CC BY
16ЭОЖ 556.5 ГТАМР 87.35.91
СЫРДАРИЯ 0ЗЕН1 АГЫНДЫСЫНЬЩ ЖЫЛ1Ш1Л1К YЛЕСТIРШШЩ 0ЗГЕР1С1Н БАГАЛАУ
А.П. Иманбек, Д.К. Джусупбеков г.г.к.,доцент, Ж.А. Жанабаева*
Метеорология жэне гидрология кафедрасы, география жэне табигатты пайдалану факуль-тетi, эл-Фараби атындагы Казац улттыцуниверситетi, Алматы ц., Казацстан Республикасы E-mail:zhanar. zhanabaeva@kaznu.kz
Сырдария езет Арал-Сырдария алабындагы суы мол екiншi езен. Казацстаннын, халцы тыгыз шогырланган оцтустш аймагы арцылы агып, Арал тещзше цуяды. взен-нщ цол жетiмдi су ресурстары негiзiнен ауыл шаруашылыц жерлердi суаруга цол-данылады. Аталган шаруашылыц саласынын, дамуына негiзгi кедергi, алаптын, кей-бiр белiктерiнде, эсiресе онын, теменп агысында судын, жетiспеушiлiгi орын алады. Мацала Сырдария езетнщ теменгi агысында цазiрri уацытта цалыптасып отырган су режимше жэне агындынын, жыл шшдеп езгерiсiн багалауга арналган. Кдарп жагдайда Сырдария езетнщ агындысына шаруашылыц цызметтщ ыцпалы нэтиже-сiнде езеннщ цоректену тYрiн нацты аныцтау циындыц тугызуда. Талдаудан сулылыгы орташа жэне аз (темен) жылдардын, барлыц маусымдардарда агынды келемi шамала-рынын, бiр-бiрiне жацын. Сондай-ац агындынын, жылiшiлiк Yлестiрiмi табиги сипат-тагы Орта Азия езендершен езгешеленiп отыр. Мысалы, езеннщ табиги жагдайын-да ен, жогары агынды наурыз-шшде айларында байцалса, цазiргi жагдайда суы мол кезен, цыс мезгшне - цараша-ацпанда етедi. Орташа айлыц ен, аз су етiмдерi епстш алцапты Yстемелеп суару уацытына, ягни жаз айларында орын алады, ал ^зде езен суы молая тYседi. Агындынын, жыл iшiлiк таралуына, онын, тербелу динамикасына езеннщ жогаргы белтнде ирригациялыц мацсатца салынган iрi - Тоцтагул жэне Эн-дiжан су цоймаларынын, да эсерi жогары. Себеб^ цазiргi кезде аталган су цоймалар ш жYзiнде энергетикалыц мацсатта пайдаланылады. Сондай-ац, оларга цоса соцгы жылдары Сырдария езенi бойына Кдзацстан аумагында Кексарай контр-реттеуiш са-лынды. Зерттеудщ негiзгi мацсаты езен алабындагы осындай кYрделi гидрологиялыц жагдайда езеннщ теменп агысында агындынын, жылштк Yлестiрiмiн нацтылау.
Туй1н свздер: су ет1м1, жиынтыц интеграл, айырымдыц интеграл цисыгы, маусымдыц жи-нацтау эдю1, жыл1шшк Yлестiрiм, цамтамасыздыц цисыгы, шартты - табиги кезен.
^абылданды: 18.04.2023 DOI: 10.54668/2789-6323-2023-109-2-64-73
К1Р1СПЕ
Сырдария озеш Орталыц Тянь-Шань жоталарынан басталып, Кыргызстан, Эзбекстан, Тэж1кстан территориялары арцылы агып еткеннен кешн, Казацстан жершдеп Арал тещзше келш цуяды. Казацстан аумагында Сырдария Yш саласын: Келес, Курыцкелес жэне Арыс озендерш цабылдайды. Эр1 царай езен агынсыз аймац бойынша агып, сагалыц
аймацта кен атырау (дельта) тузед1, содан кешн Арал тещзше келш цуяды (Виноградов Ю.Б., 1960; Шульц В. Л., 1965; Ресурсы поверхностных вод СССР, 1969).
