CC BY
15ГТАХР. 39.21.02
АЙМАЦТЬЩ ТУРИСТШ-РЕКРЕАЦИЯЛЬЩ ЭЛЕУЕТ1Н БАГАЛАУ (АТЫРАУ
ОБЛЫСЫ МЫСАЛЫНДА)
К.Н. Мамирова1, Т.К. Шакенова2, А.К. Каирова3 :п.г.к., цауым. профессор м.а., 2 г.г.к., ага оцытушысы, 3 6М060900- география мамандыгыныц 2-курс магистранты Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университетi, Казацстан, Алматы ц., e-mail: mamirova_kulash@mail.ru
Туристж элеует пайдаланылган ресурстар келем^ олардын ;урылымы мен icKe асыру мYмкiндiктерi бойынша аны;талады. Ол табиги-климатты; ресурстардын (ресурсты; элеуеттщ) болуы, бiлiктi кадрлардын саны, оларды о;ыту сапасы, ;ажетт а;параттын саны мен сапасы, техникалы; жабды;талу денгейiмен сипатталады.
Экономикалы; цызметтщ кез-келген бас;а саласы сия;ты, туризм индустриясы - онын даму элеует мен онын тиiмдiлiгiне байланысты ете кYPДелi жYЙе. ^азацстаннын бэсекеге к;абыетл жэне табысты туристiк индустрияны куру мYмкiндiгi бар: елдiн онтайлы геосаяси жагдайы, саяси турацтылы;, туристiк жэне рекреациялы; ресурстардын бiрегейлiгi, туристiк жэне рекреациялы; айма;тардын, табиги ландшафтардын, флора мен фаунанын алуан тYрлiлiгi.
Мацалада аума;тын туристiк жэне рекреациялы; элеуетше Атырау облысынын мысалында бага берыед^ Атырау облысынын физикалыц-географиялы; жагдайы сипатталады.
Атырау облысындагы рекреациялы; айма;тардын территориялы; уйымдастырылуынын сипаттамасы берiлiп, болаша;та даму аспектiлерi аны;талган.
Тушн свздер: рекреация, рекрециялы; элеует, туристiк элеует, рекреациялы; ресурстар, ;огамды; рекреация, арнайы рекреация, рекреациялы; ^-эрекеттер.
Элемдiк экономиканыц цазiрri жагдайында туризм жетекшi жэне царцынды дамып келе жатцан салалардыц бiрi болып табылады. ДYниежYзiлiк туризм уйымы мэлiметтерi бойынша, туризм элемдегi тек автомобильдер, химиялыц заттар мен отын внiмдерiн экспорттаудан кейiнгi тауарлар мен цызметтер экспорты бойынша твртiншi орынды алады (7,4%) [1]. Кiрiс тургысынан бул сала мунай вндiрiсi мен автомобиль внеркэшбшен кейiн элемдегi Yшiншi орынга ие.
Туристiк-рекреациялыц элеует абстрактш тутастыц ретiнде царасац келесiдей цурамдас элементтердi цамтиды: ресурстыц, материалдыц-техникалыц, кадрлыц, зацнамалыц, ацпараттыц, уйымдастырушылыц, гылыми жэне техникалыц [2].
Материалдыц вндiрiс саласындагы ецбек вшмдшгшщ артуына байланысты, адамныц цажеттiлiгiн цамтамасыз ету Yшiн бос уацыт квбiрек бвлiнедi. 0з кезегiнде ол цоршаган элемдi тану мацсатындагы саяхаттар, табигатпен царым-цатынас, мэдени-тарихи цундылыцтармен танысуды цамтитын интеллектуалды цажеттшктерге деген сураныстыц артуымен сипатталып, халыцтыц материалды жэне мэдени децгешнщ квтершуше экеледi.
Интеллектуалды демалысца деген цажеттшк «рекреация» жэне «туризм» тYсiнiктерiмен тыгыз байланысты. Каирп кезде, рекреация адамныц цалыпты вмiр CYPуiне, ецбекке цабшеттшгш цалпына келтiруге цажеттi цызмет тYрi болып саналады. Бiрiншi орында, адамныц рухани элемi мен оныц шыгармашылыц цабiлеттерiн дамытуы керек. Сондыцтан, рекреация - ол дамыган цогамныц ажырамас бвлiгi, цазiргi вмiр CYPУ салтыныц цурамдас компонентi.
БYгiнде экономикалыц, элеуметпк жэне саяси жYЙелер взгердi, нарыцтыц экономика жагдайында рекреацияга деген квзцарас та взгерд^Халыцтыц бурынгы нацты аумацтыц-рекреациялыц жYЙелерге жаппай миграциясы тоцталгандай, сол жYЙелердiц бурынгы децгейлерi де жоц.Соныц орнына, аймацтыц территорияларды зерттеуге, взiндiк рекреациялыц объекттердi дамытуга, сонымен цатар, взiндiк рекреациялыц элеуеттi цолдануга цажеттiлiк туындады.
Атырау облысы - туризмдi дамытуга кажетп критерийлерге ие: ландшафт эртYрлiлiгi, мэдени-тарихи к¥ВДылыктарга байлыгы, конакжай халкы, сонымен катар, Еуропа мен азия арасында орналасканы да осы аймактыц рекреацияга деген мYмкiндiктерiн арттырады.
