CC BY
15Рекреационная география и туризм
ЭОЖ 551.4 (547.42)
Т. Н. Самарханов1, О. Б. Мазбаев2, Т. Сапаров3
1 Физикалык жэне экономикалык география кафедрасыньщ PhD докторанты (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык университет^ Н^р-С^лтан, Казакстан)
2 География гылымдарыныц докторы, туризм кафедрасынын профессоры (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык университет^ Н^р-С^лтан, Казакстан) 3 География гылымдарыныц докторы, физикалык жэне экономикалык география кафедрасынын профессоры (Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык университет^ Н^р-С^лтан, Казакстан)
С1БЕ КЭЛДЕР1 АУМАГЫНЫЦ ЖЕР БЕДЕР1Н РЕКРЕАЦИЯЛЬЩ БАГАЛАУ
Аннотация. Макалада Сiбе квлдерi аумагынын ландшафтык-рекреациялык элеуетiн геоморфологиялык кврсетк1штер бойынша багалау ^сынылган. Жер бедерiн рекреациялык багалау максатында 6is зерттеуiмiзде жер бедершщ абсолюттiк биiктiгi мен жер бедершщ тiлiмденуi кврсеткiштерi колданылды. Жер бедершщ тiлiмденуi кврсеткiшiн аныктау Yшiн горизонтальды жэне вертикальдi тiлiмдену мен баурайлардыц к¥лама -лыгы кврсеткiштерiнiн сипаттамалары басшылыкка алынды. Сiбе квлдерiнiн аумагы геоморфологиялык белгiлерге сэйкес туриспк-рекреациялык эрекетке аймактыц колайлыгы 4 баллга тец, ягни нег^рлым жа-рамды. Геоморфологиялык кврсеткiштерi бойынша рекреациялык жарамдылыгы салыстырмалы колайлы, ауыр физикалык кYштi кажет етпейтiн емдж-сауыктыру жэне активтi туризм тYрлерiн дамытуга колайлы.
ТYЙiн сездер: геоморфология, жер бедерi, ландшафттык-рекреациялык элеует, рекреация, туризм.
Kipicne. Каз1рп тацда туриспк-рекреациялык iс эрекет взекп мэнге ие, бул саланын мацызды-лыгын Елбасы Н.Э. Назарбаев «Казакстан 2030» Багдарламасы непз1ндеп халыкка жолдауында атап вткен, сондай-ак Казакстан Республикасынын туристок саласын дамытудын 2019-2025 жыл-дарга арналган мемлекетток багдарламасын бектоу туралы Казакстан Республикасы Yкiметiнiн 2019 жылгы 31 мамырдагы № 360 каулысымен расталады. Бул тургыда тартымды басым аумактар рет1нде, эдетте, ландшафттык-туристпк элеуетке ие квлдер карастырылады [1].
Табиги аумактар мен табигат элементтершщ туристерд1 тартарлык касиеттерш, адамнын пси-хоэмоционалды жагдайына жэне демалу жайлылыгы ушш багалау географиялык жэне рекреациялык зерттеулердщ басты аспектшершщ б1р1 болып табылады. Табиги орта мен оныц алуантурл1 ресурстары демалушылардын рекреация жэне саяхат орнын тандауда улкен рвл аткарады. Туриспк маршруттар мен турлар кандай да болмасын ресурстары бар аймактарда уйымдастырылады. Ондай ресурстарга туристтерд1 кызыктыратын кайталанбас табиги ландшафттар немесе б1регей тарихи ескертюштерд1 жаткызамыз. Рекреацияга колайлы деп саналатын аймактардын ец алдымен табиги ресурстарыныц рекреациялык элеуетш багалау алу кажет. Оныц басты максаты геожуйелердщ де-малыс, емдш сауыктыруды, курорттык саланы жэне т.б. уйымдастыру ушш жарамдылыгы немесе колайлылыгы дэрежесш аныктау болып табылады. Рекреациялык аймак ресурстары туралы берш-ген аныктамалар бойынша жштеу барысында ец алдымен табиги ресурстар карастырылады [2, 3].
Ландшафтык-рекреациялык элеует белгш б1р аумактыц рекреацияга жэне туризмге жа-рамдылыгыныц интегралдык кврсетюш1 аркылы багаланады, ол ландшафттарга рекреациялык бага беру мен табиги ортаныц экологиялык ахуалын карастырады [4, 5]. Аумактыц туристш-рекреа-циялык iс эрекеттерге жарамдылыгын зерттеу жумыстары белгш б1р ауданда туризмнщ жуйел1 турде даму тенденцияларын ескере отырып журпзшедь
Б1здщ зерттеулер1м1зде ел1м1здщ шыгысындагы С1бе квлдершщ табиги-ресурстык элеует (ТРЭ) табиги кешен (ТК) компоненттер1 бойынша сондай-ак олардыц аумактык уйлес1мдер1 неп-зшде багаланып карастырылады. Кешецщ жэне жеке компонентпк багалау непзшде ресурстык корлардыц квлем1, олардыц таралу аймагы жэне пайдалану ерекшел1ктер1 туралы мэлеметтер
алынды. Аумакгьщ Y^eciM непзвде багалауда жекелеген аумакгардыц жагдайларын жэне оларды ^андай да болмасын демалыс тYрлерiн уйымдастыру YmiH пайдалану мYмкiндiктерi салысты-рылды.