Карастырып отырган аумацтьщ климаты цургац жэне жогары континентальдылыгымен ерекшеленедг Мундай климатца узацца созылатын ыстыц жаз, суыц цыс, ауа температурасынын жылдыц жэне тэушкпк амплитудасыныц жогары ауытцуы, ауанын цургацтылыгы, аспанныц
аз булттануы, жука кар жамылгысыныц орнауы жэне жауын-шашын мeлшерiнiц аз тYсуi тэн. Соцгы 20-30 жыл шшде Арал тецiзi аумагыныц климаттык жагдайында кейбiр eзгерiстер болды. Бул езгерютер бiр жагынан климаттыц галамдык eзгеруiмен, екiншi жагынан Арал тецiзi децгешнщ тeмендеуiнiц эсерiнен жакын аймактардыц климатыньщ eзгеруiмен тYсiндiрiледi (Основные гидрологические характеристики. Т. 14. - Бассейн р. Сырдарьи, 1974...1980).
Сырдария алабыныц жогаргы бeлiгiнде бiрнеше Yлкен су коймалары салынган. Ягни, Сырдария eзенi Токтагул, Чарвак, Эндiжан, ^айраккум жэне Шардара атты бес iрi жэне де ондаган усак су коймалары аркылы реттелген. Олардыц iшiнде ^азакстан Республикасыныц энергетикасы мен ирригациясы Yшiн пайдалы кeлемi 4,2 км3 болатын Шардара су коймасы пайдаланылады (Кипшакбаев Н., Соколов В. И., 2002; Смоляр В. А., Буров Б. В., 2002).
Соцгы жылдары Сырдария алабында eзеннiц тeменгi бeлiriнiц су режимше Yлкен эсер ететiн Шардара су коймасынан 160 км тeмен кашыктыкта орналаскан Кeксарай контрреттеуiш су коймасы салынды. 2011 жылы iске косылган контрреттеуiш айдыныныц ауданы 465,0 км2 жэне су сыйымдылыгы - 3,0 км3. Осы гидротехникалык имараттыц салынуыныц аркасында Шардара су коймасынан бурынгы жылдары кайтарымсыз Арнасай ойпатына (Эзбекстан аумагында орналаскан узындыгы 160 км-ден астам болатын су коймасы) жiберiлетiн судыц бiр бeлiгi контрреттеуш аркылы Сырдария eзенiне кайта куйылатын болды. Ал бул жагдай eз кезегiнде eзеннiц тeменгi бeлiгiндегi су адлемш eсiруге ыкпал етуi тшс. Бул жерде атап айту керек, ауданы Yлкен Кeксарай су коймасы айдыны бетiнен жыл сайын атмосферага 0,5...0,6 км з ылгал буланады (Бурлибаев М. Ж. т.б., 2001; Зэуiрбек А.К., 2016; Стариков Н. П., 2005).
Сырдария eзенi трансшекаралык eзен болып табылатындыктан eзен алабыныц орта жэне тeменгi сагаларында су ресурстарын пайдалану кYрделi мэселеге айналып отыр. Бул мэселенiц негiзi су
ресурстарыныц басым кeп бeлiгi eзеннiц жогаргы сагасында калыптасады жэне мунда непзшен су энергетикалык максатта колданылады, ал тeменгi агысында суармалы жерлер орналаскан жэне бул аумакка су жылдыц жылы мезгiлдерiнде кажет болып келушде. Осындай кайшылыкка толы мэселе жагдайында Сырдария алабында епспк алкаптарды суармалау жэне баска шаруашылык тYрлерiне суды тиiмдi пайдалану жумыстарын жYргiзу жылдык агындыныц жыл жэне маусымдар шшдеп Yлестiрiмiн (бeлiнуiн) есептеудi кажет етедь
^азiргi кезецде Сырдария eзенiнiц су ресурстары 37,2 км3-ты курайды. ^аратау жотасыныц оцтYCтiк-батыс беткейлерiнен келiп куятын агынды шамасы - 0,96 кмз. Сонымен, ^азакстан аумагындагы Сырдария алабында 17,9 кмз кeлемдегi су калыптасады (Стариков Н. П., 2005).
БАСТАЩЫ ДЕРЕКТЕР ЖЭНЕ ЗЕРТТЕУ ЭД1СТЕМЕС1
Жумыстыц алгашкы сатысында Сырдария eзенiнiц жылдык агындысына талдау жYргiзiлдi. Ол Yшiн Сырдария eзенiнiц ^азакстан аумагында орналаскан гидрологиялык бекеттерi бойынша (Сырдария eзенi - Тeменарык темiр жол бекет1, Сырдария eзенi - ^азалы каласы) жылдык су eтiмдерi мэлiметтерi жинакталды. Одан эр^ Сырдария eзенi бекеттерiнiц су режимдершщ циклдiлiгiнжылдык су eтiмдерi катарларыныц бiртектiлiгiн, eзен агындысы шамасына типзшп отырган адамныц шаруашылык ю-эрекет мен климаттык фактордыц эсерiн аныктау максатында зерттеу жумыстары жYргiзiлдi. Сол максатта карастырылып отырган су бекет бойынша жылдык агынды катарыныц жиынтык жэне айырымдык интеграл кисыктары тургызылды (сурет 1).