Накты аудан аумагында туризм мен демалысты ^йымдастырып, дамыту да взектi мэселе болып табылады. Туризм Казахстан Республикасында халык шаруашылыгыныц толыкканды саласы репнде карастырылады.
Жаца гылым «Туризмология» (рекреалогия) даму процес жYзеге асуда. Оныц дамуында географияныц алатын орны ерекше. Егер б^рынгы уакытта география гылымы жаца аумактардыц ашылуымен, олардыц табиги ерекшелiктерiн зерттеумен айналысса, бYгiнде оныц зерттеу саласы ретiнде табигаттыц тазалыгы мен тугастыгы, адамныц табигаттагы мэселелерi есептеледi. География гылыммдар жYЙесiнде, рекреациялык география халыктыц рекреациялык ю-эрекеттершщ аумактык ^йымдастырылуын зерттейтiн, интегралды-синтетикалык гылым реинде каркынды дамуда.
Тандалынган такырып накты ауданда рекреацияныц ^йымдастырылуы мен дамуы Yшiн взектi, ол влкетану Yшiн де мацызды. Кейбiр елдерде «географияныц» мектептеп курсын толыктай влкетанулык мазм^нда взгертудi ^сынылган.
К^рп тацда Атырау облысында м^най вцдеу зауыты орнынан коршаган ортага бвлiнiп жаткан ауыр металдардыц зиянды эсерлерi кYннен-кYнге ^шешп келе жатыр.
Атырау м^най вцдеу зауытыныц калдыктары коршаган ортага терю ыкпалын тигiзуде. Ол ец алдымен, атмосфераны, гидросфераны, сонымен бiрге топыракты ластауда. Облыс топырагыныц м^наймен ластану дэрежесш келесi кестеден квруге болады.
1 - кесте. Атырау облысындагы топырактын м^наймен ластану до реже ел
Вариант Месторождения
С.Балгнмбаев | Жанаталап | Терен-Узек
Содержание нефти в почве, мг/кг
Контроль 0.11±0.02 0.13±0.02 0.40±0.06
Среднезагрязненная почва 6007.15il2.91 5451,04±12.30 9212.30±15.99
Снльнозагрязненная почва 29675.00±27.70 27994.00±27.88 34155.00±30.80
Активность инвертазы. мг глюкозы/г почвы за 24 часа
Контроль 10,31±0.53 5.82±0.40 4.95±0.37
С реднезагря зненная почва 7.43±0.45 3.67±0.32 2.84±0.28
Снльнозагрязненная почва 4.55±0.35 1.59±0.20 0.97±0.16
Активность дегидрогеназы. ед. ОП
Контроль 0.42±0.05 0.39±0.03 0.25±0.01
Среднезагрязненная почва 0.73±0.05 0.53±0.07 0.58±0.03
Сильно загрязненная почва 1.15±0.08 1.09±0.07 0.77±0.06
Каталаза. мл СЬ/г за 2 мин.
Контроль 12.90±0.61 12.70±0.63 12.90±0.68
С реднезагря зненная почва 11.30±0.62 12.40±0.63 10.70±0.65
Снльнозагрязненная почва 10.60±0.55 11.00±0.51 7.80±0.44
Целлюлаза. °о деструкции клетчатки
Контро.ль 28.00±0.31 30.60±0.98 16.40±0.67
Среднезагрязненная почва 3.40±0.34 2.80±0.31 2.00±0.20
Снльнозагрязненная почва 1.10±0.12 2.00±0.22 0.60±0.04
Уреаза. мг ССЬ/г
Контроль 4.40±0.34 5.50±0.39 3.74±0.32
Среднезагрязненная почва 3.10±0.30 3.30±0.30 2.08±0.24
Снльнозагрязненная почва 1.10±0.12 0.77±0.02 0
Облыс халкы Yшiн рекреациялык ресурстар, кызметтер вте кажетп болып табылады. Облыстыц кытымыр климаты аумакта рекреациялык аудандарды Yлгiлеуде киындык тугызады. Сондыктан такырыптыц взектiлiгi - рекрециялык аудандастырудыц гылыми-практикалык негiздемелерiн ескерiп, элемнiц взге елдершщ тэжiрибелерiн пайдалана отырып, облыс аумагындагы рекреациялык аудандардыц аумактык ^йымдастырылуын аныктау.
Зерттеу ж^мысыныц негiзгi жагдайы - Казакстандагы туризм мен рекреацияны дамыту багдарламаса твцiрегiндегi гылыми-танымдык туризмнiц дамуыныц гылыми негiзi.
Мэдени-тарихи объекттер мен к¥былыстарга катысты практикалык корытындыларды туриспк мекемелер мен оку орындары пайдалана алады. Ол Казакстанныц рекреациялык вшмш
rçaлыптaстыpaды. Беpiлген мaтеpиaлдap жоцо тypистiк-pекpеaцияльщ зонaлap мен ayдaндapды rçaлыптaстыpyFa немесе ^nbinracrçaH тYpлеpiн дaмытyFa Fылыми-aньщтaмaльщ ситат^ ие.
