортаидар Такырланган соптацдар -ja.ifbHfibi сорлар Tenia !uaHbi4flafbi сэрлар влс!э беитшген шр-д.к жаэыцтык кумдар Элс1э бекплпен шелд>к тебешМ куыдар Бектл'вч шелд" цумдар
>6
ií<
<9
20
I J Жер бет!не шырып калган I__неоген-палеоген ше^кщлер!
Антропогенен топырак-грунттарь
3-сурет - Аумак;тьщ топырак картасы (фрагмент)
картасында кершю тапкан (3-сурет). Зерттеу аумагында шелдщ куба топырактары тузданбаган, тузданган жэне сортанданган турде кездеседн
Цалыпты швлдгк цуба топырагында С02 мелшер1 2,5-5 % курайды. органикальщ заттар ете аз мелшерде (мелшер1 0,5-1,0 % дан артпайды). Азоттыц жиынтьщ мелшер1 0,02-0,06%. Тунбалы фракция мен гумустыц салыстырмалы аз Meninepi emipy сыйымдылыгыныц темен болуына (100 г топыракта 6-15 мг-экв.) жагдай жасайды. Механикалык курамы бойынша же ni л (кумдакты) топырак басым.
Тсщырлар нег1з1нен бедердщ Tepic элементтершде - атмосферальщ жауын-шашынды, айна-ладагы бшктеу жерлерден шайылатын катты минералдык заттар мен еритш туздарды аккумуляция жасаушы туйьщ депрессиялар мен дала келдеулер1нде калыптасады. Бетю жагында топырак карбонатты, СО: мелшер1 2-3-тен 8-10 %-га дешн жетед1. Гумуска жутац - (0,4-0,5 %). Механикалык курамы сазды.
Жайылмалыц шалгыиды топырацтар Сырдария езеш тармактарыныц жайылмалык жэне T6MCHFÍ жайылмауста террасаларында топырак жамылгысыныц устем элемента саналады. Грунт сулары 2-4 м терецщкте жайгасады. Сырдария арнасынан кашьщтаган сайын жэне грунт сулары децгешшц темендеген сайын аталган топырактар жайылмалык шалгындык кургап кететан топы-рактарга ауыса бастайды. Жайылмалык шалгынды топырактардыц бетю горизонтында гумус 2-3% кураса, терецге карай курт азаяды. Гумустьщ горизонт калындыгы топырактыц мезо- жэне микробедерде жатысына карай айтарльщтай езгередк 6ipaK, эдетте кеп емес, 30-40 см-д1 курайды. Топырактар бетю жагында карбонатты.
Жайылмалъщ шалгынды-батпацты топырацтар tomchfí. су тасу кезшде су басып калатын жайылмальщ террасалардьщ бедер элементтершде грунттьщ сулар жер бетше жакын жагдайда дамиды.
Курштт-батпацты топырацтар унс\п су басу жагдайында калыптасады. Kypim ericririHe Kypim дакылын ecipy технологиялары эссршсн курт озгерютерге ушырайтын шалгындык. шал-гындык-батпакты. батпакты. такырторпдсс топырацтар пайдаланылады. Су баскан кезде олар ныгыздалады, туздары сумей шайылгандьщтан копаланады. Узд1кс1з су астында туру уакыты 90 куннен 110 кунге дешн. Грунт сулары децгеш жыл бойы айтарлыктай озгерютерге ие, максимум кектемде - 2,5 м. Суару кезшде грунт сулары жогарыга кетершед1. Kypilutíк-батпакты топырак-тарды судьщ астында жатуын токтаткан кезде, коп жагдайда олар екшпп peiri сорларга айналады.
Зерттеу аумагында ohíktcy аумактардан epireH сулармен келетш, сондай-ак каркынды булану ccocoíhch грунттык-капиллярлык ылгалдыц, онымен 6ipre тез еритш туздардыц кетерше тасы-малдануы cccoíhch туздардыц жиналуына колайлы орта ретшде сипатталатын аз кургатылган беттерде калыптаскан сорлар ете коп ксздсссдк Сорлардыц диагностикалык KopceTKinii рет1нде профильдщ octíhch бастап катты туздануы (1%-дан жогары) саналады.
Жер 6emi жэне жер асты сулары. Зерттеу аумагыныц су ресурстарын камтитын су коры жерлер1 2164,8 мыц га, оныц 99,5% (2155,9 га) Арал ауданы аумагыныц су коры жерлерше raecini. Буган алдымен Kinii Арал tchí íí. Сырдария озешшц Ka3Ípri атыраульщ тармактары. сонымен катар Камыстыбас. Акшатау. тец1змацы оцжагалаульщ, тещзмацы солжагалаульщ, Айдаркол атыраульщ колдер жуйелер1 жатады.
