Научная статья на тему 'СЫРДАРИЯ АТЫРАУ К0ЛДЕРІ ТРАНСШЕКАРАЛЫҚ АРАЛ-СЫРДАРИЯ АЛАБЫНЫҢ БІРЕГЕЙ ТАБИҒИ СУ НЫСАНЫ'

СЫРДАРИЯ АТЫРАУ К0ЛДЕРІ ТРАНСШЕКАРАЛЫҚ АРАЛ-СЫРДАРИЯ АЛАБЫНЫҢ БІРЕГЕЙ ТАБИҒИ СУ НЫСАНЫ Текст научной статьи по специальности «Естественные и точные науки»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
атырау көлдері / көлдер жуйесі / су экожүйесі / су тутыну / сумен камтамасыздандыру / баскару. / delta ponds / lake system / water ecosystem / water consumption / water supply / river management

Аннотация научной статьи по естественным и точным наукам, автор научной работы — Таиров А. З., Сорокина Т. Е., Олекова А. Т.

Трансшекаралык Арал-Сырдария алабыныц б1регей табиги су нысаны ретшде Казакстанныц Арал ещрщдеп атырау келдер1 карастырылган. Коршаган ортага климаттыц езгерю1 жэне барлык антропогенд1к эсерлердщ сезпшттк табиги керсетшш1 ретшде, «халыкаралык» Сырдария атырау келдер1 агынды ыдырауыныц жэне езен агындысын жинактау аумагы болып саналады. Келдер жуйесшщ экологиялык-гидрологиялык жагдайынан Арал ещршщ барша су экожуйесшщ ем1ршецд1к кабшеп тэуелдг Осы тургыдан, олардыц заманауи жагдайына бага берл1ген, ж1ктеулер1 келпршген, езен агындысыныц тэртштемес1, туракты емес жагдайыныц зацдылык езгерютер1 карастырылган. Элеуметпк-экономикалык жэне экологиялык езгер1сш кайта калпына келпру максатында су нысандары параметрлерш оцтайландыру усыныстары эз1рленген. Сырдария атырауыныц су кешендер1 (келдер, сазды-батпак алкаптары), прш ш к аймагыныц есел1 б е л т репнде, сумен камтамасыздандыру мэселесшщ шеш1мдерш камтиды жэне аймактыц табиги-ресурспк элеуетш жогарылатады, осыган байланысты экожYЙелiк кызметш (реттепш, камту, CYЙемелдеу) аткарады. Бул физикалык-географиялык жагдайыныц курдел1 гидрографиялык желшщ ажырамас б е л т . Осы тургыдан, трансшекаралык Арал-Сырдария алабыныц су корларын б1рлесе баскаруда, атырау келдер жуйесш езгеше жэне табиги жеке су тутынушы репнде карастырган дурыс.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SYRDARIYA DELTA LAKES UNIQUE ENVIRONMENT OBJECTS OF THE ARAL-SYRDARIYA TRANSBOUNDARY BASIN

Considered delta lakes of Kazakhstan part of Aral Sea area as unique natural features of transboundary Aral-Syrdariya river basin. Delta water bodies of «international» Syrdariya River the final dispersion units and at the same time, the accumulation of surface runoff, the most sensitive indicators of climate change, natural and anthropogenic exposure on the environment. Ecological and hydrological state of natural objects and engi neering and technical condition of the water system depends on the welfare of the Aral Sea aquatic ecosystem region. In this context, given the current estimate of their condition, the classification according to various criteria in conditions of disturbed river flow regime of the Syrdariya River delta, provide recommendations to optimize the parameters of water bodies to restore their ecological and socio-economic functions. Natural complexes of Syrdariya delta (ponds, wetlands), as the most productive part of the biosphere, contains a solution of water supply and enhance the natural resource potential of the region and related to them ecosystem services (regulating, supplying, supporting). It is an integral part of a complex hydrographic network, due to the whole complex of physical and geographical conditions. From this point of view, the lake systems of the Delta in the process of water resources management of the transboundary Aral-Syrdarya basin should be considered as a peculiar and natural water consumer.

Текст научной работы на тему «СЫРДАРИЯ АТЫРАУ К0ЛДЕРІ ТРАНСШЕКАРАЛЫҚ АРАЛ-СЫРДАРИЯ АЛАБЫНЫҢ БІРЕГЕЙ ТАБИҒИ СУ НЫСАНЫ»

Э9Ж 37.27.02

А. 3. Таиров1, Т. Е. Сорокина1, А. Толекова2

1 Г. г. к., табиги-шаруашылык жуйесш сумен камтамасьп ету жэне математикальщ улплсу зертханасыныц ага гылыми кьпмсткср1 (Сэтбаев Университет!, География институты, Алматы, К^азацстан)

:Табиги-шаруашылык жуйесш сумен камтамасьп ету жэне математикальщ улгшеу зертханасыньщ гылыми KbríMCTKcpi (Сэтбаев Университет^ География институты, Алматы, Кдзацстан)

СЫРДАРИЯ АТЫРАУ КЭЛДЕР1 -ТРАНСШЕКАРАЛЬЩ АРАЛ-СЫРДАРИЯ АЛАБЫНЬЩ Б1РЕГЕЙ ТАБИГИ СУ НЫСАНЫ

Аннотация. Трансшекаральщ Арал-Сырдария алабыньщ oipcrcíí табиги су нысаны рстшдс К^азац-станньщ Арал ещршдеп атьфау келдер1 карастырылган. Коршаган ортага климаттьщ 03repici жэне барльщ антропогенднс эссрлсрдш сезгштк табиги KepceTicinii ретшде, «халыкаралык» Сьфдария атьфау келдер1 -агынды ьщьфауыньщ жэне езен агындысын жинактау аумагы болып саналады. Келдер жуйесшщ экология-льщ-гидрологияльщ жагдайынан Арал ещршщ барша су экожуйесшщ е\пршсндп< цабшеп тэуелд1.