Облысгагы pекpеaцияльщ pесypстapды ^олойлы na^4araHy4bi4 жолдapы aньщтaлып, ayдaндaFы pекpеaцияльщ элеyеттi кeтеpyге бaстaмa жолдap кepсетiледi.
Araipay облысыныц тypистiк-pекpеaцияльщ элеyетiн бaFaлay YmiH глдымен облыстыц фroикaльщ-геогpaфияльщ жaFдaйынa rçbicrçama сипaттaмa беpy ^ожет.
2 - сурет. Araipay облысыныц экiмmiлiк-ayмaкгьщ бeлiнiсi
Aтыpay облысы — Бaтыс Kaзarçстaццa оpнaлaсrçaн облыс. Ipгетaсы 1938 жылы 15 ^щ^до Гypьев облысы деген aтымен ^ana^a^ 1992 жылы rça3ipri aтayынa ие болды. СолтYCтiгiнде Бaтыс Kaзa^стaн облысымен, mыFысындa А^гебе облысымен, оцтYCтiк-mыFысыццa Мо^ыстоу облысымен жэне бaтысындa Ресейдщ Aстpaхaн облысымен mектеседi. Сондой-arç он^стж mекapaсы Кaспий тещзше келш тipеледi.
Aтыpay облысыныц жеp бет сyлapы Едiл eзенiнiц сол жо^ тapмa^тapынaн, Жойыщ, Ойыл, Жем, CaFbi3 eзендеpiнiц тeменгi aFыстapынaн жэне Yлкендi-кimiлi кeлдеpден туpaды.
Эзендеpдiц жинaйтын сyлapыныц тек 10-20 %-ы Faнa e3 облыс ayмaFынaн, aл ^отон суын бос^ aймaкгaн экеледi. Жойыщ eзенi кеме aprçылы эp тYpлi жYк жэне жолaymы тaсымaлдayFa пaйдaлaнылaды, больщ ayлaнaды. Ал ^о^он eзеццеpi епспкке, maбыццьщты сyлaндыpyFa жэне мaл сyapy Ymiн Faнa пaйдaлaнылaды.
Ipi eзендеpi Жойыщ, Жем, Ойыл, K^rnp. Жойыщ eзенi облыстaFы бaсты eзен. Сол сия^ты Бо^сой, БYгiлeзек, БaFыpлысaй, А^сой eзендеpiнiц жеpгiлiктi мaцызы бap. Облыс ayмaFындa Едiл eзенiндегi сaлaлapдыц тapмaкrapы -Aхтyбa, Бозaн, ^Fam т.б. eзендеp бap.
Кeлдеpi. Облыстa екi мыцшн aстaм кeлдеp бap. Олapдыц жолпы кeлемi 800 mapmы marçыpым шaмaсындa. Облыс кeлдеpi туйыщ, aFынсыз болып келедi. Облысто ДYние жYзiндегi ipi ^л - Коспий тецiзi 6OP. Индеp кeлiнен rçуpaмыццa бpом колий 6OP жоFapы сопоры туз eндipiледi.Жaлтыp кeлiне БaFыpлысaй, БYгiлeзек секiлдi шaFын eзеццеp куяды. Будан бос^ ею мыцшн остом maFын кeлдеp 6op. Олap: К^мыс^л, Меmеp, Дэулет, Толой-œp. Олapдыц 65-70%-i жоз кезiнде куpFaп кзлотын ya^rcma кeлдеp.
Жер эсты сyлaры. Облыс ayмaFындa жер aera су корлэрыныц aлты су кен орны aшылFaн. Оныц тeртеyiнiц суы пaйдaлaнылyдa. Олaрдыц ец улкеш жэне коры молы ТaйсоЙFaн, Бyйрек жэне ^оянды K¥мдaрындa орнaлaскaн. Кэбэтыньщ терендiгi 50-120 м, кэлындьны 30-70 м.
Климaты кaтты континентглды, жaздa K¥PFaк, ыстык, эл кыстa ылFaл кaрмен сипaттaлaтын сaлкындык.
Атырэу кутасы кецдiгi 47, -G7 С., ¥зaктыFы 51-53 болэтын жэзы ¥зэк, кысы кыскэ кундермен сипaттaлaды.
Кэцтэр эйыц^ы ортэшэ темперaтyрa -8С-ден бэстэп -12С-ге дейiн, эл шiлде aйындaFы ортэшэ темперaтyрa +24С-ден бэстэп +26С-ге дешн. Ец тeменгi темперaтyрa -38С, ец жоFaры темперaтyрa +45С. Кэспий тещзше к¥йып, облыс ортaлыFынaн eтiп жэткэн Орэл eзенiнiц эркэсындэ ол жердеп темперaтyрa судэн элыс жердегi эудэндэрдыц темперaтyрaсымен сaлыстырFaндa тeмен болып келедк Жэуын-шэшын болэр-болмэс децгейде, жылынэ ортэшэ 15G мм, 2GG мм шэмэсындэ болэды. Жел бaFыты кэцтэр эйындэ оцтyстiк-шыFыс бaFыттa болсэ, эл мэусым эйындэ бэтыс бaFыттa болэды.