Тургызылган графиктен (сурет 1) байкаганымыздай, жиынтык интеграл кисыгында 1970 жылдан бастап су мeлшерiнiц тeмен тYсуi байкалады. Себебi, Сырдария eзенi алабында 1970 жылдары кец аукымды мелиорациялык жумыстар каркынды жYргiзiле бастады.
30.00
25.00
20.00
>
о 15.00
а 10.00
и
5.00
0.00
-5.00
1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 20 2
Жылдар
45000 40000 35000
30000 «
гг)
25000 * О*
20000 И 15000 10000 5000
)
0
Сур. 1. Сырдария взен1 - Твменарыц шем1р жол бекешШц агынды ца-шарыныц жиынтыц жэне айырымдыц интеграл цисыцтары.
1969 жылдын ацпан айынан бастап 1970 жылдын ацпан айына дешн Шардара су цоймасынан Арнасай ойпатына 21 км3 су (Сырдария езеншщ жыл сайынгы агындысынын 60 % жуыгы) ж1бершген болатын.БулсужберулердщэсерщеСырдария езеншщ табиги режимшщ бузылуына экелш соцтырды (Зэу1рбек А.К., 2016).
Алапта жYргiзiлген шаруашылыц ю-эрекеттердщ эсер1 бар болгандыцтан гидрологиялыц есептеулер 2 кезенге белшш жYргiзiлдi: шартты - табиги кезен Yшiн (1940...1970 жж.); соцгы антропогендш эсер ескен кезен аралыгына (1971...2020 жж.).
Сырдария езеш агындысынын кепжылдыц тербелютерше талдау журпзу мацсатында, сондай-ац агындынын антропогенд1к езгерюш жэне беген жумысы ыцпалынан су режимшщ бузылуына сандыц тургыдан бага беру Yшiн езен бойындагы царастырып отырган тустама бойынша тургызылган жылдыц агындынын тербелю графип 2-суретте келт1ршген. Одан эр1 жогарыда аталган кезендер Yшiн жылдыц агынды цатарлары Yлестiрiмiнiн параметрлер1 - орташа цалыпты су ет1м1, вариация мен асимметрия коэффициенттер1 жэне оларды аныцтау цател1ктер1
есептелшдг Барлыц гидрологиялыц есептеулер нормативт1к цужаттарга сэйкес жург1з1лд1 (СНиП 2.01.14-83).
Эзен агындысынын кепжылдыц тербелютершщ графигш тургызу келес кезекте орташа жылдыц су ет1мдершщ бацылау тустамаларында синхронды жэне асихронды жур1стер1н аныцтауга мYмкiндiк бердг Сондай-ац, бул график бацылау бекеттершдеп Yзiк мэл1меттерд1 цалпына келт1руге цолданылды. Сонымен цатар, бул графиктер (1...2 суреттер) узац жылдар бойы агын сипаттамаларынын тербелюше талдау журпзу жумыстарына, агындынын тербелюше адамнын шаруашылыц ю-эрекет мен климаттыц езгерютердщ эсерш багалауга да мYмкiндiк бердг 2-суреттен шартты-табиги кезенде (1940...1970 жж.) агындынын б1ртшдеп есу тренд1 байцалады. Бул кезен КСРО уацытында шаруашылыцта суды пайдалану келемшщ ест отырганымен тYсiндiрiледi. Ал, Тоцтагул су цоймасы салынганнан кешн (1973 ж.) барлыц царастырып отырган бекеттерде агындынын ^рт темендегенш керем1з. Дегенмен, еткен гасырдын 90 -жылдарынан кешн агындынын езгерюшщ он тренд1 байцалады, бул жагдай Кенеспк
одактан кешн бiркатар суармалы алап аудандарыныц кемуiмен, сондай-ак соцгы кезецде климаттыц бiржакты жылынуы орын алып отырган жагдайда таулардыц биiктiк белдемдерiндегi карлар мен муздыктардыц каркынды еруiнен агындыныц уакытша eсуiмен байланыстырылуы мYмкiн.