Осы тургыдан, олардьщ заманауи жагдайына бага бсрл1гсн. жнстеулер1 келпршген, езен агындысыньщ TopTÍHTCMCCÍ. теракты емес жагдайыньщ зандыльщ езгерютер1 карастырылган. Элеуметпк-экономикальщ жэне экологиялык 03repicÍH кайта калпына келпру максатында су нысандары параметрлерш онтайландьфу усыныстары оирлснгсн.

Сьфдария атьфауыньщ су кешендер1 (келдер, сазды-батпак алкаптары). пршшк аймагыньщ есел1 белт репнде, сумен камтамасьпдандыру мэселесшщ шенпмдерш камтиды жэне аймактьщ табиги-ресурспк элеуе-tíh жогарылатады, осыган байланысты экожуйелш цызметш (реттепш, камту. суйемелдеу) аткарады. Бул физикальщ-географияльщ жагдайыньщ курдел1 гидрографияльщ желшщ ажьфамас белш. Осы тургыдан, трансшекаральщ Арал-Сьфдария алабыньщ су корларын б1рлесе баскару да. атьфау келдер жуйесш езгеше жэне табиги жеке су тутынушы репнде карастырган дурыс.

Тушн сездер: атьфау келдер1, келдер жуйса. су экожуйеа, су тутыну, сумен камта мае ьпдандыру. баскару.

Kipicne. Кдзакстаннын Арал enip¡ Туран жазьщ ойпаты шецбершде Сырдария езешнщ t6\ichfí агысында орналаскан. Сырдарияныц жалпы су жинау алабыныц (462 км2) 52% немесе 240 км2 казахстан аймагына клредк Эзеннщ табиги жагдайында (шартты турде, XX г. 1960 жылдарына дешн) орта жылдык шыгыны 703,0 м3/с курап, Арал тснЫнс жылына 14,3 км3 дейш су колем i куйылган [5]. Эмудария агындысымен жыл сайын 56,0 км3 ^ураган. Бул Арал tchíjí децгешн +53,0 ±0,4 м абсолютпк белгюнде, судьщ туздылыгын 10 %о (10 000 мг/дм3) жэне келдер жуйесшщ су toptíhtcmccíн туракты устап туруга мумклншЫк берген.

Алайда, Арал-Сырдария аймагыныц экожуйссшс климаттьщ табиги езгерютер1 жэне антро-погещцк yneci аукымды эссрш титдк Осыньщ салдарынан табиги кешендердщ эволюниялык табиги айналымдары мен су tchfcpivii бузыла басталды [6]. Антропогещцк шартты ыкпал Сырдария езеш агындысын 1970 жылдары 20,0 км3 астам су келемш 1990 жылдары 5,0 км3 дешн темендетш, коршаган ортаны аукымды турлещцрдь Бул Арал ещршщ элепдеу экожуйесшщ су тэуекелш, белгюздш дэрсжссш айтарльщтай ауырлатты жэне олардьщ келешегше аландау тугызды [7].

Дегенмен, атырау келдершщ oipcFcií касистк табиги биосузгш, су реттепш, су ynecTiprini, экожуйслпч сиымдылыгы жэне арна агынымен су жайылу агщабы езара эрекеттестш 9cepi - Арал 6H¡pÍHÍH «ортаазия Венециясы» - езгеше кайталанбас су кершюш туындатты (1-сурет).

Арал-Сырдария су корларынын б1ркелю емес ynecTipiMÍ, мысалы, калыптасу аймагымен (6ip мемлекетте орналаскан) tomchfí агысы (екшпп мемлекетте), 9cipece суы аз [р (камтамасыздык) > 8(r90%| жэне ете аз жылдары (р > 95%) атырау аймагына езшщ Kepi occpÍH тиг1зед1, экология-льщ жэне элеуметпк жагдайын ауырлатады. Сондьщтан, табиги су кешендершщ муддссш ескер-меушшк, 9cipece су экожуйесшщ курамдастарын сешмд1 гылыми нег1здер1мен беюту, коршаган ортаны коргау саласында су корларын 6ipnece тшмд1 баскару. баскару шепнмдерш кабылдау курдел1 мэселеге оке лсд i.

a б

1-сурет - Сырдария атырауыньщ келдер1: а - Ащпатау келц б - Макрал кел1, к;ызгылтым кокдааздар (кэджуйек, 2016 ж.)