2-кесте. Облыстыц aya темперэтурэсыныц эйлык кeрсеткiштерi
Айлэр Абсолют. минимум Ортэшэ минимум Ортaшaсы Ортэшэ мэксимум Абсолют. мэксимум
кэцтэр -37.9 (19G9) -9.4 -6.4 -2.8 1G.5 (2GG7)
экпэн -37.4 (1954) -9.9 -6.3 -1.8 15.G (1958)
нэурыз -32.3 (1954) -3.1 G.8 5.8 26.3 (2GG8)
сэу1р -12.3 (1898) 6.1 11.2 17.2 32.5 (1972)
мэмыр -2.3 (1952) 12.8 18.4 24.5 38.G (2G14)
мэусым 2.3 (1967) 18.4 24.5 3G.8 41.9 (1973)
шшде 8.1 (1947) 2G.5 26.8 33.4 42.7 (1984)
тэмыз 4.8 (1973) 18.5 24.8 31.6 41.9 (2G15)
кыркуйек -5.7 (1958) 12.3 18.G 24.6 4G.1 (2GG3)
-15.7 (1976) 5.G 9.7 15.3 29.6 (2GG4)
кэрэшэ -29.8 (1957) -1.7 1.3 5.1 19.9 (1974)
желтоксэн -35.8 (1892) -7.G -4.3 -1.1 11.8 (1947)
жылдык -37.9 (19G9) 5.2 9.9 15.2 42.7 (198
Тецiз жaFaсындaFы бaтпaктaрдa кэмыс, к¥рэк жиi кездеседi. ШыFыс жaFындa ебелек, мортык, шытыр, кэцбэк, экселеу, жы^ыл, жyзгiн eседi.
Сонымен кэтэр облыс ayмaFындa дэрiлiк, техникэлык eсiмдiктер де кездеседк Олэрдыц жэлпы сэны 50 ден эсэды.
Атырэу облысындэ 500 ге тэртэ омырткэлы жэнуэрлэр тyрi жэне мыцдaFaн омырткэсыз жэнуэрлэр тyрлерi кездеседi. Облыс ayмaFындa к¥стэр элуэн тyрлi жэне кец тaрaлFaн. Олэрдыц ец бэсты тiршiлiк орындэрыныц бiрi -су жэне оныц жaFaлayы.
Жэлпы к¥стэрдыц 280-дей тyрлерi бэр. Оныц шшде бiркaзaн, дегелек, кэз, уйрек, шaFaлa, тырнэ, дуэдэк, кeгершiн, торFaй тэрiздiлер кeп тaрaFaн.
Облыстыц eзен-кeлдерiнде бэлыктэрдыц кeптеген тyрлерi бэр. Кэсштш мэцызы бэр бэлык тyрлерiнен беюре, корытпэ, шокыр т.б. бэлыктэр кездеседк
Облыс сулэрындэ шортэн, сэзэн, жэйын, мэйшэбэк, кaрaкeз т.б. кец тaрaFaн. Жэлпы Кэспий тецiзiнiц Атырэулык aймaFындa бaFaлы бэлыктэрдыц 122-ден эстэм тyрлерi кездеседi.
Облыстыц жер койнэуындэ кэлыц шeгiндi кэбэттэрмен бэйлэныскэн эр тyрлi пэйдэлы кaзбaлaрFa мол. Олэрдыц шшде коры эсэ бэй эрi непзпс м¥нэй болып тэбылады. M¥нaй-гaздaн бэскэ пэйдэлы кэзындылэр iшiнен облыс экономикэсы yшiн мэцыздылэры ретiнде борэт жэне борэт т¥зды кендердi, эс т¥зын, кaлийлi, мaгнийлi жыныстэрды aтayFa болады. Кдоылыс индустриясы шикiзaттaрынaн бор, бор-мергельдi жыныстэр, гипс, энгидрит, сэзды, к¥мды эктэстэр, сондэй-эк битуминозды жыныстэр (кирлер) мен т¥щы жэне минерэлды су кeздерi бэр. Борэт кенi дуние жyзiнiц бiр Faнa жерiнен, тек Атырэу облысыныц койнэуынэн Faнa тэбылып отыр. Сондэй-эк кyкiрт, к¥м-
киыршык тас косындылары, отка твзiмдi керамзит жэне юртшпк саздар, ^лутас, шипалы балшык, коцыр квмiр мен минералды бояулар жасауга жарамды саз швгiндiлерi бар.
Туристiк элеует бiркатар факторлардыц эсерiнен калыптасады: туризм теориясы мен эдюнамасын дамыту; нарыктык катынастарды калыптастыру жэне дамыту; туризмдi баскару жэне технологиялар саласындагы инновациялар; акпараттык-техникалык CYЙемелдеу жYЙесiн дамыту; шыгармашылык кызметтiц жэне кадрлардыц бiлiктiлiгiн арттыру. Осылайша, туристок элеует аталган барлык компоненттер мумюндштершщ бiрiккен нэтижесi ретiнде калыптасады.
Туристок-рекреациялык элеует абстрактiлi тугастык ретiнде карасак, келесiдей к¥рамдас элементтердi камтиды: ресурстык, материалдык-техникалык, кадрлык, зацнамалык, акпараттык, ^йымдастырушылык, гылыми жэне техникалык.