Соцгы кезецде Сырдарияныц тeменгi бeлiгiнде, непзшен ^ызылорда облысында судыцтапшылыгы орын алып отыр, Сырдария
eзенi кей жылдары суын Кiшi Аралга жеткiзе бермейдь Мундай су тапшылыгы аймакта епндш шаруашылыгында аукымды жумыс жYргiзудi тежеп отыр. Сондыктан, Сырдария eзенi Yлкен антропогендiк жYктемеге ушырып отырган жагдайда eзен суыныц (агындысыныц) жылiшiлiк (внутригодовое) Yлестiрiмiн аныктаудыц мацызы жогары, эрi аймакта су шаруашылыгын тиiмдi жYргiзуге ыкпалын тигiзедi деп сенемiз.
> =6,071+ 241
у = 5,37х +253,1
0
1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 2020
Жылдар
Сур. 2. Сырдария взенг-Твменарыц темгр жол станциясы бойынша шартты- та-биги (1940...1970 жж) жэне бузылган (1971...2015 жж) кезецдер1ндег1 су вт1мдер1н1ц квпжылдыц тербел1с1.
Эзендердщ жылдык агынды Yлестiрiмiн есептеу агындыныц жыл шшдеп маусымдар мен айлар, сондай-ак ай шшдеп декадалар мен апталар бойынша Yлестiрiмiн багалауга саяды. Эдетте, маусымдык немесе айлык агынды жылдык агындыныц Yлесi ретiнде пайыз (%) есебiмен аныкталады. Бул накты уакыт кезецi Yшiн агынды жeнiндегi деректерге ие болуга мYмкiндiк бередi. Есептеулер практикасында жылдык агынды Yлестiрiмiнiц хронологиялык сипаттамасынан баска, кандай да бiр карастырылып отырган шамага тец немесе одан артык су eтiмiнiц жыл iшiнде туру узактыгын кeрсететiн тэулiктiк су eтiмi узактыгыныц кисыгы тYрiндегi кYнтiзбелiк емес Yлестiрiм де
пайдаланылады (Горошков И.Ф., 1975).
^аз1рп уакытта агындыныц жыл шшдеп (жылiшiлiк) Yлестiрiмiн есептеудiц ею тэсiлi кецiнен колданылады: агындыны колдану максатына сэйкес тацдалынып алган накты (реальды) жыл Yшiн немесе жыл шшдеп кезецдер мен маусымдар бойынша жинактау (компановка) аркылы жылшшк Yлестiрiмiн есептеу. Бул тэсiлдер агындыныц узак немесе болмаганда бакылау катарлары 15 жылдан кем емес болган жагдайда колданылады ((Горошков И.Ф., 1975; СНиП 2.01.14-83., 1985).
Сонымен, агындыныц жылшшк Yлестiрiмiн есептеу кезiнде жылдыц эртYрлi уакыт бeлiктерi Yшiн агынды катынасы (пайыздык Yлесi) аныкталады
жэне керек жагдайда осы кезецдер Yшiн олардыц накты шамалары есептелiнедi.
НЭТИЖЕЛЕР МЕН ТАЛЦЫЛАУ
Келес кезекте жыл iшiндегi кезецдердщ агынды катарларыныц камтамасыздык кисыгы тургызылып, сулылыгы - ец мол (5%), сулылыгы -мол (25%), сулылыгы - орташа (50%), суы аз (75%) жэне де сулылыгы ете аз (95%) кезецдер аныкталды, олардыц маусымшшк жэне айлар Yшiн агынды
Yлестiрiмi есептелiндi (жылдык агындыныц %-ы есебшде). Маусымдар бойынша алынган су ет1мдершщ сандык мэндерi хронологиялык тэртiппен маусымшшк Yлестiрiмiн сипаттайтын кестеге енгiзiлдi. Жумыста осы кестелер бойынша салынган агындыныц жылшшк Yлестiрiмiнiц графиктерi 3...4 - суреттерде келтiрiлген. ^арастырылып отырган гидрологиялык тустамаларга алынган гидрографтар шартты-табиги (1940...1970 жж.) жэне табиги режимi бузылган кезецдер (1971...2020 жж.) Yшiн жеке-жеке тургызылды.