Сырдария озен1 бастауын Казакстаннан тыс Тянь-Шань тауларынан алады; оныц узындыгы 2137 км, алап ауданы 462 мыц км2 [11]. Эзеншщ Казахстан аумагындагы узындыгы 1630 км, Kajipri атырау аумагындагы узындыгы - 189 км. Бурын элемдег1 ауданы бойынша элем тертпгше енген Арал tchí ííhc куйса. тещз децгей1н1ц апаттык томендеу1нен жэне тещзд1ц ckífc 6onÍHÍn ка-луынан бастап (1989 ж.), озен Улкен Арал tchí ííhch Кокарал oofchí аркылы бол1нген Kinii Аралга куюда.
Kinii Арал tchÍ3Íhíh су бет1 ауданы 3310 км2, агынсыз, су жинау ауданы 219 ООО км2. Су масса-сы колем1 28,2 км3, Балтык жуйссл бойынша тещз децгей1нен 6híktífí 42 м, ец терец же pi -18 м.
Атыраульщ колдер жуйса ¡ш1ндс ец ipici агынсыз Камыстыбас келк су айдыны ауданы -176 км2, жалпы су массасы колем1 0,34 км3, абсолютак бшкпг1Балтьщ жуйссл бойынша 57 м, ец терец же pi -4 м, корсктсну1 - Сырдария ojchíhch. грунт сулары, кар, жацбыр сулары cccoíhch.
Акшатау кел1 - агынсыз кол, су бет1 ауданы 25,5 км2, су бет1 децгей1 Балтык жуйссл бойынша 53,3 м, ец терец же pi 1,5 м, коректену кез1 - Сырдария озеш тармагы, грунт, кар, жацбыр сулары.
Катанкел кол1 - агынсыз кол, су бет1 ауданы 30,3 км2, су бет1 децгей1 Балтык жуйса бойынша 57 м, ец терец же pi 2 м, су массасыныц жалпы колем i - 0,025 км3, коректену кез1 - Сырдария озеш тармагы, грунт, кар сулары.
Атыраульщ колдердщ даму срскшслпчтср1 - олардыц Сырдария озеш сулылыгы мен су ресурстарын шаруашыльщта пайдалану децгешне, сондай-ак климаттыц озгеру1не tík-слсй байла-ныстыгында. Атыраулык аумактагы коптеген майда колдер жш Keyin калады, тартылып калу жэне KeyÍH кету кауш ipipeK колдерге де тэн.
Жалпы алганда, атыраудыц колд1к жуйелер1нде 53 су нысаны, оныц ¡ш1ндс 27 кол, 26 шаруа-шылык-экологиялык мацызы бар батпакты аумак бар. Су-шаруашылык инфракурылымы узындык-тары эр турл1 54 табиги жэне жасанды су агындарынан, сондай-ак 55 гидротехникалык су реттепш курылгылардан турады [11].
Жерасты сулары хальщты шаруашылык жэне ауыз сумен камтамасыз етуде, мал суаты уш1н, жер сугаруга, бальнеологияльщ максаттарга, онд1р1ст1к суды ещцруде шиклзат рет1нде айтарльщтай мацызга ис.КР инвестициялар жэне даму министрлшшщ геология жэне жер койнауын пайдалану komhtctíhíh Казакстан кен орындарыныц аныктамалыгына [12] сэйкес Сырдария 63Chí атырау аймагында жерг1л1кт1 халык пен оныц шаруашылык эрекеттерш сумен камтамасыз ету максатында барланган oipHcmc жер асты су кен орны бар. Олардыц катарына Арал, Байкожа жэне Сарыбулак жер асты су кен орындарын жаткызуга болады.
OciMdiK жамылгысы мен жануарлар àyiiueci. Сырдария озеш атырауыныц ее i мд1 к жамыл-гысыныц Typnepi мен таралуы Е. И. Рачковская редакторлыгымен к¥Растырылган Казакстан жэне
Орта Азия еамд1 к жамылгысы картасын [13] непзге ала отырып, жерд1 кашыктыктан зерделеу мэл1меттер1 кемег1мен нактылау аркылы сипатталды.
Зоналъщ всшдгктер ылгалданудыц автоморфты режим ¡нд с турл1 децгейде тузданган куба жэне сур куба топыракты кетерщга жазьщтарда калыптасады. Жусанды жэне кепжылдьщ актакенд1 ка\ ымдасты ктармс н сипатталады. Топыракты шелд1к боп келетш эолдьщ жазьщтарга псаммофита жусанды, псаммофита астьщтукымдастар, псаммофита жартылай буталылар, псаммофита буталар кау ы мдасты ктары тэн. Зональщ ес1мд1ктер жыл бойына жайылымдар жэне отын агаштары ретанде шаруашыльщ мацызга ие.
Мекен ортасы жартылай гидроморфты вешдгктер бедердщ тер ¡с шппндерше жэне ойпац жазьщтарга тэн жэне олар сорлар мен сортандарда оскен жартылай буталы буйыргын жэне сарсазан кауымдастьщтармен сипатталады.