Дамудыц сапалы жаца децгейiне квшу, туризмнiц ттмдшгш айтарлыктай арттыру туризмнiц ресурстык, ^йымдастырушылык, техникалык, гылыми, эдiстемелiк жэне кадрлык ресурстарын каркынды жэне тецгерiмдi дамытуды талап етедi. Осындай тYPдегi трансформациялар, сонымен бiрге, кызметкерлердiц кэсiбилiгi мен олардыц жауапкершiлiгi айтарлыктай вскенше, калаган нэтижеге кол жеткiзбейдi. Туризмнiц ресурстык базасы туристiк внiмдi к¥руга колайлы табиги жэне жасанды тYPде к¥рылган объектiлердiц тiркесiмiн бiлдiретiн туристiк жэне рекреациялык ресурстардан тирады. Туристiк ресурстар эртYрлi табиги, мэдени-тарихи, элеуметтiк-экономикалык объектшер мен к¥былыстардан тирады, олар туристок кызметтер кврсету Yшiн негiз болып табылады
[3] .
Рекреация (гесгеайо - калпына келтiру) — адамныц ецбек процесiнде ж^мсаган дене жэне рухани кYштерiн калпына келтiру мен дамыту. Кргамдык рекреация — ец басты орындагы кажеттiлiк. Оны физикалык жэне психикалык кажеттiлiк деп те аныктауга болады.Арнайы рекреация - квптеген рекреациялык сабактар, денсаулыкты жаксарту, айналаны танып бiлу, киындыктарды жеце бшу, рухани байлыкты камтиды. Арнайы рекреация с^ранымдары взiнiц калыптасуында элеуметтiк топтык рекреация с^ранымына жэне к¥рылымына эсер етедк
Когамдык iс-эрекет, топтык жэне жеке рекреациялык с^ранымдары, адамныц кажеттшп объективтi вмiр жагдайыныц тарихи жагымен айкындалады. Рекреациялык кажеттiлiктер адам кажеттшктершщ бiрi ретiнде айкындалады.
Рекреацияныц непзп мiндетi - когамныц эр мYшесiнiц физикалык жэне психологиялык кYшiн калпына келтору жэне дамыту, оныц рухани элемшщ жан-жакты дамуы. Рекреация - дамыган социологиялык когамныц саяси бвлшбейтон бвлiгi.
Рекреациялык ресурстар деп - бiрегей тарихи немесе танымдык, эстетикалык жэне емдеу-сауыктыру мацыздылык касиеттерше ие, адамныц денсаулыгын жэне ецбек кабшеттшгш калпына келтiру жэне демалу-квцш квтерудi камтамасыз ететiн табиги жэне мэдени ресурстарды айтамыз. Осы аталган мэселелердi Атырау облысы мысалында карастырайык.
Туристiк элеует бiркатар факторлардыц эсершен калыптасады: туризм теориясы мен эдюнамасын дамыту; нарыктык катынастарды калыптастыру жэне дамыту; туризмдi баскару жэне технологиялар саласындагы инновациялар; акпараттык-техникалык CYЙемелдеу жYЙесiн дамыту; шыгармашылык кызметтiц жэне кадрлардыц бшктшгш арттыру. Осылайша, туристiк элеует аталган барлык компоненттер мумюндштершщ бiрiккен нэтижесi ретiнде калыптасады.
Атырау облысыныц рекреациялык элеуетi туризмдi дамытуда келешеп зор вцiрлердiц бiрi болып саналады. Тауы бен тасы, взенi мен квл^ жазира даласы койнауында каншама сыр жатса да, вцiрдiц керемет к¥пияларына элi де болса каныга койган жокпыз.
Географиялык орны Азия мен Европа арасында болганыныц взш угымды пайдалануга болады. Атырау облысында туризмдi дамытуга Yлкен мYмкiншiлiк бар. Себеб^ ^лан- гайыр казак даласында Атырау вцiрiнiц вз орны жэне вз тарихы бар. Сондыктан Атырау облысын бвлек бiр рекреациялык аудан ретшде карастыруга болады.
Рекреациялык аудандар калыптасуыныц негiзгi ерекшелiгi: процесске табиги жэне элеуметток к¥былыстар мен объектшердщ бiрдей эсер етуiнде. Жалпы алганда, б^л олардыц тогысында орын алатын интеграцияланган процесс болып табылады. Белгш бiр жагдайда элеуметтiк жэне экономикалык даму кажеттiлiктерi колайлы табиги жагдайларга ие территорияныц рекреациялык аймак ретшде калыптасуына экеледi.
Демалыс аймагы табигат т^ргысынан колайлы болмауы мYмкiн емес, аудан <^регей» болуы керек. <^регейтк» арнайы жолмен жинакталады.
Аймокга pекpеaциялык мaксaттap Ymrn «бipегейлiктi» домыту бapысындa келесi диолектико колыш-осады. Оныц дому мiндетi туpFaндa, нaзap оудон тaбиFaтыныц еpекmелiгiне ayдapылaды. Бул пapaметpлеpдi тiптi Fылыми фaктiлеpмен де paстaлды.