1000 900 800 700
КПП
I II III IV' V "VI "VII "VIII IX X XI XII
Айлар
■ Сулылыгы ен мол 5% ■ Сулылыгы мол 25% Сулылыгы орташа 50% Сулылыгы аз 75%
■ Сулылыгы ете аз 95%
Сур. 3. Сырдария взенг - Казалы цаласы бекет1 бойынша т^ргызылган жылшшк агынды Yлестiрiмi (1940...1971жж.).
Сур. 4. Сырдария езет - Казалы цаласы бекетi бойынша жылшшк агынды Yлестiрiмi (1971...2020 жж.).
Тeмeнаpык тeмip жолы тycтамаcында аFынды peжимi 1970 жылдан бepi карай, шаpyашылык ic-apeKeirnm ecyiнeн жылдык аFынды Yлecтipiмiнщ дe айтарлыктай eзгepгeндiгi аныкталды. ЯFни, 1970 жылдаpFа дeйiнгi кeзeцдe cyлылыFы эpтYpлi жылдары, жылiшiлiк аFынды Yлecтipiмiнiц орташа cy eтiмi мэнi 662 мз/c кypаFан, ал 1970 жылдардан кeйiнгi кeзeцдe ол кepceткiш 381 мз/c кypады. Дeмeк, жалпы алFанда аFынды 281 мЗ/c-Ke, яFни 57 %^а азаЙFан.
Cыpдаpия eзeнi - Казалы калаcы тycтамаcында аFынды peжимi 1970 жылдаpFа дeйiнгi кeзeцдe cyлылыFы эpтYpлi жылдары орташа cy eтiмiнiц мэнi 430 мз/c кypаcа, 1970 жылдардан Kemmi кeзeцдe 168 мЗ/c-Ke тeмeндeгeн. Дeмeк, жалпы алFанда аFынды 262 мЗ/c-Ke, 39%-Ke кeмiгeн.
ЖoFаpыда айтылFандай, 2011 жылы Koкcаpай cy койма^ cалынFаннан кeйiн аFындыныц жышшшш таралуыныц eзгepiciн дe баFалаy кызь^шыльщ тyдыpады. Coндыктан, Тeмeнаpык тeмip жол бeкeтi жэнe Казалы калаcы тycтамалаpы бойынша Keкcаpай cy кoймаcы cалынFанFа дeйiнгi (2006 жыл Yшiн) жэш аталмыш cy KOЙмаcы icKe кocылFаннан кeйiнгi (2019 жыл Yшiн) жылдык аFындылаpыньщ бipiктipлгeн гидрографтары зepттeлiндi. G^i гидpoгpафтаpFа талдаy жYpгiзy баpыcында Тeмeнаpык тeмip жол бeкeтi тycында ^гоарай cy кoймаcы тypFызылFаннан кeйiн жылдыц жылы мeзгiл кeзeцдepiндe айлык cy eтiмдepiшц eciп oтыpFаны байкалады. Мыгсалы, мамыр айында cy кoймаcы cалынFанFа дeйiн айлык cy eтiмiнiц шама№1 350 м3/c-ты кypаcа, ал cy койма^ icKe кocылFаннан кeйiн ол 640 мз^-ка дeйiн eciп, eKi кeзeц Yшiн аFынды мeлшepлepiшц айырмашылы^ы 300 мз/c-ка дeйiн жeткeн. Ал, шiлдe айында мyндай айырмашылык 400 м3/c-ты кypаFан. ^ндай-ак, жылдыц cалкын айларында Keкcаpай cy койма^ cалынFаннан кeйiн Тeмeнаpык тycтамаcынан тeмeнгi жiбepiлiп отыратын cy мeлшepi бipшама кeмiп oтыpFанын кepeмiз.
Казалы калаcы тycтамаcында Keкcаpай cy койма^ cалынFаннан кeйiн жылдыц жылы жэш cyык мeзгiлдepiндe
дe аFынды мeлшepiнiц кeмiп oтыpFанын байкаймыз, тeк маycым-шiлдe
айларыныц Fана cy eтiмдepi eKi кeзeц Yшiн бipшама жакын болып oтыpFан.
Coнымeн, Тeмeнаpык eлдi мeкeнiнeн Казалы калаcына дeйiнгi аралыкта Cыpдаpия eзeнi аFындыcыныц баcым бeлiгi шаpyашылыктыц эpтYpлi cалаcына жyмcалады жэнe ^п ыcыpапка yшыpайды, coныц cалдаpынан жаз айларында ^гоарай cy кoймаcынын тeмeнгi жiбepiлeтiн 500 - 700 мз/c шамаcындаFы cy eтiмдepiнiц тeк 30...50 мз/c шамаcындаFы cy eтiмi жeтiп oтыpатындыFы кepceтiлдi.
