12ХГГАР 03.20
Даурен С. Смагулов
Л. Н. Гумилев атындагы Еуразия улттъщ yHueepcumemi, Нур-Султан, Казахстан
E-mail: dauren2985@mail.ru https://orcid.org/0000-0001-7377-2827 DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-151-167
Академик В. В. Бартольдтщ гылыми мураларындагы Казакстан езендершщ гидронимиясы мен гидрографиясы туралы
Ацдатпа. Макалада Санкт-Петербург Гылым академиясыньщ академигi/ шыгыстанушы, арабтанушы, филолог В. В. Бартольд ецбектерщдеп Казакстан езендершщ гидронимиясы мен ортагасырлардагы гидрографиялык жагдайы кецесик жэне казакстандык тарих, география жэне тл бiлiмi мамандарыныц зерттеулерiмен салыстырыла отырып талданады. Зерттеу материалдары ретiнде академик В. В. Бартольдтщ тYрлi зерттеулерi/ оныц iшiнде «Ислам энциклопедиясына» арнаган казак жершщ езендерi туралы макалалары, кецестш жэне казакстандык тарих, география жэне тiл бiлiмi мамандарыныц топонимикалык, географиялык, тарихи ецбектерi колданылады. Зерттеу барысында автор В. В. Бартольдтщ араб, парсы, кытай, т. б. тыдердеп ерте жэне ортагасырлык кезец саяхатшыларыныц, тарихшыларыныц тYпнYCка ецбектершщ негiзiнде EртiC/ 1ле, Жайык, Сырдария, Шу жэне Горгай езендерi туралы жазган зерттеулерi аркылы ортагасырлардагы Казакстанныц тарихи географиялык келбетiн калыптастыруга талпыныс жасайды. Макалада аталган езендердщ атаулары мен гидрографиялык жагдайлары академик пайымдауларымен жэне казiргi уакыттагы география гылымындагы сипаттамаларымен салыстырылады. Галкылаулардыц нэтижесщде академик В. В. Бартольдтщ гылыми мураларындагы Казакстан езен жYЙелерiне катысты зерттеулершщ элi де езектi екендш жэне осы такырып аясындагы тарих, география жэне ты бiлiмi мамандарыныц ез зерттеулерщде академиктiц пайымдаулары мен корытындыларын негiзге алатындыгы ацгарылады. Осылайша, шыгыстанушы галым, академик В. В. Бартольдтщ гылыми зерттеулерiнiц емiршецдiгi керсетыедь
ТYЙiн сездер: тарих; тарихи география; академик; шыгыстану; тононимика; т1л бШм^ гидроним; гидрография; дерек; езен; саяхатшы.
ХГГАР 03.20
Received 01 October 2021. Revised 07 December 2021. Accepted 28 March 2022. Available online on 30 June 2022. For citation:
Smagulov D.S. On the hydronymy and hydrography of the rivers of Kazakhstan in the scientific heritage of academician V. V. Bartold// Bulletin of the L.N. Gumilyov ENU. Historical sciences. Philosophy. Religion Series. 2022. -Vol. 139. - №. 2. - С. 151-167. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-151-167 Для цитирования:
Смагулов Д.С. Академик В. В. Бартольдтщ гылыми мураларындагы Казахстан езендершщ гидронимиясы мен гидрографиясы туралы// Вестник ЕНУ им. Л. Гумилева Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение. - 2022. - Г. 139. - №. 2. - С. 151-167. DOI: 10.32523/2616-7255-2022-139-2-151-167
Юркпе
Klазiрri тарих гылымында аймактардыц тарихи дамуына табиги-географиялык фактордыц эсерiн зерттеуге
к,ызыгушылык,тьщ арта бастап отыргандыгы байкалады. Осы орайда табиги ортаныц когам дамуына эсерiн пайымдауда табигат нысандарыныц ерте кезецдердеп келбетiн зерттеу аса мацызды. Шыгыс елдерiнде/ эсiресе Орта Азияда адамныц табигат жагдайларына тэуелдШп жогары болган. Бул жагдай Орта Азия аймагын зерттеушiлерге осы жердщ тарихи географиялык жагдайына ерекше кещл аударуга итермелеген. Аталган аймактыц тарихи географиялык жагдайын зерттеуге ерекше кец1л белген бiрден бiр галым -шыгыстанушы, академик В. В. Бартольд. Галымныц ецбектерi аркылы
ортагасырлардагы Казакстанныц тарихи географиясыныц келбетiн ашуга улкен мYмкiндiктер бар. В. В. Бартольдтщ гылыми мурасынан елiмiздiц езендерiне/ келдерше, жер бедерiне/ елдi мекендерi мен калаларына арналган мол мэлiметтер ала аламыз. Солардыц iшiнде Казакстанныц езен жYЙелерiне арналган ецбектерщдеп гидронимиялык жэне гидрографиялык зерттеулерiн жYЙелеу жэне оган арналган пайымдауларын кецестш пен казiргi кезецдеп тарихи, географиялык жэне топонимикалык зерттеулермен
салыстырмалы тYрде талдау кажеттiлiгi усынылып отырган макаланыныц езектiлiгi болады.