Игеpiлyдiц apнaйы децгейiне жеткенде, бipiншi оpынFa ешкошон кapaстыpылмaFaн оудон туpaксыздыFы mыFaды. Мундой туpaксыздыккa ayдaндaFы этниколык жэне оймоктык кaктыFыстap жотады екен. Бipaк оудонныц бipегейлiгiн сокгау Ymrn эpкaшaн оймоктыц тaбиFи бipегейлiгiне Yлкен мэн беpiледi.
2 - кесте. Ре^еоциялык ayдaндapдыц домуыно эсеp ететш фaктоpлap.
р Рекреациялык аудандардьщ дамуына эсер ететш факторлар Сипаттамалары
1 Аудонныц экономиколык дому децгеш Бул pекpеaциялык ayдaцныц дому пpоцесiнiц надты фaктоpлapы болып тобылады. Eкiншi жорынон, олapдыц болмоуы моцызды емес, жэне ол белгш 6íp оудонды pекpеaция солосындо дямыту мэселес1н жоквд шыFapмaйды. Уpбaндaлy мен оймоктыц тобиги лaндшaфттapын шapyaшылыктa игеplлy децгешнщ туpaкты дямуы вдомныц pекpеaциялык кaжетт1л1ктеp1мен комтомосыз ету жэне демолыс оpындapындa тaбиFaтты соктоу мэселес1н eзект1 ет1п отыф.
2 ЭМО оуморындо кeлiкке деген колжет1мд1л1к
3 Ецбек pесypстapыныц жеткiлiктi болуы
4 Коныс ayдapy жYЙесiнiц болуы
Кез келген теppитоpия эpтYpлi коFaм кaжеттiлiктеpiн комтомосыз ететiн эpтYpлi aльтеpнaтивтi мYмкiндiктеpге ие тaбиFи pесypс болып тобылады. Аймокты кеmендi пойдолону бaFдapлaмaсын эзipлеген кезде тYpлi коFaм кaжеттiлiктеpiн ескеpiп, тYpлi тaбиFи элеуетше котысты фaктоpлapды зеpттеy кожет.
Нокты теppитоpиядa жYзеге aсыpyFa болотын тaбиFaтты пойдолону тYpлеpiнiц сонын келесi фaктоpлapмен aныктaлaды:
- КоFaм кaжеттiлiктеpiнiц сипоты мен куpылымымен;
- Беpiлген теppитоpиядaFы pесypстapмен, олapдыц оpнaлaсyы мен игеpiлyiнiц децгейiмен;
- MaцындaFы жэне aлыстaFы теppитоpиядa уйымдоскон тaбиFaтты пойдолону тYpлеpiмен;
- Теppитоpияныц оукымымен.
Осылойшо, теppитоpияныц pекpеaциялык элеyетi боско до элеyметтiк-кaжеттi кызметтеp типтеpiмен тец. Ka^ipri уокыт немесе болшок уокыт кезецiнде элеуетп pекpеaциялык теppитоpияныц моксимолды сыйымдылыFынa жету Ymiн: осы сыйымдылыкко жетуге жумсолотын mыFындapды жэне теppитоpиядaFы тaбиFaтты пaйдaлaнyдыц бapлык тYpлеpiнiц пpопоpционaлды комбиноциясын есепке any кеpек.
Бipaк, теppитоpияныц pекpеaциялык элеyетiн оныктау бapысындa, олapдыц тиiмдi пaйдaлaнyFa кедеpгi тyдыpaтын фaктоpлap кaтapы aныктaлaды.
Жеp (теppитоpиялык) pесypстapыныц шектеултнен боско, pекpеaциялык mapyamылыктыц домуыно су pесypстapыныц, кeгaлдыц a3 болуы, pекpеaциялык инфpaстpyктapыныц тeменгi децгейде болуы жэне т.б. фaктоpлap кедеpгi жосойды.
Облыс aймaктapыныц e3 еpекmелiктеpiнiц негiзiнде оумоктыц бapлык pекpеaциялык ayдaндapындa imкi тypизмдi домыту кэжет.
Нapын кумы - Коспий моцы ойттыныц солтYCтiк-бaтыс бeлiгiнде, Eдiл мен Жойык eзендеpi apaлыFындa оpнaлaскaн. AyмaFы 40 мыц км2. Кумды eцip оpтa есеппен тещз децгейiнен 21 м тeмен жотыф.
ТaйсоЙFaн кумы - Aтыpay облысыныц солтYCтiк mыFыс mетiн олып жоткон кум. Коспий моцы ойттыныц ощустш Оpaл олдыныц кeтеpiцкi оцтYCтiк-бaтыс киыф mетiн жэне Жем Yстipтiне уштосотын eцipiн олып жaтыp. Жолпы узындыны 83 км-ге жуык, енi 40 км, оудоны 2400 км2. Aдыpлы-кыpкaлы, кейде кумды-maFылды келедi.