Мэл1меттер жэне эдктерь Еылыми жумыс Арал-Сырдария трансшскаралык алабыныц атырау келдер аймактары мысалында су корларынын oipik'TipuFCH баскарудын экологияльщ жэне гидрологияльщ ьщпалына багытталган. Сырдария атырауыньщ аймактарын суландыру мэселелер1 езен агындысыныц мелшерш кыскартып. Арал тещзшщ су децгешнщ темендеуше oipjCH-oip себеп болды [8]. Келдер жуйесш к¥РУшы - атырау келдер1 - гидрографияльщ желшщ ажырамас бел1Г1. Бул аймакта мацызды балык шаруашыльщ нысандары, шабындьщ агщаптары мен жайы-лымдар, сонымен катар орман, буталы есшд1ктер, суда жузупп к¥стаР мен бальщтыц снрек кездесетш Typnepi мекендейд1.

Жумыста далальщ юсапар зерттеулершщ деректер1, гылыми, жобальщ жэне басылымдарда ашык турде жарияланган мэл1меттер пайдаланылган. Гидрологияльщ су шаруашылык есептеу эд1стсрк акпаратты компьютер аркылы ецдеу жэне картографиялау од ¡стс pi колданылган.

Нэтижелер жэне талкылау. Сырдария атырау аймагы - касислн сактап калган ете сирек табиги курылым. Гидродинамикалык удерю пен курдел1 табиги калыптасуыныц езара эрекеттестш оцтайлы гидрологияльщ жагдайында жацгыру касисттср1мсн ерекшеленед1 (2-сурет).

Л

. Л

а

2-сурет - Сырдария атырауындагы Макрал келг а - суы кургаган келдщ Ty6i (2003 ж.); б - Kj>icK;a мерз1м 1шшде жаца езгеше ¡cepimci (2005 ж.)

Сырдария езеншщ теменп агысында табиги су нысандары курдел1 антропогенд1к жуктемесше бейшделед1. Олар: алаптыц жогаргы жэне ортацгы аймагында езен агындысын реттеу мен улеспру, агынды айналымынан алу мен ластанган (акаба) суларын ж1беру жэне т.б.

Сырдария алабыныц айырмашыльщ езгешЫги оньщ аумагын сипатты турде 3 табиги аймакта белш\ч (3-сурет).

Твменл агыс Ортангы агыс Жогаргы агыс

З-сурет - Сырдария езеш агындысыньщ шартты аймак;тарыньщ сызьщтьщ сулбасы

Ацгартпа: 1) агындыны калыптастыру аймагы (АК^А) - жогаргы агыс (таулы аймак); 2) пай-далану немесе агындыны айналымынан алу (АПА) - ортацгы агыс (дала аймагы); 3) агындыны шогырландыру аймагы (АША) (осында, атырау жэне тещз 6eniri (АТБ) - теменг1 агыс (кумды, сортац шел аймагы).

Агындыны калыптастыру аймагында жэне тасымалдау белпшщ агысында б1ркатар ipi гндротехннкалык (инжснсрлпч) нмараттар тургызылган, олардыц агындыны реттеу тшмдшг1 75% курайды (кесте). Сонымен 6ipre, теменг1 агыста езен агындысыньщ 40% акаба суларыньщ 6ip немесе oipHcmc рет айналымынан алынып, кайта пайдаланылган сулар. Мысалы, Сырдария ала-быньщ курпп шаруашылыгында кещнен пайдаланатын шепжойгы (гербицид) жер топырагында, суарма жэне ко л лс ктор л ы-кор i з суларында 0,5-3 ай сакталады, ал жалпы енг1зшетш тыцайт-кыштардыц 14-18% акаба сулармен агып кетед1 [15]. Жалпы, суармалы епстштерде жыл сайын 1,5 км3 дЕйш ко л лс ктор л ы-ко pi зд i сулар калыптасады [4].

Сырдария алабында орналаск;ан жэне езен атындысын реттеупн ретшде тпселей к;атысы бар непзп тидротехникальщ имараттардьщ параметрлер1, км3

Су к;ойма/судьщ реттелу1 Орналасу мемлекет1 Орналасу езеш Тольщ квлем1 Тишд1 квлем1 Тшмс13 колет 1ске к;осу жьшы

Ток;тагул/квпж. ]^ыргызстан Нарын 19,5 14,0 5,5 1975

Энд1жан/ кепж. взбекстан ]^арадария 1,9 1,75 0,15 1978

^айракдум/маус. Тэжпсстан Сырдария 4,2 2,7 1,5 1956

Шарвак/ кепж. взбекстан Шыршьщ 2,0 1,6 0,4 1970

Шар дара/ маус. ]^азак;стан Сырдария 5,5 4,52 0,98 1965

Осыган байланысты, лимникалык экожуйенщ жагдайын багалау, ондагы етш жаткан процесс-терд1 талдау мен унсуп езгеруш аныктау, сумен камтамасыздандыру кепшд1гш устану, курдел1 лимникалык npoHCCCTcpiH баскару жэне атырау аумагыныц су-ресурст1к элеуетш жогарылату, ете мацызды ic-шара.