Гылымныц барлык саласы тарихпен тыгыз байланысты десек те, олардыц iшiнде тiл бымшщ тарихпен байланысы ерекше орын алады. «Адамзат мэдениетшщ барлык екiлi сиякты, тл - тарихи тургыдан каралатын пэн», - деп белгiлi галым Г. Пауль (Пауль, 1960: 25) айтып еткендей, макалада академик В. В. Бартольдтщ гидронимиялык зерттеулершщ мацыздылыгына айрыкша кещл белiнедi.В. В. Бартольд - Орта Азияныц iрi тарихшысы. Оныц
дарындылыгы мен деректердi жэне шыгыс тiлдерiн жетiк бiлуi кYрделi гылыми жумыстарды жазуга мYмкiндiк бердi. Галымныц ецбектершде географиялык атаулардыц этимологиялары мен
топонимикалык пiкiрлерi ете мол. В. В. Бартольд топонимикага арнайы ецбектер арнамаган. Дегенмен, ортаазиялык республикалардыц топонимикасы бойынша мэлiметтердi жинактагысы келетiндер оныц гылыми мурасындагы географиялык атауларга берген тYсiнiктемелерiнiц барлыгын CYзiп шыгуы керек болар едь В. В. Бартольд «арык», «кыр», «рабад», «тархан», «шахристан» жэне т. б. секiлдi жергШки географиялык терминдердi шебер колданган. Оныц Орта Азия топонимикасы туралы тYркi, иран, араб, моцгол тiлдерiндегi сездердi талкылаулары карапайымдылыгымен, нактылыгымен
ерекшеленедi жэне тарихи деректерге негiзделуiмен сенiмдi. 0зшщ ецбектерiнiц бiрiнде ол терминдердi зерттеудщ аса мацыздылыгы туралы «олардыц
кейбiреулерi кене дэуiрлерден берi сакталып калган болуы керек», - деп жазган (Мурзаев, 1974: 35-36).
Зерттеу эдiстерi
Академик В. В. Бартольдтiц «Ислам энциклопедиясындагы» жэне баска да зерттеулершдеп тYрлi ортагасырлык мусылман тарихи шыгармаларыныц деректерi негiзiнде жазылган зерттеулерi мен кецеслк жэне казiргi кезецдегi тарихи, географиялык жэне топонимикалык зерттеу жумыстары усынылып отырган макалага материалдар ретщде колданылган.
Зерттеудiц эдiснамалык непзш тарихилык жэне объективтiлiк кагидаттары, талдау мен синтездеудщ эртYрлi эдiстерiн бiрiктiруге мYмкiндiк беретiн жYЙелi тэс1л курады. Жумыс барысында гылыми зерттеудiц сипаттау, тарихи, лексикалык-географиялык, салыстырмалы-географиялык,
салыстырмалы-лингвистикалык, статистикалык, диахрондык жэне т. б. эдктер колданылды.
Талк,ылаулар мен нэтижелер
Академик В. В. Бартольд «Ислам энциклопедиясы» мен одан баска да ецбектершде казак жершщ Естiр/ 1ле, Жайык, Сырдария, Шу жэне Торгай eзендерiне макалаларын арнаган. Соныц шшде казак тарихында улкен рел аткарган Ертiс eзенiне темендег1дей сипаттама берш еткен.