AтaлFaн кумдap облысымыздaFы еpекmе кepiнiске ие тоботи лaндmaфттap кaтapынaн оpын олоды. Осы Исотой ayдaныныц куpaмынa кipетiн Нapын кумы мен ^^m^Fa оудоныно кapaсты ТaйсоЙFaн кумдapындa тypизмнiц экстpемaлды тYpiн дaмытyFa болады. Нapын жэне Исотой кумдapынa тypисттеp квaдpоциклдapмен aттaнa олады. Себебi, осы тypизм тYpiнiц шебеpлеpi
аймакты вздерi кврш, б^л к¥мдардыц Араб Эмираттарындагы к¥мдардан ешкандай айырмашылыгы жок екенiн айтуда [4].
Рекреациялык-танымдык iс-эрекетте адамныц рухани дамуы карастырылган. Б^л топка: мэдени ескерткiштердi карау жэне табигаттыц кврiнiстерiмен танысу жатады.
Атырау облысы вцiрiнде орналаскан сан тYрлi тарихи- мэдени ескерткiштер халык казынасы болумен катар, осы вщрлерге келушi туристерге танымдык багытта ^стануга болатын мYмкiндiктердiц бiрi. КYнi бYгiнге облысымызда 494 ескерткiштер бар. Оныц 67 тарихи ескерткiш, 34 жер асты казба ескерткiштерi , 152 монументалдык ескерткiштер, 241 сэулет -к^рылыс ескерткiштерi. Осылардыц iшiнде 4-еуi республикалык мацызы бар ескерткiшке жатады. Олар: Махамбет Этемю^лы жерленген жерi (Индер ауданы), орта гасырлык Сарайшык калашыгы (Махамбет ауданы), М^найшылар калашыгы (Атырау каласы), Ж^бан тамы (Жылой ауданы). Демек, облыстыц казыналы м^расы туризмдi дамытуга вз Yлесiн косатыны свзшз [5].
Жецiс саябагы. Каланыц Еуропа бвлiгiнде орналаскан саябак болып табылады. Эткен 2015 жылы «¥лы Жещстщ» 70 жылдыгына орай толыктай жвндеуден вткенiн айтпай кету мYмкiн емес. Саябакта Yлкен квлемдi алып вскен тYрлi агаштар мен согыс ардагерлершщ есiмдерi жазылган ескерткiштер орнатылган.
Орталык саябак. Атырау каласыныц ец алгашкы к¥рылган бвлiгi аймагында (Жилгородок ыкшам ауданы) орналаскан. Саябакта жYргiншiлерге арналган ашык жолдар, квкпен таласкан агаштар, жаз мезгшнде ж^мыс iстейтiн мейрамханалар орналаскан.
Осы ею саябак кала т^ргындарыныц бетке ^стар мэдени ландшафттарыныц Yлгiлерi болып табылады [6].
М. Этемкулыныц кесенесi. Мемориальды комплекс Атырау каласыныц оц жагалауында орналаскан. Комплекс каланыц екi дiни орталыктары - "Иман" жаца мешiтi жэне Успен шiрекуiмен бiрге бiр т^ргын комплексшщ кала к¥рылысыныц жиынтыгын к¥райды. Архитектурлы-мемориальды комплекс 3 бвлiктен тирады: Махамбет жэне Исатай монументу Акжол аллеясы жэне мэдени ландшафтты шагын саябак. Осы жер 5 гектар шамасындагы аумакты алады. Исатай-Махамбет монументi атты екi мYсiндi, коламен жалатылган, эр бiреуiнiц биiктiгi 5 метр, ею метрлi постаментiндегi композициясын к¥райды. Монументтщ козгалатын жагында "Корган" сферасы ескершш, "Корганныц" кесiлген жерiнде "Едiл-Жайык" бедерi орналасып, халыктыц Исатай мен Махамбеттщ бiрлiгiн бiлдiредi.
Атырау облысы - Батыс Казакстан облыстарыныц iшiнде диаметрi 2 метрге жететiн ак тасты сферасымен квптеген таулы шыцдарына бай мекен.
Б^л корыктык мекенде вткен гасырлар архитектураныц дiни белгiлерi, негiзiнен ежелп ескерткiштер, жер асты мешiттер, саганаттар, кошкартастар, к¥лпытастар, сандыктастар, тYрлi формадагы жерсаты мешiттер орналаскан. Б^л барлык ескерткiштер бiр-бiрiнен тYрлi формалармен жэне декоративт тYзеу тYрткiлерiмен ерекшеленедi. XIII—XVI г.г. Сарайшык калашыгы жэне Махамбет Этемю^лыныц кесенесi Казакстанныц мэдени жэне тарихи ескерткiштерiнiц мемлекетпк тiзiмiне енгiзiлдi [7].
Атырау облысында мэн берiлiп, кYш салынса туриспк орталык болгалы т^рган табиги ескертюштер де баршылык. Мысалы, Жылыой ауданындагы «Камысквл», Индердегi т^зды квл, оныц шипалы балшыгы, Еркiнкала ауылы жанындагы «Жасыл арал», Каспий тецiзiнiц жагалауы, Атырау жэне Актвбе облыстарыныц шекарасында орналаскан Актолагай Yстiртi, Жылыой ауданындагы керемет Актолагай, Аккерегешш, Иманкара таулары, К¥рмангазы ауданындагы "Бесшокыныц YЦгiрiм жэне Амангелдi селолык округi мацайындагы «Ак Жайык» резерваты.Сонымен катар ж^рттыц квзайымына айналган К¥рмангазы ауданындагы Кигаш взеш бойы [8].