Интрозоналыц вешдгктер турл1 децгейде тузданган шалгындык жэне батпакты гидроморфты топырактарда су факторы эсершен калыптасады жэне кол жагалаулары, озен ацгарлары мен атырауларына тэн. Аумакта сулы-батпакты жерлер ес1мд1ктершщ нег1зг1 типтер1 - шегт батпак-тар, батпакты шалгындар, нагыз жэне галофита шалгындар, шелденген шалгындар, 1р1 дэщц шалгындар, буталар мен тогайлар кездеседн
Шопп11 батпацтар немесе камыстарарнальщ жэне келд1к ойпандарга, озен тармактарына тэн, Сырдария езеш жайылмасы мен атырауындагы келдердщ басым кепшшгшщ таяз суларында кептеп кездеседн
1р1 тамыр сабакты астьщ тукымдас камыс курактарыбарльщ жерде ландшафттык мацызга ие. Тущы сулы сукоймаларда камыстармен б1рге кога мен кауымдастьщтарыкец таралган. Шепта батпактардыц су асты ярусында суга батып туратын ес1мд1ктер немесе макрофиттер бар. К1ш1г1р1м келдерде сукерштер мен су каракумыгы топтары кец таралган. Таяз сулы шыганактарда ауа-су макрофиттер1 кездесед1: шатырлы тецгебас, бакажапыракты кербезгул, сабакты юршбас. Шепт1 батпактар бар лык жерде дерл1к флоралык курамыныц жупынылыгымен ерекшеленед1. Шепт1 батпактардыц флоралык алуантурлшш сукоймадагы судыц кеуш-кургау процеа кез1нде аздап улгаяды. Камыс жэне кога кауымдастьщтары курамында шанышпалы келтебас, тузданган жер-лер1нде - тец13 туйнекелец1 сиякты турлер пайда болады. Шепт1 батпактардыц ец улкен аумактары Куандария, Аксай-Куацдария жэне камыстыбыс кол жуйелершде. Сондай-ак, шепта батпактардыц юппг1р1м фрагмента учаскелер1 Тущыбас, Лайкел, Камыстыбас келдер1шц суы таяз тустарында кездесед1. Ец жогары флоралык жэне фитоценоздык алуантурл1л1к Райым, Жалацашкел келдерш-деп шепта батпактарга тэн. Эндемиктак тур - казакстандьщ елецшеп оте сирек кездеседн Акшатау кел1нде Кызыл к 1 тапка енген реликта эндемиктак тур - калкымалысальвиниякездесед1.
Батпацты шалгьшдоршалгынды-батпакты топырактарда жыл сайынгы кыска уакыттык (1520 кун) жэне жш эр1 узак су басып туратын, грунт суыныц децгей1 1-2 м болганда калыптасады. Олар бедердщ тер ¡с п1ш1ндер1не тэн. Кауымдастыктар эдетте монодоминантты - камысты. Суы кургаган сайын гсургак айрауьщ, турл1 шептер, ал тузданган топырактарда - б1р жылдьщ сорац мен Кызыл алабута катары кебейе туссдк Батпакты шалгындар Аксай-Куацдария кол жуйсслндс су жайылмаларында жэне Сырдария сагасында кец таралган. Сулылыгы азая бастаганда батпакты шалгындар нагыз жэне галофита шалгындарга ауысады, шамадан тыс су басу кезшде шепта батпактарга ауысады.
Нагыз шалгындар аздап тузданган шалгынды аллювийлш топырактарда грунт суы децгеш 1,53 м болатын, кыска уакыттык су басу жи1 болып туратын жагдайда би1ктеу жазыктарда калыптасады. Олар Сырдария озеш жайылмасы мен сагасындагы туздары шайылып кететан к1ш1г1р1м учаскелерде аздап таралган.
Эдификаторларга кепжылдьщ, узын тамырлы дакылдар - жатаган бидайьщ, гсургак айрауьщ жэне салалы карашагыр жатады. Тузданган топырактарда галофита дакылдар: нэз1к акмамьщ жэне сары кияк, ал кебу-кургау ксзшдс фреатофита турл1 шептер - орал кызыл миясы жэне жантак субдоминант саналады. Ландшафт турактандыру, топырак коргау функциясына ие ес1мд1ктер, гумустыц жиналуы экологиялык мацызга ие. Андар мен уй жануарларына жогаргы ен1мд1 табиги жем-шептак жерлердщ, сапасы бойынша кунды шептер мен кунарлы (8-16 ц/га) шабындьщтардыц шаруашылыкта мацызы зор.
Швлденген шалгындар батпакты жэне нагыз шалгындардыц сукцессияльщ сатысы саналады, жэне жер бетш су басу токтап. грунт суыныц терецдш 3 м-ден аскан жагдайда калыптасады. Бул кау ымдасты ктарда доминант ролш кызылмия. кас п и й акбасшеб1.сортан айбатмия жэне жантак сскллд1 фреатофита турл1 шептер аткарады. Субдоминантты еамдштер - тузга туракты дакылдар. Аумакта одан эр1 ылгал азайгандаак шецгел, тукпаталык тшенбута сиякты буталар кебейед1, ал туздану децгеш жогарылаган кезде карабарак. жьщгыл мен усакжапыракты айсора катары жшлейд1.