Ертiс - Обь езеш бассейнiне жататын Сiбiрдегi улкен езен. Оньщ Кeгiлдiр жэне Ак Ертк деген екi бастауы да Yлкен Алтайдан бастау алады. Олардыц бiрiккен тусынан Зайсан кeлiне дейiн езен Кара Ертiс деп аталады. Келден шыкканнан кейiн езен шамамен 300 км-дей Ак немесе Тынык Ертк деген атаумен жазык дала аркылы агады. Одан кейiн 100 км бойы таулы жерден eтiп/ осы туста езеннщ агу жылдамдыгы артады. Осыган байланысты езеннщ атауы «Жылдам агысты Ертiс» деп аталады. 0скемен каласы мацында Музды мухитка карай ещс тартатын кец алкапты Сiбiр жазыгына шыгады. Бул алкапта Ерпске кiшiгiрiм езендермен катар оц жагынан Омь мен Тара, сол жагынан Ес1л мен Тобыл косылады. Самаров селосынан теменде Ертiс eзенi Объ езенше уласады. 0зеннщ жалпы узындыгы 3712 км-дi курайды. Оныц 405 км гана Кытайга карасты. Омбы каласы мацындагы темiржол еткелшщ узындыгы 690 метрдi; езеннщ тeменгi агысындагы ец улкен енi 800 метрдi курайды.
Ертiс eзенiнiц атауы бiздiц заманымыздыц VIII гасырына жататын Орхон жазбаларыныц бiрiнде кездеседi. Масуди «Китаб ат-танбих» ецбегiнде «Кара» жэне «Ак» Ертк туралы айта отырып, екеуш де Каспий тецiзiне куяды деп келпредь «Худуд эл-алам» авторы Ерпси Едiлдiц салаларыныц бiрi деп есептейдь Гардизидiц жазбаларындагы Артуш (немесе Эртюш)
атауы халыктык этимологияга (эртюш (ертус -Д.С.) «ер тус») сэйкес келедь Аталган автордыц ецбектерiнде айтылатын Фарабтан Ертiске жететiн сауда жолыныц болгандыгына карамастан, ортагасырларда бул аймакка мусылман мэдениетiнiц ыкпалы аз болган. 0зен деректерде ете сирек кездеседь Мысалы, Темiр жорыктарыныц тарихы.
Ертiс бойымен бастауларына дейiн кеме катынасы журе алады. Тобыл мен 0скемен аралыгында кеме катынасы узьлмейд^ кейде кемелер Зайсаша дейiн жетедi жэне одан жогары Кара Ертiс аркылы кытай шегарасына жэне одан да эрi кете бередь Сiбiр темiр жолын салган уакыттан бастап Ертiстiц катынас жолы ретiндегi мацызы одан эрi арта туей (Бартольд, 1965: 435, 436).
Макалада академик Ертк eзенiнiц бастауынан бастап оныц шаруашылыкта колданылу аясына дейiн токталып еткен. Макала география гылымы саласыныц eкiлдерi Yшiн де, тарихшылар кауымы Yшiн де кунды. В. В. Бартольд «Китаб ат-танбих», «Худуд эл-алам» ецбектершдеп жэне Гардизидщ жазбаларындагы Ертiс eзенi туралы мэлiметтердi талдай отырып, Ертiс eзенiнiц тарихи географиялык
сипаттамасын ашкан. Ертiс езеш туралы тарихи географиялык мэлiметтер отандык шыгыстанушы Б. Е. Кeмековтiц
зерттеулерiмен толыгады. Галым ез макаласында «Махмуд эл-Кашгаридыц элемнiц децгелек картасында Артыш (Ертiс) eзенiнiц Балкаш кeлiне куятындыгы белг1ленген. Бул мэлiмет тYсiнiспеушiлiк тудырады. Мунда сiбiр eзендерiнiц киыр солтYCтiктегi тeменгi агыстары туралы бiлiм мен угымныц жетiспеушiлiгi эсер еткендiгi кершш тур. Эсiресе Ертiс пен Обь eзендерi туралы акпараттар кате бер1лген. Обь eзенi Йамар eзенi деп аталган жэне ол да атаусыз келге (Балкаш) куйылады деп белпленген. Артыш eзенi йемек (кимек) тайпаларыныц негiзгi коныстанган жерi жэне ол «йемек даласы» аркылы агады деп керсетлген. Эл-Идрисидiц «Сурат эл-ард» ецбегiнде Ертiс
езеш Гамаш атауымен жазылган. Эл-Идриси кимек елш сипаттау барысында он алты кимек каласын атайды. Оныц сегiзi Гамаш езенi жагасында орналаскан. Мунда эл-Идриси кимектердiц кене жерлерi мен кимек хаканыныц ескi жэне жаца - ею астанасын белплейдь Географиялык шыгарманыц мэтiнi мен картасында Гамаш езенiн Ертiс езенi деп атауга накты мэлiметтер жеткiлiктi»/ - дейдi (Кумеков, 2018: 95).