Сырдария атырау келдсрк сазды-балшьщ жэне тогайлы тфшшш ортасы Арал ещр1шц био-алуантурлш1к тект1к корын сактауга езшдш резерват релш аткарады. Дегенмен, кепп-кон кезещнде мындаган суда жузуш1 жэне су мацында журет1н к¥стаР осы аймакта аялдамасын табады, бул ха-лыкаралык критерияларына (А I, A4ib, A4ii) толыгымен сай келед1. Сондьщтан, осы аймакта кездесетш жабайы к¥стаРДыц 13 Typi International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN) Хальщаральщ Кызыл кггапка снпзигсн [14]. Казакстаннын Кызыл ютаб1н1ц (1978 жылы к¥Рылган) соцгы терт1нш1 басылымында (2008 ж.) - 57 жабайы к¥стаР Typnepi тфкелкен, соныц 28 Арал ещр1нде коныстайтын сирек к¥стаР турлер1. Жалпы Кдзакстаннын Heri3ri орнито-логияльщ аймагы Халыкаральщ Important Bird and Biodiversity Area (IBA) TniviiHC ецпзшген.

Тужырымдай келе, 2012 жылдыц акпан айында Рамсар конвенциясыныц хатшылар алкасы «Сырдария атырауы жэне Kimi Арал тещз1» аймагыныц 330 мыц га ауданын галамшардыц мацызды су-батпак алкабы - Рамсар TniviiHC енпзд1. Бул мацызды mcmivi. Атап кетсек, есепке алынган, KCHoip ipi су-батпак жуйелер1нде, мысалы, Солтуспк Каролинаныц (АЦШ) Конгари (Congaree) езен1н1ц сазды-батпак аймагы (Bottomland Hardwood Swamp) судан ластаушы заттардан босатып шыгаруга аукымды жагдайын жасайды. Сарапшылардыц багалауына сэйкес, Конгари сазды-батпак аймагы суды тазарту имараттарына жылына 5 млн долл. жумсалатын шыгындарын унемдеуге мумюндш беред1 [11].

Бул эрекет аудандарды суландыру аркылы жетютшке жетед1. Осы жагдайда, аймактын ыл-галдыльщ дорсжса - теракты дамуыныц мацызды ыкпалы. Мысалы, Арал тещз1 децгешнщ темен-дс\л жер асты суларыныц децгешнщ темсндсушс (тещз жагалауынан алыстаган сайын 8,0 м дешн темендеген) экелд1. Бул тещректег1 шелдену удерюш кушейтп. Топырак жамылгысы курамында гидроморфты жер кыртысы кыскарды [1, 2]. Эсшднс жамылгысы код1мгщей езгердь Топыракты ныгайтатын агашты-тал-шiлi к жэне inemi есшдштерш (сексеуш, тогай ормандары) галофиттер (тузды жер вс1мд1ктер1), ксерофиттер (кургакшыл ecivuik'Tcpi) ауыстырды [3].

Улкен аймактарда есшд1ктердщ кулдырауы куаншылык аймагын кушейтп. Топырак есшд1ктерше тузды шац-тозацныц шогырлануы биоалуантурлшнстерш, кунарлыгын, ешмдшгш жэне су-рссурст1к элеуетш темендетп (4-сурет).

4-сурет- Сырдария атырауыньщ суы кургаган кел тубшен тузды шац-тозац желдеу Kepimci (17 мамыр, 2017 ж.)

Табиги су тэртштемес1 жагдайында Сырдария атырауындагы келдер ауданы 1936 ж. шамамен 1491 км2 кураган [12]. Осы кезецде атырауда 558 кел, оньщ шпнде 28 - ауданы 10 км2 асатын келдер болган (Камыстыбас. Акшатау. Каракел. Лайкел, Талдыкел, Домалаккел жэне баскалары). 1950 жылгы мэл1меттер1 бойынша, келдер ауданы ею есе кыскарды (834 км2). Осы кезде, Камыстыбас келшщ ауданы 163 км2 болган [9]. 1976 ж. жалпы атырау келдер1 400 км2 дешн кыскарган [13]. Дегенмен, 2005 ж. кашыктыктан зондылау мэл1меттер1 бойынша, Сырдария атырауындагы келдер ауданы - 733 км2 курады.

Зерттеу жумыстары аясында, ерекше касисттсршс ие (атырау аймагында жалпы географияльщ орналасуы, коректену сипаты, гидрологиялык-гидрохимиялык тортштемес1, морфологияльщ epeKineniri, суалмасу удерюшщ каркындылыгы. су торабына багынушыльщ, пайдалану мортсбса) атырау келдерш оцтайландыру максатында, 6 ipi келдер топтамасы жуйел1щцршд1 (5-сурет).

Ерекшеленген келдер жуйса (КЖ) - Куандария (I), Аксай (II), Камыстыбас (III), Акшатау (IV), оц жагалау Тещз мацы (V) жэне сол жагалау Тещз мацы (VI) - табиги тармакталган желю1 мен «каналдандырылган» езен тармагы байланыстары жеке келдер жиынтыгымен сипатталады.

Географияльщ орналасу тургысынан карастырылып отырган Сырдария атырауы келдершщ oipuiaMa TOMCHfi белшш, Солтуспк Кызылорда суландыру жуйса не н темешрек орналаскан - атырау мацы келдер1 алып жатыр (Куандария, Аксай); Сырдария атырауы шецбершде жайласкан -атырау келдер1 (Камыстыбас, Акшатау); тещздщ кургап кеткен бел1гшщ туб жагында орналаскан -тещз мацы келдер1 деп айкындауга болады (Солтустш жэне Оцтуст1к тещз мацы келдер1).