^арастырылатын мэселе. Ci6e квлдерi аумагында туриспк-рекреациялыщ эрекеттердi уйым-дастыруда оныц ландшафтыщ-рекреациялыщ элеуетiн багалау туризм саласын болаша^та дамытуга байланысты взектi болып табылады. Сiбе квлдершщ ландшафтыщ-рекреациялыщ элеуетш бага-лауды бiз рекреациялыщ жарамдылыщтыц функционалдыщ кврсеткiштерi бойынша жYргiздiк, оныц негiзiнде табиги геожYЙелердщ туристiк рекреациялыщ эрекеттердщ мамандануы болжанады.
Зерттеу эдктемесь Зерттелу аумакгары бойынша теориялыщ мэселелер жинакгалып, далалыщ зерттеулер 2018-2020 жылдары жYргiзiлдi: ^азiрri замангы жер бедерш ^алыптастыру процестерi туралы деректер жиналды, табигат ескерткiштерi мен шолу нYктелерi аныщталды. Камералдыщ кезенде ^ашыщтыщтан зондтау деректерiн ^олдану жэне Google эртYрлi мерзiмдiк тYсiрiлiмдерiн талдау ар^ылы гипсометриялыщ карта жасалды.
Рекреациялыщ элеуеттi багалау Данилин И. М., Иванов С. С., Мазбаев О. Б. т.б. ецбектервде квршю алган. Осы ма^сатта бас^а да багалау кврсеткiштерiн пайдаландыщ, оларга геоморфоло-гиялыщ, климаттыщ, гидрологиялыщ, биологиялыщ жэне инфрак¥рылым кврсеткiштерi жатады [6-9].
Жумыс ArcGIS багдарламалыщ кешешнщ квмегiмен жYргiзiлдi, оны пайдалану картография-лыщ материалдармен жэне космосуреттермен ^ажетп манипуляциялар жYргiзуге жэне багаланатын кврсетюштер туралы ^ажетп аппарат алуга мYмкiндiк беред^Зерттеудщ аймащъщ децгешне сэйкес зерттелетш аумавда ^атысты багалау шкалалары жасалды.
Зерттеу нэтижелерi мен талкылаулар. Жер бедерi - табиги кешеннщ непзп элементi болып табылатындыщтан, табиги геожYЙелердiц геоморфологиялыщ сипаттамалары рекреациялыщ ю-эре-кеттщ сипатына айтарлыщтай эсер етедi. Жер бедерi бас^а табиги компоненттермен бiрге аумакгыц туристш-рекреациялыщ даму мYмкiндiктерiн аныщтайды, мYмкiн болатын туристiк жэне рекреация-лыщ шаралардыц санын квбейтедi немесе шектецщ. Сонымен ^атар, жер бедерi аумакгыц рекреа-циялыщ мамандануын аныщтайды, ал кейбiр жагдайларда рекреациялыщ жYЙелердi ^алыптасты-рудыц негiзгi элементi болып табылады.
Ка^рп тацда рекреациялыщ геоморфология тYсiнiгi на^тыланып ^ана поймай, гылымныц жеке ^олданбалы багыты ретiнде ^алыптасуда [10-12]. Рекреациялыщ геоморфологияныц зерттеу ныса-ны болып рекреациялыщ жYЙеге базалыщ табиги компонент ретiнде енетiн жер бедерi саналады.
Ландшафтты^ рекреациялыщ элеуеттщ ^алыптасуына табиги ортаныц барлыщ компоненттерi тiкелей немесе жанама эсер етедь Жер бедерi (рельеф) - квбшесе жанама рекреациялыщ факторга жат^ызылады. Квптеген галымдардыц, атап айщанда Э. А Лихачеваныц пайымдауларынша мор-фолитогендiк непз ландшафттыц жетекшi ^урамдас бвлiгi болып табылады [13]. Рельеф бас^а табиги компоненттермен ^атар (бiр типтi геологиялыщ ^¥рылыс, климат жэне топыра^тыц, вшм-дштердщ жэне фаунаныц ерекше YЙлесiмi) вщрдщ туриспк-рекреациялыщ игерiлу мYмкiндiгiн аныщтайды, мYмкiн болатын туриспк-рекреациялыщ ю-эрекеттердщ алуандылыгын арттырады немесе шектейдi, ландшафт эстетикасына эсер етедi. А. В. Бредихин рельефт табиги кешеннщ базалыщ элемент ретiнде рекреациялыщ ютщ сипатына айтарлыщтай дэрежеде эсер ететiндiгiн, сондай-а^, рельеф аумакгыц рекреациялыщ мамандануын аныщтайтындыгын, кей жагдайларда рельеф рекреациялыщ жYЙе непзделетш басты табиги нысан болатындыгын атап вткен [10]. Ол рельефт рекреациялыщ геоморфология тургыдан ^амтамасыз ететiн рекреациялыщ ресурс ретiнде, ягни, ецбек ^абшеттшгш, адамдардыц денсаулыгын са^тау, мэдени жэне эстетикалыщ ^ажетп-лiктерiн ^анагаттандыру жэне ^алпына келтiру ^¥ралы ретiнде ^арастырады [11].
Жалпы рельефтi жэне оныц компоненттерш дэстYрлi ресурстыщ тургыдан жэне ландшафттыц эстетикалыщ кврiнiсi ретiнде багалау керек.