Галофитт/ шалгындар шалгынды сорларда грунт суы жерге жакын (1,5-2,5 м) болтан жагдайда калыптасады жэне юппг1р1м аумактарды алып жатады. Эдификаторлары - галофита дакылдар: сортац ажырык.нозп<. узынкабыршак акмамьщ. Арасында к¥Рамында аздаган 61 р жылдык кызыл сорац мен кермексабыны бар сирек кауымдастыгы кездеседь Кдмысы басым гало-фита шалгындардыц юппг1р1м учаскелер1 Тущыбас кел1 жагалауы мен Сырдарияныц сагасында байкалады. Экологиялык фукнцияга ландшафт турактандырушы ес1мдштер, жабайы андар мен кустардыц мекендеу ортасы жэне жем-шоп базасы ие, ал ешмдшг1 5-8 ц/га болатын кейб1р шабындыктар шаруашылык мацызга ие.
1)] талы есгмдгктер жайылмалык шалгындардыц пайдаланудан алынып тасталган ауыл-шаруашылык жерлершщ шолдену жэне екшпп рет туздану пропса нэтижссшдсболатын сукцессияльщ сатысы саналады. Олар сонымен б1рге сугару алкабыныц эсер ету зонасында жэне канал-дардыц борттарында жер асты су басуы жагдайында да калыптасады. Суы тузды колдер айна-ласында томпек сарсазан мен сор шытыр сиякты жартылай буталы ес1мдштер таралган. Ландшафт турактанд ырушы еамдштер, су коргау, андар мен к¥стардыц мекендеу ортасы жэне жем-шоп базасы, топырак к¥нарлылыгын калпына келт1ру шаралары экологиялык функцияга ие, шаруашылык мацызга отын дайындау (жыцгыл, карабарак), ацшылык жерлер ие.
Тогайлар - шел жэне шелейт аймактардыц жайылмалык агашты-буталы жэне буталы оам-дштер есетш орман. Зерттеу аумагында басым шел терег1 - торацгы есетш тогайлардыц юппг1р1м учаскелер1 Сырдарияныц сол жагальщ жайылмасында жаткан Котанкол кел1 мацында ксздсссдк Курам ын да талдар, жыцгыл басым, жекелеген жиде агаштары мен ак айрауьщ кездесетш бута л ы тогайлардыц жлщшкс жолагы Сырдария жайылмасы мен сагасында фрагмента турде таралган. Мунда экологиялык функцияга ландшафт турактандырушы еамдштер, су коргау, жабайы ацдар мен к¥стаРДыц мекендеу ортасы жэне жем-шеп базасы, топырак кунарлылыгын калпына келт1ру шаралары ие, шаруашыльщ мацызга рекреацияльщ зоналар мен ацшыльщ жерлер ие.
Фауна к¥Рамында Казакстанда кездесетш 11 космекендшердщ екеу1, 51 бауырымен жорга-лаушылардыц 30 тур1 зерттеу аумагында кездеседь
Зерттеу аумагындагы кумды массивтерде тараксаусакты жармаскы мен жалтырауьщ жар-маскы, батбат ксарт мен к¥м жумырбас ксарт. булацкуйрык жумырбас ксарт. торлы ксарт. кум айдаЬаршасы сиякты псаммофилд1 турлер мендала тасбакасы, жалацаяк сур жармаскы, каспий жармаскысы, дала ешюемер1, шапшац ксарт. узынжолак ксарт. орташа ксарт. шыгыс айдаЬаршасы, ок жылан, ернекп кара шубар жылан, калкантумсьщ жылан сиякты эврибионттар мекен стсдк
Сазды, сазды-шакпатасты жазьщтар мен сортацдарга дала тасбакасы, дала сшклсмсрк такыр батбаты, турл1 туст1 жэне шапшац ксарт. сондай-ак жогарыда айтылгандай,кумдарда мекендейтш эврибионт жыландардыц турлер1 де тэн.
Жазьщтыц басым жусан ескен к¥мДаКты-саздакты учаскелершде ксарткслсрдсн шапшац ксарт жш кездесед1, жыландардан шыгыс айдаЬаршасы, ок жылан, калкантумсьщ жылан мекен стсдк б ¡рак олардыц саны салыстырмалы аз.
Турл1 ландшафттардагы зональщ экожуйелерде ец кеп тараган ксарткслср: к¥мдарда - дала сшклсмсрк к¥м батбаты, узынжолак ксарт: сазды жэне к¥мДаКты-сазды жазьщтарда - дала сшклсмсрк такыр батбаты, турл1 туей жэне шапшац ксарт. Барсакелмес ещр1нде калкантумсык жыланныц жогары тыгыздыгы сакталып отыр [14]. Тещздщ к¥Ргаган табаныныц фондык турлер 1 турл1-туст1 ксарт. шапшац ксарт пен такыр батбаты саналады.