ЦОРЫТЫНДЫ
Жумыста Cыpдаpия eзeнiндe cyыныц тoлыcyы эдeттe наурыз айыныц аяFы -cэyipдiц ба^нда баcталатындыFы, бipак 6УЛ калыптаcкан cyлаpeзeннiцжoFаpFы аFыcында opналаcкан cy коймаларын тoлтыpyFа байланыcты cy дeцгeйiнiц кeтepiлyiнiц орнына cayip айыныц eзiндe оныц тeмeн тYcyi opнайтындыFы нактыланды.
Cыpдаpия eзeнiнiц жылдык аFындыcыныц жылiшiлiк Yлecтipiмiнe eзeннiц жoFаpFы бeлiктepiндe opналаcкан ТoктаFyл жэ^ Эндiжан cy коймаларыныц энepгeтикалык ма^атта жyмыc icтeyi кeп эcepiн тигiзeтiндiгi кepceтiлдi.
Cыpдаpия eзeнi - Тeмeнаpык тeмip жол бeкeтi тycтамаcында жылдык аFындыныц маycымаpалык Yлecтipiмi аз шамаларда eзгepeтiндiгi аныкталды.
Cыpдаpия eзeнiнiц Тeмeнаpык тeмip жол бeкeтiнeн тeмeн аFыcында жаз мeзгiлiндe eзeн аFындыcыныц бipшама ыcыpыпка ушырап, Казалы калаcы тycтамаcына дeйiнгi yчаcкeciндe cyдыц кYpт ^мет^дт аныкталды.
Жаз айларында Keкcаpай cy KOЙмаcынын тeмeнгi жiбepiлeтiн 500700 мз/c шамаcындаFы cy eтiмдepiнiц тeк 30...50 мз/c шамаcындаFы cy eтiмi жeтiп oтыpатындыFы кepceтiлдi.
Казipгi кeздe Cыpдаpия eзeнiнiц тeмeнгi аpнаcы кeктeмгi cy таcкындаpы жэнe жазFы cy таcyлаpыныц орын алмауынан
ондаган тарамдарга (рукавов)
тармакталган. Жазгы сабалык кезецде олардыц кеп белш кургап калады, ал басты арналарда эртYрлi есiмдiктердiц есуiнен езен агысы жылдамдыгы темендейдi. Сондыктан, езеннщ кептеген белiктерiнде арнага тYзету (спрямление) жумыстарын жYргiзудi кажет етедi.
Епспк алкаптарда ирригациялык жYЙелердiц ескiруiне байланысты олардыц жумыс жасауыныц пайдалы коэффициентш есiру шараларын, сондай-ак ауыл шаруашылыгы жумыстарын жYргiзуде суды колданудыц инновациялык технологияларынколданудыiскеасырукерек.
Сырдария езенi алабында орнап отырган аукымды антропогендiк жYктеменiц одан эрi каркындай беретiндiгiне байланысты езеннщ теменп агысында суды коргауга жэне тиiмдi пайдануга багытталган су ресурстарын баскару жумыстарын казiрден бастап жYргiзу кажет.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Бурлибаев М.Ж., Достай Ж.Д., ТурсуноваА.А. Арало-Сырдаринскийбассейн (Гидроэкологические проблемы вопросы водоотделения).-Алматы: Дэуiр, 2001.- 180 с.
2. Виноградов Ю.Б. Формирование поверхностного стока // Изв. АН УзбССР, серия технических наук. - 1960. - №№1. - 150 с.
3. Горошков И.Ф. Гидрологические расчеты. Л.: Гидрометеоиздат, 1975.- 190 с.
4. Государственный Водный Кадастр. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши.-Т.5.-Вып.3.Казахская ССР. Л.:Гидрометеоиздат, 1987-232 с.
5. Дэулетцалиев С.К.; Молдахметов ММГидрологияльщ мэлiметтердi математикалык эдюпен ецдеу бойынша практикум. - Алматы: ^азак университет^ 2001. - 126 с.
6. Зэуiрбек А.К. Возможность сохранения: аральского моря ^ северного аральского моря Л.Н.Гумилев атындагы Е¥У Хабаршысы - Вестник ЕНУ им. Л.Н.Гумилева, 2016, №27 - 26 с.