Облыс халкы Yшiн рекреациялык ресурстар, кызметтер вте кажетп болып табылады. Облыстыц кытымыр климаты аумакта рекреациялык аудандарды Yлгiлеуде киындык тугызады. Сондыктан такырыптыц взектшш рекрециялык аудандастырудыц гылыми-практикалык негiздемелерiн ескере отырып, облыс аумагындагы рекреациялык аудандардыц аумактык ^йымдастырылуын аныктау жэне аймактыц туристiк-рекреациялык элеуетiн багалау аркылы облыста рекреациялык iс-эрекеттердi дамыту..
Аймактыц облыстык децгешнде де, кала твцiрегiнде де туриспк-рекрациялык элеуеттiц жогары екенi аныкталды.
ПайдалынылFан эдебиеттер
1 UNWT0 и статистика Казахстана / Модель прогноза. Режим доступа: stat.kz. Алматы. 2015
2 Концепции развития туристской отрасли Республики Казахстан до 2020 г.: Постановление Правительства Республики Казахстан от 28 февраля 2013 г. № 192. Астана.2013. Режим доступа: stat.kz
3 Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. Алматы.2000
4 «Атырау» энциклопедиясы. Алматы. 2000
5 ^аженбаев Е. Атырау облысыньщ географиясы. Алматы. 2007
6 2011-2015 жылдарга арналган Атырау облысыныц аймактарын дамыту багдарламасы. Атырау - 2010
7 Атырау облыстык табиги ресурстар жэне табигат пайдалануды реттеу департаментiнен алынган мэлiметтер. Атырау. 2015
8 Мамирова К.Н., Мусахан Р. Кызылорда облысы кYрiш шаруашылыгыныц аумактык орналасу ерекшелштерь Казак мемлекеттiк кыздар педагогикалык университетшщ Хабаршысы. 2016. №6. 26-30 бб.
ОЦЕНКА ТУРИСТСКО-РЕКРЕАЦИОННОГО ПОТЕНЦИАЛА РЕГИОНА (НА ПРИМЕРЕ АТЫРАУСКОЙ ОБЛАСТИ)
К.Н.Мамирова1, Т.К.Шакенова2, АД.Каирова3 :к.п.н.., и.о. профессора, 2к.г.н., ст. преподаватель, 3магистрант 2 курса, специальность 6М060900 - география, Казахский государственный женский педагогический университет, Казахстан, г. Алматы, e-mail: mamirova_kulash@mail.ru
Туристский потенциал определяется объемом используемых ресурсов, их структурой и возможностями реализации. Он характеризуется наличием природных и климатических ресурсов (ресурсный потенциал), количеством квалифицированных кадров, качеством их подготовки, количеством и качеством необходимой информации, уровнем технической оснащенности.
Как и любая другая сфера хозяйственной деятельности, индустрия туризма является весьма сложной системой, степень развития которой зависит от ее потенциала и эффективности его использования. Казахстан обладает всеми возможностями для создания конкурентоспособной и рентабельной индустрии туризма: выгодное геополитическое положение страны, политическая стабильность, уникальность туристско-рекреационных ресурсов, многообразие туристско-рекреационных зон, природных ландшафтов, флоры и фауны. В статье дана оценка туристко-рекреационному потенциалу региона на примере Атырауской области, охарактеризовано физико-географическое положение Атырауской области. Дана характеристика отерриториальной организации рекреационных районов Атырауской области и определены аспекты развития в будущем.
Ключевые слова: рекреация, рекреационный потенциал, туристический потенциал, рекреационные ресурсы, общественная рекреация, специальная рекреация, рекреационная деятельность.
Kfl3av, MeMneKemmiK v,u3dap педагогикамuц ynueepcumemm^ Xa6apmucu № 1 (73), 2018
EVALUATION OF THE TOURIST-RECREATIONAL POTENTIAL OF THE REGION (ON THE EXAMPLE OF ATYRAU REGION)
K. Mamirova1, T. Shakenova2, A. Kairova3 :Cand. Sci. (Pedagogy), Prof. (acting),
2Cand. Sci. (Geography), 3 MS cstudent 6M060900 - Geography Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan,e-mail: mamirova_kulash@mail.ru
The tourist potential is determined by the volume of resources used, their structure and implementation possibilities. It is characterized by the availability of natural and climatic resources (resource potential), the number of qualified personnel, the quality of their training, the quantity and quality of the necessary information, the level of technical equipment.
Like any other sphere of economic activity, the tourism industry is a very complex system, the degree of development of which depends on its potential and efficiency of its use. Kazakhstan has all the opportunities to create a competitive and profitable tourism industry: a favorable geopolitical position of the country, political stability, the uniqueness of tourist and recreational resources, the diversity of tourist and recreational zones, natural landscapes, flora and fauna. The article gives an assessment of the tourist and recreational potential of the region on the example of Atyrau region, the physico-geographical position of Atyrau region is characterized. The characteristic of territorial organization of recreational areas of Atyrau region is given and development aspects are determined in the future.
Key words: recreation, recreational potential, tourist potential, recreational resources, public recreation, special recreation, recreational activities.