Коректену сипаты бойынша келдер жуйса (КЖ) езен суымен суландыратын (Камыстыбас, Акшатау КЖ); ко л л с кто р л ы - ко р i зд i жел1 агынымен (Макпал келдер1 тобы); аралас турпатымен (Солтуспк жэне Оцтуснк тещз мацы КЖ, Аксай, Куандария КЖ) езгешеленед1.

Пайдалану мэртебеа бойынша келдер келеа салаларга жлктслсдк бальщшаруашылык - ор-таша теренд1п 2,5-3,0 м, туздылыгы 15,0 г/л аспайтын, уылдырык жэне шырлану келемк жергшкп

^ Км гай

H «>)бгксш11 Kx|»Mteiai<

S81 * 4 ^

. ■ T\pKÎ4ll'IICIUII

5-сурет - Сырдария атырауындагы келдер жуйеи

балык корларынын Typacpi н табиги жацгырту мумкшшЫги жасанды балыктандыру мен балык аулау; шаруашыльщ - орташа терецщг1 1,5-2,5 м, туздылыгы 4,0 г/л аспайтын, жайылма жагалауы-мен, к¥Рылыс жэне отын шик паты н ала алатындай мумкшшЫги шабындьщ пен жайылымды суландыру нег1з1нде мал азыгын ецщру, суда жузетш к¥стаРДы ©cipy, бакша ecipy мен егуд1 дамыту; экологияльщ - орташа терещцп 1,0-1,5 м, HerÍ3Í тещздщ к¥Ргап кеткен шыгыс жага-лауыныц туб1.

Сырткы су алмасу сипаты бойынша келдер: агысты (Райымкел, Жалацашкел, Лайкел, Кдйыз-ды, Жынгылды); о лаз (мезплдО агысты (Тущыбас, Кдрашалан, Кеккел, Жалтыркел, Кекшекел, Сарытерец, Лахалы, Жанай, Аккел, Алтынкел); агыссыз (суды жинактаушы) (Макпал, Котанкел. Баян) болып белшсдк

Су торабына багыныштылыгы бойынша келдер жуйеа кслса инженерлш нмараттар улес-TipÍMÍHe юредк Кдзалы су торабы (колданыста) - Аксай КЖ; Аманеткел (кнраган, колданыста емес) - Кдмыстыбас жэне Акшатау КЖ; Аклак су торабы (колданыста, жаца) - Оцтуспк жэне Солтуст1к тещз мацы келдер жуйеа.

Атырау аймагындагы су нысандар келес1 топтарга белшедк келдер - суыныц орташа терецщг1 1,5 м жогары; сазды-батпак - жайылма жэне езен мацындагы суыныц терецд1п 1,5 м темен - келдер. Жалпы, атырау аймагында 53 басымды нысандар бар, соныц ¡шшдс шаруашыльщ-эколо-гнялык мацызы бар 27 кел мен 26 сазды-батпак су нысаны. Атыраудыц су шаруашыльщ инфакуры-лымы 54 табиги жэне жасанды эртурл1 узактыктагы су тармактарынан, сондай-ак 55 су реттепш гидротехникальщ имараттарынан турады.

Келдер жуйесшдеп су нысандарыныц жагдайын тузды жэне децгейлш тэртштемес1 аньщ-тайды, олар ез катарында езен агыстары мен куннщ жылы мезгшндег1 су булануына тэуелд1.

Атырау келдершщ су децгеш мен ауданы тураксыз: суы жайлы (суы мол жылдары) кезендер1 олардыц келем1 туракты немесе oipHcmc есе артады, ал кандайда баска мезплде (суы аз жылдары, экологиялык су жберпштщ жоктыгы, гидротехникалык имараттардыц канагаттанарльщсыз жаг-дайы) су децгеЙ1 oipHcmc есе азаяды да, келдердщ к¥Ргап кету npoHCCCTcpi жылдам етед1 (6-сурет).

Су децгеш тербелесшщ ерекшелпш атырау келдер1 мысалында кернею турде байкауга болады, ол су децгейшщ oipHcmc сантиметрге e3repyi букш кел кескшдемесш танымастай езгертш ж1беред1. Жагалау Kepimci дэрежесш сипаттайтын, жагалык сызыкшаныц арту коэффициент!, мысалы: Кдмыстыбас кел i уппн - 2,0; Макпал кел i - 1,09; Кекшекел - 1,47. Бул мэл1меттер, шыга-нактыц келдер кескшдемесшде кандай да 6ip улкен рел аткаратынын керсетед1 (7-сурет).

жылдар

2000 2001 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011* 2012 2013

■ барлыгы келдер саз батпа^ *Куандария жэне А^сай келдер жуйелер1 есепке алынбаганда

6-сурет - Сырдария атырауындагы келдер келемшщ жалпы езгер1стер1

II tiawui »« игч

а б

7-сурет - Сырдария атырауындагы Макрал кел1: а - аэросурет TycipmiMi (Google earth, 2017 ж.); б - жерусп сурет туслршш (мамыр, 2015 ж.)

Келдердщ кезецдшк ¡зтанбалары су децгешшц улкен тербелю ауытку KepiHiciH калдырмак. осы орайда келдердщ даму кезецдершщ «дертпл1гш» байкаймыз. Буш катан куащпыльщ келде-ршщ ез1щцк 6ip акпараттык шсжлрса. Осы ауытку козгалыстары, ocipccc антропогещцк ьщпа-лынан, барша су экожуйса жагдайына жэне морфологиялык процесстерге икелей occpiH типзбек (8-сурет).