7. Кипшакбаев Н., Соколов В.И., Водные ресурсы бассейна Аральского моря: формирование, распределение, водопользование //Сб. науч.-практ. Междунар. конф. «Водные ресурсы Центральной Азии». 2002. - 47 с.
8. Кудеков Т.К., Никифорова Л.Н., Ли В.И., Попова В.П. Анализ гидрологической ситуации, сложившейся в бассейне реки Сырдарья, и предложения по ее нормализации// Гидрометеорология и экология. - 2005. - №2. - С.73-75.
9. Основные гидрологические характеристики.-Т. 14.-Бассейнр.Сырдарьи. - Л.: Гидрометеоиздат, - 1974-1980 гг.
10. Ресурсы поверхностных вод СССР, том 14 Средняя Азия. - Вып.1, Бассейн реки Сырдарья. Л.: Гидрометеоиздат, 1969. - 439 с.
11. Смоляр В.А., Буров Б.В. Водные ресурсы Казахстана (поверхностные и подземные воды. Современное состояние). -гидр.Справочник. -Алматы: НИЦ <^ылым», 2002. - 596 с.
12. Стариков Н.П. Проблема режима эксплуатации водохранилищ в водном хозяйстве Узбекистана. [Электрон. ресурс]. - 2005. - URL: http://water-salt. narod.ru (дата обращения 20.10.2018).
13. СНиП 2.01.14-83. Определение расчетных гидрологических характеристик.- М.: Стройиздат, 1985. - 36 с.
14. Зэу1рбек Э.К. Использование водных ресурсов бассейна реки Сырдария и возможность формирования более благоприятной экологической обстановки в ее низовья // Гидрометеорология и экология. - 2016. - №1. - С.73-75.
REFERENCES
1. Burlibayev M.Zh., Dostay Zh.D., Tursunova A.A. The Aral- Syrdarya basin (Hydroecological problems of water separation issues). -Almaty: Dauir, 2001.-180 p.
2. Vinogradov Yu.B. Formation of surface runoff // Izv. AS of the Uzbek SSR, series of technical sciences. - 1960. - №1. - 150 p.
3. Goroshkov I.F. Hydrological calculations. L.: Hydrometeoizdat, 1975.- 190 p.
4. State Water Cadastre. Long-term data on the regime and resources of land surface waters.- Vol.5. - Issue 3. Kazakh SSR. L.: Hydrometeoizdat, 1987-232 p.
5. Dauletkaliyev S.K.; Moldakhmetov MMworkshop on mathematical processing of hydrological data. - Almaty: Kazakh University, 2001. - 126 p.
6. ZavirbekA.K. Possibilityofconservation: Aral Sea ^ Northern Aral Sea Herald of L.N. Gumilev State University - Vestnik ENU named after L.N. Gumileva, 2016, № 27 - 26 p.
7. Kipshakbaev N., Sokolov V.I., Water resources of the Aral Sea basin: formation, distribution, water use //Collection of scientific - practice International conf. «Water resources of Central Asia». 2002. - 47 p.
8. Kudekov T.K., Nikiforova L.N., Li V.I., Popova V. P. Analysis of the hydrological situation in the Syrdarya River basin and proposals for its normalization// Hydrometeorology and ecology. - 2005. -№ 2. - pp.73-75.
9. Basic hydrological characteristics.
- Vol. 14. - Syrdarya river basin. -L.: Hydrometeoizdat, - 1974...1980.
10. Surface Water Resources of the USSR, volume 14 Central Asia. - Issue 1, Syrdarya River basin. L.: Hydrometeoizdat, 1969. - 439 p.
11. Smolyar V.A., Burov B.V. Water resources of Kazakhstan (surface and underground waters. Current state). Hydrological Handbook.
- Almaty: SIC «Science», 2002. - 596 p.
12. StarikovN.P. Theproblemoftheoperation regime of reservoirs in the water sector of Uzbekistan. [Electron. resource]. - 2005. - URL: http://water-salt.narod.ru (accessed20.10.2018).
13. SNiP 2.01.14-83. Determination of calculated hydrological characteristics.
- M.: Stroyizdat, 1985. - 36 p.
14. Zauirbek d.K. Ispol'zovanie vodnyh resursov bassejna reki Syrdariya i vozmozhnost' formirovaniya bolee blagopriyatnoj ekologicheskoj obstanovki v ee nizov'ya // Gidrometeorologiya i ekologiya. - 2016. - №1. - P.73-75.