Сырдария езеш атырауындагы интразональщ биотоптарда келбакалар кептеп, жасыл к¥Рбака мен сужылан орташа, ернекп кара шубар жылан арапдш ксздсссдк Сырдария езеш атырауындагы
келдерде ернекп кара шубар жылан мен сужыланньщ жш кездесу1бул турлерд1 саны кеп турлер рет1нде сипаттауга мумюндш беред1.
Елд1 мекендер мацында шапшац кесфт пен турл1-тусп ксслрт. шыгыс айдаЬаршасы мекен етедк Мал туягымен тапталган кумдар мен урленбе кумдар кулакты батбат, буланкуйрык батбат, торлы кесфт пен узынжолак ксслрт сиякты кесфткелердщ псаммофильд1 турлершщ TÍpniinÍK ету ортасына айналган. Су уцгымалары,су мунаралары мен кубырлары мацдарында жайылган су -жасыл курбаканыц уылдырьщтарын шашып, дернэсшдерш ecipy орындары, ал сугару жуйса арналарында келбакалар мен сужыландар мекен етедн Сырдарня езеш атырауы аумагындагы герпетологияльщ кауымдастьщтардыц кептеген турлер1 антропогещцк экожуйелерде т1ршшк етуге бешмделген.
Атырау аумагында кездесетш кустар фаунасы 298 турд1 курайды, олардьщ 151 Typi (50,6%) мигрант кустар, 140 Typi - (47,0%) - уя салатын, 7 Typi (2,4%) - сирек ушып келетш кустар. ¥я са-латын кустардыц Ke6i шел, сулы-батпакты жэне тогай кешендершщ еюлдер1 саналады. Жыл кустарыньщ алуан турлшг1 аумактьщ географияльщ орнына байланысты. Зообентоска бай тещзд1к жэне келдш тайыз сулардьщ фламинго, жалбагай, акку, б1рказан, шагала, жэне арктикальщ шал-шыщпы сиякты жылы жакка коныс аударушы кустардыц тулеу жэне демалып, коректену ушш токтау орындары рет1нде мацызы ете зор.
Kiini Арал tchÍ3Íhjc кеш1-кон кезещнде 6ip уакытта 50 мыцга дей1н суда жузет1н жэне су мацын мекендейт1н кустар аялдай алады. Осыган сэйкес, аумак барльщ параметрnepi бойынша хальщаралык критерийлергесэйкес келед1. Кустар ушш жаЬандык мацызга ие Сырдарияныц сулы атырауы мен Kimi Аралдыц оган ¡ргслсс акваториясыКазакстаннын HerÍ3ri орнитологиялык аумактарыныц халыкаралык TÍ3ÍMÍHe (IBA) енген [15]. Бул аумактар коргау камтамасыз ctlifch жагдайда, кустарды гана емес, жалпы биоалуантурл1л1кт1 сактауды камтамасыз етуде мацызды зор болмак. Тек Арал мацында гана тфшшш ctctíh кустардан сырдария кьфгауылы мекендейд1.
Сырдария бойындагы талды-жидел1 тогайларды кьфгауыл, мьщи, аккуйрьщ слбурклт. жагалтай, кэд1мг1 куйкентай, туркептер, кылац жапалак, кэд1мг1 кекек, акканат токылдак, сауыскан, кара карга,жалпаккуйрьщ булбулша, карабас гсуркылтай. тогай булбулы, оцтуспк булбулы, алабулбул жэне т.б. кустар мекендейд1.
Сырдарияныц сулы атырауыныц когалы камысты жэне камысты батпактарында Ka3Ípri уакытта кем1нде 35 уя салатын кустыц Typi бар: юшке не суксыр, карамойын суксыр, суржак сук-сыр, улкен суксыр, сур каз, сыбырлак акку, кызылтумсьщ суцгу1р, алакез cyHryip. барылдауьщ уйрек, коцыр уйрек жэне т.б. Батпакты экожуйелерде кызгыш, шешлдек, аккуйрьщты таргак, карабас шакшакай, алабулбул мекендейд1.
Антропогенд1к жуйелерде 20-дан аса кус Typi кездеседн Елд1 мекендерде кок кептер, кара суркарлыгаш, кыстау карлыгашы, карамойын шакшакай жэне т.б. уя салады. [16].
Казакстаннын Кызыл ютабына [17] енген сирек кездесетш жэне жойылып кету Kayni бар кустардан енген 57 сирек кездесетш жэне жойылып кету кауш бар кус туршщ 38-i, соныц 1ш1нде 13 уя салатын жэне 25 мигрант кус Typi белгш.
Зерттеу аумагында суткоректшердщ 55 Typi мекендейд1, бул - Казакстанда таралган суткорскт1лср турлер1шц 30,9%. Олардыц ¡ипндс кем1рг1штерд1ц 28 Typi, жырткыштардыц 11, колканаттылардыц 6, жэндш жег1штерд1ц 4, жуптуяктылардыц 3, коянтэр1здшердщ 2, тактуяк-тылардыц 1 Typi кездесед1 [18, 19]. Териофауна курамындагы ондатр мен кулан жерс1нд1р1лген турлер, калгандары жерг1л1кт1 фауна еюлдер1 саналады. Суткоректшердщ ¿ппнде турл1к катынаста шелдш турлер аумакта басым.