Атырау келдершщ жылдьщ ец жогаргы су децгеш - наурыз айында болса, ал ец теменп -тамыз-кыркуйек айларында т1ркелген [10]. Ka^ipri танда, Сырдария езеншщ оцтуспк жагында, Шардара су коймасынан 160 шакырым темешрек Арыс ауданы аймагында (ОКО) Кексарай су коймасы салынган (2010 ж. юке косылган, келем1 3,0 млрд. \г). Бул гидротехникалык имарат кептен кутшген инженерлш ойлардыц 6ipi болды. Су койманыц реттепш эрекет1 езеннщ табиги суландыру тэртштемесш элдекайда жакындатты (9-сурет). Келдердщ суландыру кезещ C9yip -мамыр айларына келсе, ец теменп - тамыз-кыркуйек айларына сэйксстснсдг

Осыган байланысты, кепжылдык зерттеу аясында эр келдер жуйса бойынша су ynecripiM желю1мен су нысандарын бурынгы калпына келт1ру усыныстары эз1рлещц. Атырау келдер жуйса н сактап калу, келдердщ экологияльщ-гидрологиялык жэне элеуметпк-экономикалык аткарылым-дарын камтамасыздандыру уппн, келдердщ жобальщ параметрлер1 карастырылды. Атырау кел-дерш туракты суландыру максатында сссгтк нускаулары карастырылды. Келдер жуйса ауданын

У5Г ' . féJM

11 mi i

Щ- ^ »

1' ш , V- i

III

ШШ

а б

8-сурет - Сырдария атырауьшдагы 1^амыстыбас келг а - оцтустпс жагалауы; б - солтустпс жагалауы (¡оджуйек, 2017 ж.)

млн м 8000

7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0

I I I "1 I I I

жылдар

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

i кыскы мезгт

" жазгы мезгт

9-сурет - Мезгш бойынша Сырдария атырауыньщ езен агындысыньщ улеспршм 93FepicTepi

Г Я unu U^

70000

60000

50000

51911

42500

19722

IV

VI

I I

кяпдер

саз батпац

шабымды* пен жаиыпьш

I- орман «ене

буталар бегем

шаруышылыгы

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

800

400

200 -

772.2

656.8

82.6

509.4

402.8

I II III IV V VI

Квллор жуиелер!

I КУанааР»*м IV Ацшатау

II Ацсай V Оцтусты темп жагалауы

III Камыоыбас VI Солтустш тени жжалауы

10-сурет - Сырдария атырауьшдагы квлдер жуйесшщ сутутыну мвлшер1 мен квлемшщ кврсетк1Ш1

105,0 мьщ га мелшерде сактауга усыныс жасалган, осы ауданныц 75,0 мьщ га - келге, 30,0 мьщ га -су-батпактар алкаптарына юред1. Оган коса, келдер жуйесшщ HerÍ3ri курамдастары шабындьщ, мал жайылмасы, орман, тал-шш1к ес1мд1ктер мен тоган шаруашыльщтарыньщ оцтайлы келемдер1 аньщталынган (10-сурет). Алдын ала сссгтк нотижса бойынша, келдер жуйесшщ суга кажетсшу келем1 жылына 2730 млн м1 суды к¥Райды.

Тужырым. Атырау мацына агындыньщ к¥Йылатын табиги тэртштемесш кайта калпына келт1ру м у м к i нд i ктс р i н i н 6ipi, Кдзакстан 6eairÍHÍn Арал-Сырдария алабындагы езен агындысын терещнен су реттепш амалын ещтзу. Бул нэтиже су коймалардыц сиымдылыгын арттыру жолымен олардьщ маусымдьщ суды реттеу тэртштемесш кепжылдьщ реттегшше (мысалы, Шардара) аудару аркылы ойга асады. Осы жагдайда, аймактагы жалпы келдерд1 немесе келдер жуйесш, ойыс немесе дала ойпаттарын табиги су реттепш сиымдылыгы ретшде карастыруга болады. Кексарай кайтарет-Terim су коймасы келемшщ кем дегенде 3-тен 6ip 6enirÍH - атырау келдерше тиесш деп карастыру кажет. Бул шаралар Сырдария езеншщ жэне атырау келдершщ гидрологиялык тэртштемесш 6ip-шама жаксартудьщ алгышарт мумюндштерш бере алады. Бул су ресурстарын баскару мэселеле-ршщ табиги шепнмдерше жатады.

Сонымен, коршаган ортага климаттыц жэне барлык антропогенд1к эсерлердщ табиги сезгш керсетюпп - атырау келдер1 - агындыньщ ыдырауыньщ соцгы буыны жэне езен агындысын жи-нактайтын табиги аймак. Сырдария атырауыньщ су кешендер1 езшщ курдел1 гидрографияльщ же л ic i мен (келдер, сазды-батпак алкаптары), лршЫк аймагыньщ eceni бел in рет1нде, сумен камта-масыздандыру мэселесшщ шеш1мдер1н камтиды жэне аймактьщ табиги-ресурст1к элеуелн жога-рылатады, осыган байланысты экожуйелш кызмстш аткарады (peirerim, камту, суйемелдеу). Бул физикалык-географиялык жагдайымен езгешелпч курдел1 гидрографияльщ желшщ ажырамас бел in болып табылады.