ОЦЕНКА ИЗМЕНЕНИЯ ВНУТРИГОДОВОГО РАСПРЕДЕЛЕНИЯ СТОКА
РЕКИ СЫРДАРЬЯ
А.П. Иманбек, Д.К. Джусупбеков к.г.н., доцент, Ж.А. Жанабаева*
Кафедра метеорологии и гидрологии, факультет географии и природопользования, Казахский национальный университет им. Аль-Фараби, г. Алматы, Республика Казахстан E-mail:zhanar. zhanabaeva@kaznu.kz
Река Сырдарья - вторая по величине река в бассейне Арал-Сырдарья. Протекает через густонаселенный южный регион Казахстана и впадает в Аральское море. Доступные водные ресурсы реки в основном используются для орошения сельскохозяйственных угодий. Основным препятствием для развития данной отрасли хозяйства является нехватка воды в некоторых частях массива, особенно в его низовьях. Статья посвящена водному режиму, формирующемуся в настоящее время в нижнем течении реки Сырдарья, и оценке изменения стока за год. В современных условиях в результате влияния хозяйственной деятельности на сток реки Сырдарья затрудняется четкое определение вида питания реки. Из анализа следует, что во все сезоны средней и малой (низкой) водности величины объема стока близки друг к другу. Также внутригодовое распределение стока отличается от среднеазиатских рек природного характера. Например, если в природных условиях реки наибольший сток наблюдается в марте...июле, то в современных условиях период обильной воды приходится на зимний период - ноябрь...февраль.
Среднемесячные минимальные водотоки происходят на время поверхностного орошения посевных площадей, то есть в летние месяцы, а осенью происходит обильное орошение рек. Большое влияние на внутрисетевое распределение стока, динамику его колебания оказывают и крупные Токтагульские и Андижанские водохранилища, построенные в верховьях реки для ирригационных целей. Это связано с тем, что в настоящее время данные водоемы фактически используются в энергетических целях. Кроме того, в последние годы вдоль реки Сырдарья на территории Казахстана был построен Коксарайский контррегулятор. Основной целью исследования является уточнение внутрисетевого распределения стока в нижнем течении реки в таких сложных гидрологических условиях в бассейне реки.
Ключевые слова: расход воды, обобщенная интегральная кривая, разностная интегральная кривая, метод компоновки сезонов, внутригодовое распределение, кривая обеспеченности, условно - естественный период.
ASSESSMENT OF CHANGES IN THE INTRA-ANNUAL FLOW DISTRIBUTION
OF THE SYRDARYA RIVER
A.P. Imanbek, D.K. Dzhusupbekov Candidate of Geography Sciences, docent, Zh.A. Zhanabayeva *
Department of Meteorology and Hydrology, Faculty of Geography and Environmental Management, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty E-mail:zhanar. zhanabaeva@kaznu.kz
The Syrdarya River is the second largest river in the Aral-Syrdarya basin. It flows through the densely populated southern region of Kazakhstan and flows into the Aral Sea. The available water resources of the river are mainly used for irrigation of agricultural land. The main obstacle to the development of this branch of the economy is the lack of water in some parts of the massif, especially in its lower reaches. The article is devoted to the water regime currently forming in the lower reaches of the Syrdarya River, and the assessment of the change in runoff over the year. In modern conditions, as a result of the influence of economic activity on the flow of the Syrdarya River, it is difficult to clearly determine the type of river nutrition. It follows from the analysis that in all seasons of medium and low (low) water content, the values of the flow volume are close to each other. Also, the intra-annual flow distribution differs from the Central Asian rivers of a natural nature. For example, if in the natural conditions of the river the greatest Runoff is observed in March-July, then in modern conditions the period of abundant water falls on the winter period - November-February. The average monthly minimum water flows occur during surface irrigation of cultivated areas, that is, in the summer months, and in the fall there is abundant irrigation of rivers. The large Toktagul and Andijan reservoirs built in the upper reaches of the river for irrigation purposes also have a great influence on the intra-network distribution of runoff and the dynamics of its fluctuations. This is due to the fact that currently these reservoirs are actually used for energy purposes. In addition, in recent years, the Koksarai counterregulator has been built along the Syr Darya River in Kazakhstan.
The main purpose of the study is to clarify the intracellular distribution of runoff in the lower reaches of the river in such difficult hydrological conditions in the river basin.
Keywords: water discharge, generalized integral curve, differential integral curve, method of seasons arrangement, intra-annual distribution, security curve, conditionally natural period.