Арал тещзшщ кургаган табанында непзшен аумакта таралган суткоректшердщ фондьщ турлер1 мекендей бастаган [20]. Булар, шелд1к турлер: кумтышкандар (улкен, Kimi, кызылкуйрык жэне жыцгыл кумтышкандары), косаяктар (жундес, Kimi, tíluкулакты. Северцов косаяктары), кум-коян, кец таралгандары - сур атжалман жэне каптесер. Жырткыш суткоректшерден борсьщ, сасьщ кузен, шубар кузен, тулю, карсак, шубар мысьщ, туяктылардан - каракуйрьщ, кшк, кабан, кулан кездесед1. К¥Ргаган тещз табанында суткоректшердщ 30 Typi байкалган, оныц 16 Typi - кс\пр-гштер отрядынан [21].
Антропогенд1к экожуйелерде елд1 мекендер мен баска да шаруашыльщ нысандарымен байанысты муртты жарканат, кызгылт жарканат, кэд1мг1 жарканат, шел жарканаты, кептуст1
жарканат. Бобринский жар канаты, каптссср. сур егеукуйрьщ, kíiiií aicricTi жертесер, шибер i. ак калак TÍpininiic етедт
Зерттеу ауданындаКР Кызыл клтабына ештзшген суткорсклллсрдщ 8 Typi мекендейд1 [17]. Булар KenTÍCTÍ жертесер, Бобринский жарканаты. шубар кузен, шагыл мысыгы, каракуйрык. кулан, ергежейт косая к жэне Гептнер ушсаусакты ергежейт косаягы. Кулан «саны азайып бара жат-кандар» статусымен II санатка жаткызылса. калган дары III санат - «сирек турлер» катарында. Хальщаральщ табигатты жэне табиги корларды коргау одагыныц Кызыл тЫмшсакбексн, каракуйрык, шагыл мысыгы жэне Гептнер ушсаусакты ергежейл1 косаягы енген.
Корытынды. Сырдария езсншщ атырауы Кызылорда облысыньщ Арал жэне Казалы аудан-дары аумагында экологияльщ апат аймагында орналаскан. Зерттеу барысында аумактьщ табигат жагдайлары жекелеген компоненттер бойынша талданды. Климаттык жагдайлары, геоморфо-логиясы, то п ырак-oci мд i к жамылгысы, жер бет1 жэне жер асты сулары, ес1мдштер мен жануарлар дуниесшщ турлершщ таралу ерекшелштер бойынша мэл1меттер базасы жинакталып, ГАЖ-технологиялар коме г i мен картографияланды. Талдау нэтижелер1 - аумактыц табигат жагдай-ларыныц жалпы сипаттамасы мен ерекшел1ктер1, жинакталган мэл1меттер базасы, к¥Растырылган карталар будан ары аумакты функционалдык зоналауда пайдаланылады. Зерттеудщ кслса кезец-дершде аумактыц о л с у м с тт i к - э к о н о м и к а л ы к жагдайлары мен табиги-шаруашылык жуйелердщ экологиялык жай-кушне талдау жасалып, табигат пайдалану типтер1 мен конфликта зоналар айкындалып, ГАЖ-технологиялар komcfímch функционалдык зоналау жург1зшмек, корытын-дысында атырау аумагыныц экологиялык-жай-куй1н сактау, жаксарту жэне утымды табигат пайдалану максатында аумактыц функционалдык зоналар картасы мен жузеге асыру кажет ic-шаралар tÍ3Ímí усыныс рет1нде эз1рленед1.
ЭДЕБИЕТ
[1] Арал ещршдег1 экологияльщ кдепрет салдарынан зардап шеккен азаматтарды элеуметтпе к;оргау туралы 1Ц5 1992 жылгы 30 маусымдагы № 1468-XII Зацы.
[2] Реймерс Н.Ф. Природопользование: Словарь-справочник. - М., 1990. - 404 с.
[3] Akiyanova F.Zh., Temirbayeva R.K., Bekkuliyeva А.А. Functional zoning of the Kazakhstan's part of the Caspian sea shore for optimization of nature management//Life Science Journal. -2014. - Vol. 11, iss.lOs. -P. 465-470.
[4] Акиянова Ф.Ж., Медеу А.Р., Нурмамбетов Э.И., Потапова Г.М., Сарсеков А.С. Геоморфология // Республика Казахстан. Т. 1: Природные условия и ресурсы. - Алматы, 2006. - С. 171-215.
[5] Классификация и диагностика почв СССР. - М.: Колос, 1977. - 224 с.
[6] Почвы Кзыл-Ординской области. - Алма-Ата: Наука, 1983. - 303 с.
[7] Аханов Ж.У, Каражанов К.Д., Некрасова Т.Ф., Асанбаев И.К. Современное состояние, перспективы сохранения и использования почвенных ресурсов Приаралья // Изв. МН-АН РК. Сер. биол. - 1996. - № 3. - С. 40-46.