ЭДЕБИЕТ

[1] Асанбаев И.К. Антропогенные изменения почв и их экологические последствия. - Алматы, 1998. - 146 с.

[2] Гельдыева Г.В. Ландшафтно-экологические изменения дельты Сырдарии в условиях современного землепользования // Экологические проблемы устойчивого землепользования в пустынях: Международный семинар. - Бонн-Кениг-свинтер, 1999.-С. 12-18.

[3] Еримбетов С.А., Худайбергенов Э.Б. Современное состояние растительных ресурсов в дельте Сырдарьи // Природные ресурсы современного Приаралья. - Алматы, 1981. - С. 63-77.

[4] Кошкаров С.И., Сагаев А.А., Акылбаев К.И. Качество воды реки Сырдарьи в различных створах // Мат-лы межд. н.-п. конф. «Современные проблемы гидроэкологии внутриконтинентальных бессточных бассейнов ЦА». - Алматы, 2003.-С. 145-149.

[5] Мальковский И.М. и др. Экологические исследования и мониторинг дельтовых районов Аральского моря как основа их восстановления. Проект БМФТ/ЮНЕСКО. - Алматы, 1996. - 25 с.

[6] Мальковский И.М., Толеубаева JI.C., Сорокина Т.Е. Hydrological basis for Syrdaria delta restoration // Transaction of the Azerbaijan geographical Society. - Baku, 2002. - Vol. VIII. - P. 52-61.

[7] Мальковский И.М. Ееографические основы водообеспечения природно-хозяйственных систем Казахстана. -Алматы, 2008.-204 с.

[8] Micklin P. Aral Sea Basin Water Resources and the Changing Aral Water Balance // The Aral Sea: The Devastation and Partial Rehabilitation of a Great Lake. -Heidelberg, 2014. -P. 111-137.

[9] Micklin P. The Future Aral Sea: Hope and Despair // Environmental Earth Science. - 2016. - Vol. 75, N 9. - P. 1-15.

[10] Муравейский С.Д. Озеро Камышлыбаш // Реки и озера. - М.: Географ, лит., 1960. - 249 с.

[11] National Management Measures to Protect and Restore Wetlands and Riparian Areas for the Abatement of Nonpoint Source Pollution. United States Environmental Protection Agency Office of Water Washington, DC 20460 (4503F) EPA-841-B-05-003 July 2005. 204 p.

[12] Никитин A.M. О динамике озер среднего и нижнего течения р. Сырдарьи // Труды САРНИГМИ. - 1977. - Вып. 56(131).-С. 22-30.

[13] Никитин A.M., Лесник Ю.Н. Оценка динамики равнинных озер Средней Азии по материалам космофото-снимков // Труды САРНИГМИ. - 1982. - Вып. 87(168). - С. 49-55.

[14] Оспанов М.О., Стамкулова К.Ж. Биоразнообразие водно-болотных угодий авандельты реки Сырдарья - Алматы, 2012. -65 с.

[15] Фундукчиев С.Э., Белялова Л.Э. Влияние орошения на видовой состав и численность позвоночных животных // Мат-лы межд. н.-п. конф. «Теоретические и прикладные проблемы географии на рубеже столетий». - Алматы, 2004. -С. 195-197.

REFERENCES

[1] Asanbaev I.K. Human-induced changes in soils and their environmental implications. Almaty, 1998. 146 p. (in Rus.).

[2] Gel'dyeva G. V. Landscape and ecological changes of the Syrdarya Delta in the conditions of modern land use // Ecological problems of sustainable land use in deserts: international seminar. Germanija, Bonn-Kenigsvinter, 1999. P. 12-18 (in Rus.).

[3] Erimbetov S.A., Hudajbergenov Je.B. Current state of plant resources in the Syr Darya Delta // Natural resources of the modern Aral sea region. - Almaty, 1981. P. 63-77 (in Rus.).

[4] Koshkarov S.I., Sagaev A.A., Akylbaev K.I. Water quality of the Syr Darya river in different areas // Proceedings of the international conference «Modern problems of Hydroecology of inland drainage basins of Central Asia». Almaty, 2003. P. 145-149 (in Rus.).

[5] Mal'kovskij I.M. and other. Environmental studies and monitoring of the Aral sea Delta areas as a basis for their recovery. The project BMFT/UNESCO. Almaty, 1996. 25 p. (in Rus.).

[6] Mal'kovskij I.M., Toleubaeva L.S., Sorokina Т.Е. Hydrological basis for Syrdaria delta restoration // Transaction of the Azerbaijan geographical Society. Baku, 2002. Vol. VIII. P. 52-61.

[7] Mal'kovskij I.M. Geographical basis of water supply of natural and economic systems of Kazakhstan. Almaty, 2008. 204 p. (in Rus.).

[8] Micklin P. Aral Sea Basin Water Resources and the Changing Aral Water Balance // The Aral Sea: The Devastation and Partial Rehabilitation of a Great Lake. Springer, Heidelberg. (2014). P. 111-137.

[9] Micklin P. The Future Aral Sea: Hope and Despair // Environmental Earth Science. 2016. Vol. 75, N 9. P. 1-15.