Рекреациялыщ жYЙелерде жер бедерi функциясыныц екi тобын аныщтайды - жер бедершщ тар-тымды (аттрактивтш) функциясы жэне рекреациялыщ ^ызметтщ ^аушшздт мен технологиялыщ тиiмдiлiгiн ^амтамасыз ететш рельефтiц функциялары (1-сурет). Ландшафттардыц тартымды ^асиеттерi - бул жердiц рекреациялыщ элеуетiн аныщтайтын негiзгi сипаттама.
бзгерюке ушырамаган табиги ландшафт ^азiрri тацда элемде сирек кездесетш ^¥былыс^а айналып барады, сол себептi табиги квршюш са^тап калган ландшафттарга деген туриспк ^ызыгу-шылы^тар ж^1лдан-жылга артуда. Жалпы антропогецщк ландшафттар ортасында вмiр сурген ^ала
РЕКРЕАЦИЯ ТУРЛЕР!
- климаттык;
- балшыкпен емделу;
- бальнеологияпыц
- шомыпу-жагажай; > - серуендеу-тамашалау
1-сурет - Рекреациялык ЖYЙелердегi жер бедерi функциясы
тургыны Yшiн табиги ландшафт ете кызыкты эр1 мацызды, кала сыртындагы дем алыс кезшде олар т1р1, пэк табигатпен етене жанасып, эмоциялык сезiмге иеленедi. Туризм бойынша танымал сарап-шы Криппендорф (1986): «Туризмнщ басты тартымдылыгын конак уйлер, аспалы жолдар, кетер-мелер мен бассейндер курамайды. Табиги ландшафттыц эстетикалык касиетт^ бурынгыдай басты назарда. Оныц езiндiк ерекшелiгi, сулулыгы, адамдардыц сезiмдерi мен эмоцияларына эсер ету кабшет шешушi рел аткарады. Инженерлш курылымдардыц мацызы кебiнесе асыра багаланады. Акыр соцында, олар табигат пен ландшафтты анагурлым ыцгайлы жэне толык пайдалану макса-тына жетудщ куралы гана» - деп, ландшафттыц туризм мен рекреация ушш мацыздылыгы атап еткен [14].
Табиги болмысын сактап калган, рекреациялык эрекеттщ белгiлi бiр тYрлерi Yшiн рельефтщ эр тYрлi аттрактивтiк функцияларыныц iшiнен Сiбе келдерi аумагында танымдык функцияны ерекше атап еткен жен. Жергшкп жер туралы эсер калыптастыру жолында жаца табиги ескерткiштердi аныктап оларды рекреациялык максатта пайдалану кезiнде жер бедершщ танымдык функциясы мацызды. Аймакта жаца табигат ескертюштерш ашу жэне есепке алу туристiк ресурстардыц санын кебейтедi, жаца тутынушылык касиеттерi бар туристiк ешм жасау Yшiн алгышарттар жасайды жэне сол аркылы аймактыц туризм саласында мамандануына ыкпал етедi.
Танымдык эрекеттердi жYзеге асыруда табиги ескерткiштердiц ею тYрi ерекше рел аткарады. Бiрiншi табиги геоморфологиялык ескерткiш - курылымы, шыгу тегi, орналасуы жагынан ерекше, мэдени жэне гылыми тарихы бар, танымдык, эстетикалык мацызы жогары жэне кещстштште жи-накы орналаскан геоморфологиялык кубылыс немесе рельеф формасы. Геоморфологиялык ескерт-кiш рекреанттар эр тYрлi кашыктыктан бiр сэтте кабылдай алады. Мундай нысандарды бiр-екi сапар барысында керiп, тамашалауга болады. Сiбе келдершщ мацындагы Ак-бауыр кешенiн Yлкен тарихи-мэдени мацызы бар геоморфологиялык ескерткiштердiц мысалдары ретiнде келтiруге болады.
ЕМД1К
САУЫКТЫРУ
Екiншi геоморфологиялык табиги ескертюшке - ерекше гылыми немесе мэдени кызыгу-шылыкка ие, сонымен катар элеуметтiк, кебшесе жаhандык мацызы бар, ерекше коргалатын жер ретiнде белгiленген табиги немесе езгертшген рельефтщ тYрi - морфологиялык ландшафт жатады. Эдетте бул бiрегей курылымы, шыгу тегi, орналаскан жер^ кебiнесе мэдени жэне гылыми тарих-пен байланысты, мацызды танымдык, эстетикалык кундылыгы бар кец аумак. Кебшесе, мундай аумакты бiр уакытта бакылау мYмкiн емес. Мундай ескерткiштермен танысу Yшiн демалушыларга кеп уакытка жоспарланган мамандандырылган турлар, кеп кYндiк маршруттар кажет. Геоморфологиялык табиги ескертюштер туралы рекреациялык жэне геоморфологиялык акпараттарды усыну Yшiн оларды окшаулау, олардыц рекреациялык касиеттерш зерттеу жэне кещспкпк орналасуы, генезисi жэне ерекше тартымды касиеттерш (бiрегейлiгi, мэдени мацызы жэне т.б.) ескеретш классификация негiзiнде карта жасау кажет. Рекреациялык-геоморфологиялык табиги ескертюштер мысалы ретiнде Сiбе келдершщ аумагында орналаскан ерекше коргалатын табиги аумак - Кектау самырсынды орманы табиги ескерткiшiн атап етуге болады.
Рекреациялык аумактардыц кызмет етуi Yшiн жер бедерiнiц бiрегей мэдени-тарихи нысан-дардыц мацызы аса зор. ^бе келдерiнiц тагы бiр ерекшелiктерiнiц бiрi - XVII гасырдыц екiншi жартысында тургызылган Жоцгар бекiнiсiнiц Абылайкит монастыршщ калдыктары. Бул бекiнiс XVII гасырдыц сэулет ескертк^ болып табылады. Жаз айларында туристердiц легiн кере аламыз.