[8] Боровский В.М., Погребинский М.А. Древняя дельта Сыр-Дарьи и Северные Кызыл-Кумы. - Алма-Ата: Изд-во АНКазССР, 1958.-Т. 1.-514 с.
[9] Орлова М.А. Почвы современной (Казалинской) дельты Сыр-Дарьи // Изв. АН КазССР. Сер. почвоведения и ботаники. - 1958. - Вып. 2. - С. 3-48.
[10] Якупова Н.Я., Каражанов К. Д. и др. Почвы Казалинского массива и перспективы их использования. - Алма-Ата: Наука, 1973. - 172 с.
[11] Кипшакбаев Н., Шуттер Юп де и др. Восстановление экологической системы в дельте Сырдарии и северной части Аральского моря. - Алматы: «ЭВЕРО», 2010. -220 с.
[12] Справочник месторождений Казахстана // 1Ц5 Геология жэне жер к;ойнауын пайдалану комитета сайты http://geology.mid.gov.kz/kk
[13] Карта растительности Казахстана и Средней Азии (в пределах пустынной области). Масштаб 1:2 500 000 / Гл. ред. Е. И. Рачковская. -М., 1995.
[14] Сатекеев Г., Чирикова М.А. Новые сведения о герпетофауне Барсакельмесского заповедника // Труды Барсакель-месского государственного природного заповедника / Сост. JI. А. Димеева. - Алматы: Tethys, 2007. - С. 135-138.
[15] Ключевые орнитологические территории Казахстана. - Алматы, 2008. - 318 б.
[16] Березовиков Н.Н. Материалы к орнитофауне Малого Аральского моря, авандельты Сырдарьи, Камыстыбасской и Акчатауской озёрных систем // Русский орнитологический журнал. - 2014. - Т. 23, вып. 986. - С. 1065-1087.
[17] Красная книга Республики Казахстан. Т. I. Животные. Ч. I. Позвоночные / Изд. 4-е, переработанное и дополненное. - Алматы, 2010. - 324 с.
[18] Книга генетического фонда фауны Казахской ССР. - Алма-Ата, 1989. 216 с.
[19] Млекопитающие Казахстана. - Алма-Ата, 1969-1985. - Т. I-IV.
[20] Елисеев Д.О. Современное состояние фауны позвоночных острова Барсакельмес и ее динамика за последние 50 лет // Труды Барсакельмесского заповедника. - Алматы, 2007. - С. 107-128.
[21] Мазин В.Н., Есжанов Б., Мусабеков К.С. Освоение млекопитающими обсохшей акватории Аральского моря // Медицинские, социальные и экологические проблемы Приаралья. - Алма-Ата, 1992. - С. 123-124.
REFERENCES
[1] The law of the Republic Kazakhstan from 30 June 1992 No. 1468-XII "About social protection of citizens suffered from ecological disaster in the Aral Sea region (in Kaz.).
[2] Reimers N.F. Environmental management: Dictionary-Handbook. M., 1990. 404 p. (in Rus.).
[3] Akiyanova F.Zh., Temirbayeva R.K., Bekkuliyeva A.A. Functional zoning of the Kazakhstan's part of the Caspian sea shore for optimization of nature management //Life Science Journal. 2014. Vol. 11, iss.lOs. P. 465-470 (in Eng.).
[4] Akiyanova F.Zh., Medeu A.R., Nurmambetov E.I., Potapova G.M., Sarsenova A.S. Geomorphology // In The Republic of Kazakhstan. Almaty, 2006. Vol. 1. P. 171-215 (in Rus.).
[5] Classification and Diagnostics of Soils of the Soviet Union. M.: Kolos, 1977. 224 p. (in Rus.).
[6] Soils ofKyzyl-Orda region. - Alma-Ata: Science, 1983. 303 p. (in Rus.).
[7] Akhanov Zh.U., Karazhanov K.D., Nekrasova T.F., Asanbayev I.K. Current state, prospects of conservation and use of soil resources of the Aral sea region // Izv. MN-AN RK. Ser. Biol. 1996. N 3. P. 40-46 (in Rus.).
[8] Borovskiy V.M., Pogrebinskyi M.A. Ancient delta of the Syr-Dar'ya and North Kyzylkum. Alma-Ata: Publishing House of AS of KazSSR, 1958. 514 p. (in Rus.).
[9] Orlova M. A. The modem Soil (Kazaly) Delta of the Syr-Darya // Izv. Of the KazSSR. Ser. Soil science and botany. 1958. Issue 2. P. 3-48 (in Rus.).
[10] Yakupov N. I., Karajanov K. D. and other. Soils of Kazalinsk massif and perspectives of their use. Alma-Ata: Nauka, 1973. 172 p. (inRus.).
[11] Kipshakbaev N, Shoutter J. de and other. Ecosystem restoration in the Syrdarya delta and northernpart of the Aral sea. Almaty: EVERO, 2010. 220 p. (in Rus.).