[10] Muravejskij S.D. Lake Kamyshlybash // Rivers and lakes. M.: Geographical literature, 1960. 249 p. (in Rus.).

[11] US EPA National Management Measures to Protect and Restore Wetlands and Riparian Areas for the Abatement of Nonpoint Source Pollution. United States Environmental Protection Agency Office of Water. Washington, DC 20460 (4503F) EPA-841-B-05-003 July 2005. 204 p.

[12] Nikitin A.M. On the dynamics of lakes of the middle and lower reaches of the Syr Darya river [Proceedings of SARNIGMI]. 1977. Issue 56(131). P. 22-30 (in Rus.).

[13] Nikitin A.M., Lesnik Ju.N. Assessment of the dynamics of lowland lakes of Central Asia according to the materials of space photoshot [Proceedings of SARNIGMI]. 1982. Issue 87(168). P. 49-55 (in Rus.).

[14] Ospanov M.O., Stamkulova K.Zh. Biodiversity of wetlands of the avandelta of the Syrdarya river. Almaty, 2012. 65 p. (in Rus.).

[15] Fundukchiev S.Je., Beljalova L.Je. The impact of irrigation on the species composition and abundance of vertebrates // Proceedings of the international conference «Theoretical and applied problems of geography on rubezhe stoletij». Almaty, 2004. P. 195-197 (in Rus.).

A. 3. Таиров1, Т. E. Сорокина1, А. Толекова2

1 К. г. н., старший научный сотрудник лаборатории водообеспечения природно-хозяйственных систем

и математического моделирования (Сатпаев Университет, Институт географии, Алматы, Казахстан) 2Научный сотрудник лаборатории водообеспечения природно-хозяйственных систем и

математического моделирования (Сатпаев Университет, Институт географии, Алматы, Казахстан)

ДЕЛЬТОВЫЕ ОЗЕРА СЫРДАРИИ - УНИКАЛЬНЫЕ ПРИРОДНЫЕ ОБЪЕКТЫ АРАЛО-СЫРДАРИИНСКОГО ТРАНСГРАНИЧНОГО БАССЕЙНА

Аннотация. Рассмотрены дельтовые озера казахстанской части Приаралья как уникальные природные объекты трансграничного Арало-Сырдариинского бассейна. Дельтовые водоемы «международной» реки Сырдария - конечные звенья рассеивания и в то же время аккумуляции поверхностного стока, являются наиболее чувствительными природными индикаторами климатических изменений и антропогенных воздействий на окружающую среду. От эколого-гидрологического состояния природных объектов зависит благополучие всей водной экосистемы Приаралья.

В этой связи даны современная оценка их состояния, классификация по различным признакам, закономерности функционирования в условиях нарушенного режима речного притока в дельту, предложены рекомендации по оптимизации параметров водных объектов для восстановления их экологических и социально-экономических функций.

Природные комплексы дельты Сырдарии (водоемы, водно-болотные угодья) как наиболее продуктивная часть биосферы заключают в себе решение проблемы водообеспечения и повышения природно-ресурсного потенциала региона и связанные с ними экосистемные услуги (регулирующие, снабжающие, поддерживающие). Это неотъемлемая часть сложной гидрографической сети, обусловленная всем комплексом физико-географических условий. С этой точки зрения озерные системы дельты в процессе управления водными ресурсами трансграничного Арало-Сырдариинского бассейна целесообразно рассматривать как своеобразный и естественный водопотребитель.

Ключевые слова: дельтовые водоемы, озерная система, водная экосистема, водопотребление, водо-обеспечение, управление.

A. Z. Tairov1, T. E. Sorokina1, A. Tolekova2

1 Senior Researcher, candidate of geographical sciences. Laboratory of water supply of natural and economic systems and mathematical modeling (Satbayev University, Institute of geography, Almaty, Kazakhstan) 2Researcher, Laboratory of water supply of natural and economic systems and mathematical modeling (Satbayev University, Institute of geography, Almaty, Kazakhstan)

SYRDARIYA DELTA LAKES - UNIQUE ENVIRONMENT OBJECTS OF THE ARAL-SYRDARIYA TRANSBOUNDARY BASIN

Abstract. Considered delta lakes of Kazakhstan part of Aral Sea area as unique natural features of trans-boundary Aral-Syrdariya river basin. Delta water bodies of «international» Syrdariya River - the final dispersion units and at the same time, the accumulation of surface runoff, the most sensitive indicators of climate change, natural and anthropogenic exposure on the enviromnent. Ecological and hydrological state of natural objects and engi neering and technical condition of the water system depends on the welfare of the Aral Sea aquatic ecosystem region.

In this context, given the current estimate of their condition, the classification according to various criteria in conditions of disturbed river flow regime of the Syrdariya River delta, provide recommendations to optimize the parameters of water bodies to restore their ecological and socio-economic functions.

Natural complexes of Syrdariya delta (ponds, wetlands), as the most productive part of the biosphere, contains a solution of water supply and enhance the natural resource potential of the region and related to them ecosystem services (regulating, supplying, supporting). It is an integral part of a complex hydrographic network, due to the whole complex of physical and geographical conditions. From this point of view, the lake systems of the Delta in the process of water resources management of the transboundary Aral-Syrdarya basin should be considered as a peculiar and natural water consumer.

Keywords: delta ponds, lake system, water ecosystem, water consumption, water supply, river management.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.