Танымдык функциямен катар рельефтiц эстетикалык функциясы рекреациялык iс-шаралар Yшiн де мацызды. Табиги нысандардыц эстетикалык касиеп^ адамдарды эрдайым кызыктырып келген. Олар рекреациялык зерттеулер кезiнде эстетика мэселесш карастыруда мацызды болады. Адамзат баласы ортаны толыгымен игерген заманда табигаттыц эсем сулулыгы таптырмайтын эстетикалык ресурска айналады.
Аумактыц рекреациялык элеуетiн багалау, аумакты рекреациялык аудандастыру жэне аймак -тарга белу, акпараттык рекреациялык деректер базасын, оныц iшiнде аумактыц рекреациялык ГАЖ-iн куру кезiнде кажетп рэшмдердщ бiрi орынныц эстетикалык сапасын калыптастыру болып табылады.
Осындай кепшiлiк зерттеулерде «орын эстетикасы», «морфологиялык ландшафт» жэне «морфологиялык пейзаж» угымдары колданылады. «Орын эстетикасы» угымы аумак езiнiц кандай да болмасын белiгiмен адамга психоэмоционалды эсер етуi жэне рекреантта оц эмоциялардыц пайда болуын аныктайтын фактор болып табылады [12]. Ал, «морфологиялык ландшафт» угымы, мацызды аумактардыц жер беи курылымыныц мэнiн бiлдiретiн, гылыми ойлауды талап ететiн, геомор-фологияда бурыннан колданылатын, табиги ортаныц белгiлi бiр тYрiне тэн жер бетшщ генети-калык байланыскан формаларыныц занды Yйлесiмi болып табылады. «Морфологиялык пейзажды» рекреант сезiм аркылы кабылдайды. «Морфологиялык пейзаж» - бул рельефтщ объективтi табиги геоморфологиялык касиеттерiне непзделген, адамга сенсорлык кабылдау (ойлау, эмоционалды тэжiрибе) аркылы жететiн жэне тартымдылыктыц эстетикалык касиеттерiне ие жер бедершщ тYрi.
Сiбе келдерiнiц географиялык орналасуы бiрегей эрi ерекше, олар бскемен каласыныц жо-гаргы жагында, Ертю езенiнiц сол жагалауында орналаскан Казакстан Алтайыныц батыс белiгiнiц аласа тау массивтершщ жалгасы болып келетiн Калба жотасыныц тецiз децгейiнен 710 м-ден 880 м-ге дешнп биiктiгiнде катпар-катпар гранит пен кумдактан тYзiлген жартастар арасында орналаскан. Сiбе келдерi тобын аса терец емес, шыгу теп жагынан YЙiндi келдерiне жататын бес кел курайды. Олар: Садыркел (Ыстыкпа), Терткара (ДYЙсен), Шалкар (Yлмейiс), Коржынкел (Алка), Каракел (Сасыккел). Бес кел бiрiнен кейiн бiрi Кектау тауыныц алабыныц оцтYCтiк аты-рабында орналаскан. Кел шуцкырлары Yш жагынан гранит алаптарына кiрiгiп бiтеу келедi. Кел-дердiц терецдiгi 2-ден 48 метрге дешн, олар езара граниттi кабаттарга белiнген. взара су койма-лары атаусыз булактармен косылган. Сiбе келдершщ жалпы келемi - 5,56 км2. Келдердi негiзiнен жерасты сулар коректендiредi [15].
Калба жотасыныц казiрri жер бедершщ Yстемдiк формасы сумен шайылу жэне желге мYжiлуi салдарынан бYлiнген кец жэне жазык Yстiрт болып табылады. Жота емес, тек бiресе бiр-бiрiмен тыгыз байланыскан, бiресе аздап кец жэне терец, бойлык жэне келденец алкаптармен белiнген кыраттар, кыркалар, тау тiзбектерi мен топтардыц кешеш.
Тецiз децгейiнен орташа 700-750 м бшкпкке жеткен жоталардыц беткейлерi эдетте меридиан-дык багыттагы бiркатар ацгарлармен белiнедi. Олар тау жыныстары бетше шыккан тiк, жартасты
жэне жаркабактау болып келед^ немесе бiртiнеп тауаралык ацгарларга айналатын ецiстеу, жайпак, жазыктау, жонды болып келедi.
Жотаныц шыгыс жартысы батысымен салыстырганда анагурлым тiлiмденген. Оныц солтYCтiк беткейлерi ете тiк, ощустш беткейлерi Ертiс багытында бiртiндеп ощуспкке жэне оцтYCтiк-шыгыска карай ещстенш, жонды-белестi жазыкка айналады да, Зайсан ойпатыныц солтYCтiк-батыс белiгiне жалгасады.
Калба жотасыныц батыс белiгiнiц (Буктырма мен Нарын езендерiнiц аралыгы) аласа таулары кYрт белшектенiп, ете усакталып, бейнес усак шокыга уксап кетедi. Жотаныц ощуспк етегi бойымен усак шокылы жазыктар тутас жолак ретiнде созыла келе, бiртендеп аласарып, Орталык Казакстан жазыгыныц шыгыс белiгiмен косылып кетеды.