[12] Directory of deposits of Kazakhstan // Commitee of geology and subsoil use, Ministry of industry and infrastructural development of the Republic of Kazakhstan http://geology.mid.gov.kz/kk (in Rus.).
[13] Map of vegetation of Kazakhstan and Central Asia (within the desert area). Scale 1: 2 500 000 / Editor-in-Chief E. I. Rachkovskaya. M., 1995 (inRus.).
[14] Satekeev G., Chirikov M. A New information about the herpetofauna of the Barsakelmessky Reserve // Proceedings of the Barsakehnesky State Nature Reserve / Сотр. L. A. Dimeev. Almaty: Tethys, 2007. P. 135-138 (in Rus.).
[15] Key ornithological territories of Kazakhstan. Almaty, 2008. 318 p. (in Rus.).
[16] Berezovikov N.N. Materials for the omitofaima of the Small Aral Sea, avandelts of the Syr Darya, Kamystybasskaya and Akchatauskaya lake systems // Russian Ornithological Journal. 2014. Vol. 23, ilssue 986. P. 1065-1087 (in Rus.).
[17] The Red List of Kazakhstan. Vol. I. Animals. Part I. Vertebrates / Ed. 4th, revised and enlarged. Almaty, 2010. 324 p. (in Rus.).
[18] The book of the genetic fund of the fauna of the Kazakh SSR. Almaty, 1989. 216 p. (in Rus.).
[19] Mammals of Kazakhstan. Alma-Ata, 1969-1985. Vol. I-IV (in Rus.).
[20] Eliseev D.O. The current state of the fauna of the vertebrate islands of Barsakehnes and its dynamics over the past 50 years // Proceedings of the Barsakelme Nature Reserve. Almaty, 2007. P. 107-128 (in Rus.).
[21] Mazin V.N., Eszhanov В., Musabekov K.S. The development of the dried water area of the Aral Sea by mammals // Medical, social and environmental problems of the Aral Sea region. Alma-Ata, 1992. P. 123-124 (in Rus.).
Н. Б. Зинабдин1, Ф. Ж. Акиянова2, О. Б. Мазбаев3
1 Р1Ю-докторант кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан) 2Д.г.н., профессор, директор Института географии и природопользования (Международный научный комплекс «Астана», Нур-Султан, Казахстан) 3Д.г.н., профессор кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан)
АНАЛИЗ ПРИРОДНЫХ УСЛОВИЙ ДЕЛЬТЫ РЕКИ СЫРДАРИИ В ЦЕЛЯХ ФУНКЦИОНАЛЬНОГО ЗОНИРОВАНИЯ
Аннотация. Функциональное зонирование любой территории по режимам природопользования основывается на всестороннем анализе природных условий данной территории и учете природных процессов на местности. Оно особенно важно для территорий с особой природой, уникальными территориями и территориями с низкой устойчивостью к антропогенному воздействию. Проведен анализ природных условий дельты
реки Сырдарии, относящейся к зоне экологического бедствия Приаралья, где произошли нарушение природных экологических систем, деградация флоры и фауны и нанесен значительный ущерб здоровью населения в результате неблагоприятной экологической обстановки. В целях функционального зонирования территории дается характеристика природных условий, показаны особенности территории по отдельным компонентам (климат, рельеф местности, почва и земельные ресурсы, поверхностные и подземные воды, растительный покров и животный мир).
Ключевые слова: осушенное дно Аральского моря, рельеф, климат, растительность и животный мир, дельта реки Сырдарии, природные условия, почвенно-земельные ресурсы.
N. B. Zinabdin1, F. Zh. Akiyanova2,0. B. Mazbayev3
1 PhD student of the Department of Physical and economic geography (L. N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan) 2 Doctor of Sciences in Geography, professor, Director of Institute of Geography and Environmental Research (International science complex «Astana», Nur-Sultan, Kazakhstan)
3Doctor of Sciences in Geography, Professor of the Department of Physical and economic geography (L. N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan)
ANALYSIS OF NATURAL CONDITIONS OF THE DELTA OF THE SYRDARYA RIVER
TO THE FUNCTIONAL ZONING
Abstract. Functional zoning of any territory according to the modes of nature management is based on a comprehensive analysis of the natural conditions of the territory and taking into account the natural processes on the ground.lt is especially important for areas with special nature, unique territories and territories with low resistance to human impact.The article analyzes the natural conditions of the Delta of the Syrdarya river, belonging to the zone of ecological disaster of the Aral sea region, where there were violations of natural ecological systems, degradation of flora and fauna and caused significant damage to the health of the population as a result of adverse environmental conditions.For the purpose of functional zoning of the territory the characteristic of natural conditions is given, features of the territory on separate components are shown (climate, a relief of the district, soil and land resources, surface and underground waters, a vegetative cover and fauna).
Keywords: dry bottom of Aral Sea, relief, climate, vegetation and wildlife, the Delta of the river Syr Darya, natural conditions, soil and land resources.