Сiбе келдерi аумагындагы туризм мен рекреация тургысынан рельефтi талдау нэтижелерi бойынша аумактыц басым ерекшелiгi болып рельефшщ типi табылады, рельеф тиш - биiк емес, жакпартасты курылымды жэне жазык болып келедi.
Туризм максаттары бул жазык ландшафтардыц элеуеттi айтарлыктай жогары, мэселен
табигат ерекшелiктерiнiц езiндiк сипатымен танысу объекта ретiнде - есiмдiктер, жануарлар элемi жэне топырак курылымы, танымдык туризм топтары Yшiн; осы елкенi гылыми туризм топтары Yшiн зерттеу объекта ретiнде релi зор. Сондай-ак, келдердщ оцтYCтiк-шыFыс жагалауы жагындагы жазыктык рельефi кYPделiлiгi 1 санаттаFы жецiл жаяу жYPу маршруттарын «терренкура» жасауFа мYмкiндiк бередi.
Келдердiц у™ жаFын коршап жакан Кектау массивiнiц жакпартасты желю рельефтiц бел-шектелу керсетюштершщ бiрi, ол ез кезегiнде аумактыц эстетикалык кундылынын арттырады. Матрац тэрiзденiп бiр-бiрiнiц Yстiне ыцFайлы жаЙFаскан жакпартастар, желге мYжiлу салдарынан пайда болFан тау жыныстарыныц эркилы пiшiндерi, осыныц барлыFы аумактыц жер бедерiн тYр-лендiрiп жэне оныц аттрактивтiлiгiн арттырады. Ландшафттыц сулулыFы адамныц психология-сына жаFымды эсер етедi.
Бiз Обе келдершщ жер бедерiне рекреациялык баFа беру Yшiн В. Б. Нефедова мен Е. Д. Смир-нованыц ецбегiнде келтiрiлген жер бедерiн рекреациялык баFалау шкаласын колдандык [16]. Осы шкалаFа сэйкес (1-кесте) Сiбе келдершщ рельефш стационарлык демалысты уйымдастыру Yшiн «ете жаксы» санатына жаткызуFа болады. Зерттеу аймаFыныц ландшафтык-рекреациялык элеуетi геоморфологиялык жэне пейзаждык алуандылыFымен ерекшеленедi. Орман, су, антропогендш, селитебтiк жэне рекреациялык ландшафттар мэдени ландшафттыц жэне келдер аумаFын рекреациялык игерудiц мысалы болып табылады.
1-кесте - Жер бедерш рекреациялык баталау шкаласы
Жер бедер1 категориясы Жер бедершщ сипаттамасы
вте жаксы Таулы; тау етеп; ойлы-кырлы; тебельойпацды жер бедер1, жонды-тебел1 жер бедер1
Жаксы Жонды, сатылы ойлы-кырлы, эрозиялык-тЫмденген
Канататтанарлык Толкынды бедерл1, ойлы-кырлы жерлер1 аз жазык
Нашар Жазыктык-толкынды
вте нашар Жазыр жэне таулы (аяк басу MYMкiн емес киын беттер)
Геоморфологиялык жаFдайлардыц анаFурлым накты сараптамасын жасау максатында бiз А. В. Бредихиннщ эдiснамасын да Сiбе келдерi аймаFына колдандык. А. В. Бредихин жер бедерш рекреациялык геоморфология кезкарасынан мэдени жэне эстетикалык кажеттшкп канаFаттан-дыратын рекреациялык ресурс ретiнде карастырады. Оныц айтуына караFанда жер бедерiн ландшафттыц дэстYрлi ресурстык компонентi реинде, сондай-ак ландшафттыц эстетикалык компонентi ретвде баFалау кажет [11].
Кандай да болмасын аймакты рекреациялык максатта колдану Yшiн рекреацияныц кандай тYрiн дамытатындыFын айкындап алFан жен. Рекреацияныц эр тYрiне геоморфологиялык керсет-кiштер эр тYрлi эсер етедi, мэселен емдш рекреацияFа жер бедерiнiц биiк емес болFаны абзал, жер бедерiнде эртYрлi биiктiктi таулы жYЙелердiц болуы тYрлi санаттаFы туристiк маршруттарды жYргiзуге мYмкiндiк бередi, ал эстетикалык рекреацияFа бшк тiлiмделген жер мацызды. Сол
себепп, жер бедерше бага беретш шкалалардьщ KepceramTepi де рекреация TYpiHe байланысты болып кeлeдi.
Жер бeдepiн рекреациялык багалау максатында 6i3 зepттeуiмiздe жер бедершщ абcолюттiк бшктш мен жер бедершщ тiлiмдeнуi кepceткiштepiн колдандык. Жер бедершщ тiлiмдeнуi керсет-кiшiн аныктау Yшiн горизонтальды жэне вepтикальдi тшмдену мен баурайлардыц куламалыгы керсетюштершщ сипаттамаларын алдык, сондай-ак аумактыц жыралану дэрежес аныкталды [17, 18].
Сiбe келдершщ рекреациялык элeуeтiн геоморфологиялык бeлгiлep кемепмен багалау Yшiн А. В. Бредихиннщ геоморфологиялык кepceткiштep бойынша табиги гeожYЙeлepдi саралау эдici нeгiзгe алынды [11]. Ал туриснк-рекреациялык эрекетке аймактыц колайлыгын аныктау Yшiн С. С. Семочкинаныц ецбепндеп [5] шкала колданылды: жарамдылыгы ец темен - 1 балл, аз жа-рамды - 2 балл; жарамды - 3 балл; негурлым жарамдылар - 4 балл деп багаланды (2-кесте). Рекреациялык айма^ 2-кестеге сэйкес рекреациялык жарамдылыгы - 4 баллга тец, ягни негурлым жарамды.
2-кесте - Табиги геожуйелерд1 геоморфологиялык керсетшштер бойынша аймактарга белу (А.В. Бредихин бойынша) [5]
Жер бедершщ абсолютпк бшкпп, м Беттщ ещс бурышы, °С Вертикальд1 тiлiмдeну, м Горизонтальды тшмдену, км Аумактыц жыралану дэрежеи Рекреациялык жарамдылыгын багалау Балл
150-ден кем 9-12 100-150 2,5-тен артык 20-дан артык Жарамдылыгы ец темен 1
150-250 6-9 50-100 2,5-1,2 10-20 Аз жарамды 2
250-400 3-6 3-6 1,2-0,8 1-10 Жарамды 3
400-ден артык 0-3 0-3 0,8-ден кем 1-ден кем Негурлым жарамды 4
^бе келдершщ рельефшщ сандык модeлiн талдау нэтижeciндe ещс бурыштары, рельефтщ бeлшeктeнуi жэне бойынша абсолютпк биiктiк кажетп деректер алынды (3-кесте, 2-сурет).
3-кесте - Геоморфологиялык керсетшштер бойынша табиги жуйелерд1 белу
Жер бедершщ абсолютпк бшкпп, м Беттщ ещс бурышы, °С Вертикальд1 тЫмдену, м Горизонтальды тЫмдену, км Аумактыц жыралану дэрежеи Рекреациялык жарамдылыгын багалау
ЕСД СТ ЕСД СТ ЕСД СТ
> 1500 0-500 12-45; > 45 0-3; 3-6 > 800 < 300 > 2,5 20-дан артык Аз колайлы
10001500 5001000 6-12 6-12 600-800 300-600 2,5-1,2 10-20 Салыстырмалы колайлы
5001000 10001500 3-6 12-45 300-600 600-800 1,2-0,8 1-10 ^олайлы
0-500 > 1500 0-3 > 45 < 300 >800 < 0,8 1-ден кем Анагурлым колайлы
Ескертпе: ЕСД - емдж-сауыктыру демалысы; СТ - спорттык туризм.
Тау бшктш тещз децгешнен анагурлым жогары болса туризмге согурлым кызыкты. Абсолютпк биiктiгi 1000-1500 м аралагында, баурайлардыц куламалыгы 30-40 °С, вepтикальдi тшм-дену тepeцдiгi 800 м-ден астам, ал жер бедершщ горизонталды тiлiмдeнуi 0,8 км-ден кем болган жагдайда жер бeдepi туризм Yшiн колайлы болып саналады.
Сiбe келдершщ ортатаулы жер бeдepiнiц (абcолюттiк бшктш 1000-нан 1500 м-ге дeйiн) ка-лыптасуна сулы-эрозиялык YPДicтep Yлкeн рел аткарган. Сiбe кeлдepiнiц мацайыныц жер бедершщ тшмдену терецдш 835-тен 1164-ге дeйiн аралыкта ауыткиды (4-кесте). Таулар езендердщ терец эрозиялык алкаптарымен белшген. Баурайлардыц куламалыгы 12 °С-тан 40 °С-ка дeйiн eзeгepдi, горизонталды тiлiмдeнуi 2,5-1,2 км, вepтикальдi тiлiмдeнуi 8-12 °С, аумакта жыралану жок. Тау жоталарыныц шыцдары эдетте жалпак, олар ежелп тeгicтeу бeттepi болып табылады.
2-еурет - cí6c квлдер1 aËHaFbinbiR гипcомегрияльщ кaртacы 4-кеете - cí6c квлдер1 мaцaйындaFы тayлaры биiктiктерi
Tay aтayы Бшкпп, м
^ызылкэйьщ 1493,8
Квкгау 1449,5
Аюлы 1417,1
Аюлы acybi 1215,7
Бaйгa 1119,4
Квлд1 K^man жaтк;aн жaртacтaр 835-1164,4
Жогарыда келпршген керсетюштерге сэйкес Ci6e келдершщ аумагы геоморфологиялык белп-лерге сэйкес туриспк-рекреациялык эрекетке аймактыц колайлыгы 4 баллга тец, ягни негурлым жарамды (2-кесте), геоморфологиялык керсеткiштерi бойынша рекреациялык жарамдылыгы са-лыстырмалы колайлы (3-кесте), ауыр физикалык жаттыгуды кажет етпейтш емдiк-сауыктыру жэне спорттык туризм турлерш дамытуга колайлы.
^орытынды. Сонымен, жогарыда келиршген мэлiметтердiц тYЙiндей келе, Обе келдерi аумагыныц туристiк-рекреациялык игерудегi мэнш келесi аспектiлермен керсетуге болады:
- жер бедерi жэне оны курайтын тау жыныстары кебiнесе табиги ескертюш бола алады;
- Сiбе келдерi аумагыныц геоморфологиялык табиги ескерткiштерiне Ак-бауыр кешенiн жэне Кектау самырсынды орманы табиги ескерткiшiн, ал жер бедершщ бiрегей мэдени-тарихи ныса-нына Жоцгар бекiнiсiнiц Абылайкит монастырiн жаткызамыз;
- жер бедерш рекреациялык багалау шкаласына сэйкес Сiбе келдерiнiц рельефiн стационар-лык демалысты уйымдастыру Yшiн «ете жаксы» санатына жаткызуга болады;
- Обе келдерi аумагыныц табиги геожYЙелерiнiц геоморфологиялык белгiлерi бойынша рекреациялык жарамдылык дэрежесiн талдау ауыр физикалык жаттыгуды кажет етпейтш емдш-сауыктыру жэне спорттык туризм тYрлерiн дамыту жэне уйымдастыру Yшiн аумактыц рельефi колайлы жагдайлары бар екенiн керсетп;
- Сiбе келдерiнiц жер бедерi езiнiц эстетикалыгымен, керiнiстерiнiц тартымдылыгымен ерек-шеленедi, гранитоидтардыц езара YЙлесiмдi орналасуы жаппай туризм Yшiн колайлы;
- ещр геоморфологиялык керсеткiштерi бойынша негурлым жарамды деп саналады;
- рельефтщ рекреациялык касиеттерiн кешендi багалауды колдану тэжiрибесi жалпы аумактыц кауiпсiздiгi мен тартымдылыгы туралы сенiмдi акпарат алуга мYмкiндiк бередi.
ЭДЕБИЕТ
[1] ^азакстан Республикасыныц туристж саласын дамытудыц 2019-2025 жылдарга арналган мемлекеттж багдарламасын бекиу туралы. ^азакстан Республикасы Yкiметiнiц 2019 жылгы 31 мамырдагы № 360 ккаулысы. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1900000360
[2] Теоретические основы рекреационной географии / Отв. ред. В. С. Преображенский. - М.: Наука, 1975. - 223 с.
[3] Мироненко Н.С., Твердохлебов И.Т. Рекреационная география. - М.: МГУ, 1981. - 208 с.
[4] Колбовский Е.Ю. Экологический туризм и экология туризма. - М.: Изд. центр «Академия», 2006. - 256 с.
[5] Семочкина С.С. Оценка ландшафтно-рекреационного потенциала равнинной территории Оби по геоморфологическим показателям // Известия Алтайского государственного университета. - 2011. - № 3-1 (71). - С. 73-75.
[6] Данилин И.М., Ташлыков М.А., Иванов С.С. Мониторинг нарушенных земель населенных пунктов с использованием данных аэросъемки и ГИС // Экология урбанизированных территорий. - 2010. - № 4. - С. 25-30.
[7] Шахин Д. А., Пинаев В.Е. Оценка современного состояния окружающей среды в рамках экологического сопровождения проектов / Под общей ред. Д. В. Шахина и В. Е. Пинаева. Изд. 2-е, исправленное и дополненное. - М.: Мир науки, 2018. - 171 с. http://izd-mn.com/PDF/08MNNPM18.pdf
[8] Самарханов Т.Н., Егорина А.В., Мырзагалиева А.Б. Сапаров К.Т. Климатические факторы как компонент оценки рекреационного потенциала Сибинских озер // Гидрометеорология и экология. - 2019. - № 2(93). - C. 7-21.
[9] Мазбаев О.Б. ^азаккстан Республикасы туризмшщ аумактык дамуыныц географиялык непздерг География гылымдарыныц докторы гылыми дэрежесш алу ушш дайындалган диссертацияныц авторефераты. - Алматы, 2010. -46 б.
[10] Бредихин А.В. Рекреационные функции рельефа // Туризм и рекреация. - М., 2006. - С.65-71.
[11] Бредихин А.В. Рельеф как рекреационное условие и ресурс туризма // Вестник Московского университета. Серия 5. География. - 2004. - № 4. - С. 23-28.
[12] Бредихин А.В. Организация рекреационно-геоморфологических систем: Автореф. дис. ... доктора географических наук. - Москва, 2008. http://dislib.ru/zemlya/10186-1-organizaciya-rekreacionno-geomorfologicheskih-sistem.php 12
[13] Рельеф среды жизни человека (экологическая геоморфология / Ответ. ред. Э. А. Лихачева, Д. А. Ти-мофеев. -М.: Медиа-Пресс, 2002. - Ч. 2. - 352 с.
[14] Люкшандерль Л. Спасите Альпы. - М.: Прогресс, 1987. - 167 с.
[15] Казахстан. Общая физ.-геогр. характеристика / Отв. ред. А. А. Григорьев. - М.; Л.: Наука, 1950. - 492 с.
[16] Нефедова В.Б., Смирнова Е.Д., Чижова В.П., Швидченко Л.Г. Рекреационное использование территорий и охрана лесов. - М.: Лесная промышленность, 1980. - 184 с.
[17] Леонтьев О.К., Рычагов Г.И. Общая геоморфология. - 2-е изд. - М., 1979. - 287 c.
[18] Симонов Ю.Г. Балльные оценки в прикладных географических исследованиях и пути их совершенствования // Вестник Московского университета. Серия 5. География. - 1997. - № 4. - C. 7-10.
REFERENCES
[1] On approval of the state program for the development of the tourism industry of the Republic of Kazakhstan for 2019-2025. Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan dated May 31, 2019 N 360. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1900000360 (in Kaz.).
[2] The theoretical foundations of recreational geography / Ed. edited by V. S. Preobrazhensky. M.: Nauka, 1975. 223 p. (in Russ.).
[3] Mironenko N.S., Tverdokhlebov I.T. Recreational geography. M.: MSU, 1981. 208 p. (in Russ.).
[4] Kolbovsky E. Yu. Ecological tourism and ecology of tourism. M.: Publishing center "Academy", 2006. 256 p. (in Russ.).
[5] Semochkina S. S. Assessment of landscape and recreational potential of the Ob plain territory by geomorphological indicators // Proceedings of the Altai state University. 2011. N 3-1(71). P. 73-75 (in Russ.).
[6] Danilin I. M., Tashlykov M. A., Ivanov S. S. Monitoring of disturbed lands of localities using aerial survey and GIS data // Ecology of urbanized territories. 2010. N 4. P. 25-30 (in Russ.).
[7] Shakhin D.A., Pinaev V.E. Assessment of the current state of the environment in the framework of environmental support projects / Under the General editorship of D. V. Sahin and E. V. Pinaev. Second edition corrected and supplemented. M.: Mir nauki, 2018. 171 p. http://izd-mn.com/PDF/08MNNPM18.pdf (in Russ.).
[8] Samarkhanov T.N., Yegorina A.V., Myrzagaliyeva A.B., Saparov K.T. Climatic factors as a component of the assessment of the recreational potential of Sibin lakes // Hydrometeorology and ecology. 2019. N 2(93). P. 7-21 (in Russ.).
[9] Mazbayev O.B. Geographical bases of territorial development of Tourism of the Republic of Kazakhstan: Abstract of the dis. ... doctor of geographical sciences. Almaty, 2010. 46 p. (in Kaz).
[10] Bredikhin A.V. Recreational functions of relief // Tourism and recreation. M., 2006. P. 65-71 (in Russ.).
[11] Bredikhin A.V. Relief as a recreational condition and tourism resource // Bulletin of the Moscow University. Series 5. Geography. 2004. N 4. P. 23-28 (in Russ.).
[12] Bredikhin A.V. Organization of recreational and geomorphological systems: Abstract of the diss. ... doctor of geographical Sciences. M., 2008. http://dislib.ru/zemlya/10186-1-organizaciya-rekreacionno-geomorfologicheskih-sistem.php (in Russ.).
[13] Relief of the human life environment (ecological geomorphology) / Ed. E. A. Likhacheva, D. A. Timofeev. M.: MediaPress, 2002. Part 2. 352 p. (in Russ.).
[14] Lyukshanderl L. Save the Alps. M.: Progress, 1987. 167 p. (in Russ.).
[15] Kazakhstan. General physical and geographical characteristics / Red. A. A. Grigoriev. M.; L.: Nauka, 1950. 492 p. (in Russ.).
[16] Nefedova V.B., Smirnova E.D., Chizhova V.P., Shvidchenko L.G. Recreational use of territories and forest protection. M.: Forest industry, 1980. 184 p. (in Russ.).
[17] Leont'ev O. K., Rychagov G. I. the General geomorphology. 2nd ed. M., 1979. 287 p. (in Russ.).
[18] Simonov Yu. G. Point estimates in applied geographical research and ways to improve them // Bulletin of the Moscow University. Series 5. Geography. 1997. N 4. P. 7-10 (in Russ.).
Т. Н. Самарханов1, О. Б. Мазбаев2, Ц. Т. Сапаров3
1 Докторант PhD кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан)
2 Д. геогр. н., профессор кафедры туризма (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан)
3 Д. геогр. н., профессор кафедры физической и экономической географии (Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан)
РЕКРЕАЦИОННАЯ ОЦЕНКА РЕЛЬЕФА ТЕРРИТОРИИ СИБИНСКИХ ОЗЕР
Аннотация. Представлена оценка ландшафтно-рекреационного потенциала территории Сибинских озер по геоморфологическим показателям. Для рекреационной оценки рельефа использовались показатели абсо -лютной высоты и разреза рельефа. При определении показателя расчлененности рельефа руководствовались показателями горизонтальной и вертикальной расчлененности и крутизны склонов. Благоприятность зоны территории Сибинских озер для туристско-рекреационной деятельности по геоморфологическим признакам равна 4 баллам, т. е. наиболее пригодна. По геоморфологическим показателям рекреационная пригодность относительно благоприятна для развития лечебно-оздоровительного и активного туризма, не требующих тяжелых физических нагрузок.
Ключевые слова: геоморфология, рельеф, ландшафтно-рекреационный потенциал, рекреация, туризм.
T. N. Samarkhanov1, O. B. Mazbayev2, K. T. Saparov3
1 PhD student of the Department of physical and economic geography (L. N. Gumilyov Eurasian national university, Nur-Sultan, Kazakhstan) 2 Doctor of geographical sciences, Professor of the Department of tourism (L. N. Gumilyov Eurasian national university, Nur-Sultan, Kazakhstan) 3 Doctor of geographical sciences, Professor of the Department of physical and economic geography (L. N. Gumilyov Eurasian national university, Nur-Sultan, Kazakhstan)
RECREATIONAL ASSESSMENT OF THE SIBE LAKES TERRAIN
Abstract. The article presents an assessment of the landscape and recreational potential of the territory of Sibe lakes based on geomorphological indicators. For the purpose of recreational assessment of the relief, we used indicators of the absolute height of the relief and the section of the relief in the study. To determine the index of terrain dissection, we used the indicators of horizontal and vertical dissection and slope steepness. The favourability of the zone of the territory of the Sibe lakes for tourist and recreational activities on geomorphological grounds is equal to 4 points, i.e. it is the most suitable. According to geomorphological indicators, recreational fitness is relatively favourable, favourable for development of health and active tourism that do not require heavy physical activities.
Keywords: geomorphology, terrain, landscape and recreational potential, recreation, tourism.