Академик В. В. Бартольд зерттеген Гардизидщ жазбаларында жэне
Б. Е. Кемеков зерттеген Махмуд эл-Кашгаридыц элемнiц децгелек картасында Ертк езенiнiц Артуш (немесе Эртюш) деп аталганын, ал Эл-Идрисидщ «Сурат эл-ард» ецбегiнде Ертiс езеш Гамаш атауымен жазылганын керемiз. Галым Б. Е. Кемеков деректердегi Гамаш езенш толыкканды Ертiс езенiне сай келетшдш атап еткен.
В. В. Бартольд макаласында Ертiс езенi атауыныц шыгуын «Артуш (эртюш) «адам (ер), темен тYC» деген Гардизидiц птрше CYЙенiп айткан. Одан кейiнгi уакыттарда казак жерiнiц жер-су атауларыныц шыгу тарихын зерттеген зерттеуш1лер Ертiс езеншщ атауыныц шыгу тарихына езiндiк зерттеулерш арнаган. Соныц iшiнде кецестiк талым Е. Койчубаев «Ертк - езен. ТYркiнiц «артыш» сезi «асу» магынасын бередi. 0зен атауы езеннiц агу багдарына сэйкес бер1лген болуы керек. 0зен Зайсаннан бастау алып, алгашында жазык даламен, одан кейiн бiртiндеп тар шаткалмен ага отырып, Нарым жэне Калба жоталары жэне Алтайдыц баска да тарамдары аркылы 0скемен каласына дейiн жетедi. «Артыш» этимологиясына «Артасу», «Артыш», «Артек», сонымен катар «Алтын-Артыш», «Астын-Артыш», «Yстi-Артыш» жэне т.б. тYркi дублет сездерш келтiредi» (Койчубаев, 1974: 85-86), - деп ез пайымдауын усынса, Э. М. Мурзаев «Очерки топонимики» ецбегiнде Ертiс гидронимiнiц магынасын Махмуд Кашгаридщ эртишмак - «к1м тез етедЬ> сезiмен тYсiндiрген. «Бул калыпты халыктык этимология. Ертiс атауына
гидронимиялык катарда Ыргыз, Иркут, Иро, Ерсу, Еркел атаулары уксас болып келедЬ> (Мурзаев, 1974: 223), - дейдь Ертiс езенiнiц гидронимiн толык зерттеуге тырыскан галымдардыц бiрi Б. Бияров аталган езен атауын зерттеген галымдардыц ецбектерiнiц барлыгын жYЙелеп 9 непзп зерттеуге токталады. Оныц iшiнде эрине академик
B. В. Бартольдтщ пайымдауларына да кец1л беледi. Т1л бiлiмi саласыныц маманы Б. Бияров кептеген галымдардыц пiкiрлерiн саралай келе Э. В. Севортян мен
C. Аманжоловтыц птрлерш алга тарта отырып «Ертiс атауы ете кене гидроним болгандыктан (профессор Т. Жанузактыц айтуынша, Ертiс атауына кем дегенде екi мыц жылдан асады), бiр буынды Yш сезден турады. Атап айтканда, Ер + гг + iс > Ерпс. Мундагы ер тYбiрi кене тYркi, ериш/ер1с Э. В. Севортян сездшнде «основа ткани», «горизонтальные жерди, вставляемые между вертикальными стойками при петенки стен амбара» сезiнде кездеседь С. Аманжоловтыц монографиясында: «Ер1с (шр1с): аркау (основа в ткани). Ильм., 58» тYрiнде тYсiнiк берiледi. Бул алтемелерден керiп отырганымыздай ер синкрети тYбiрiнiц тагы 6Гр магынасы «келденец» семасын бередi екен.
Ал т/ыт/вт/ут «ететш», «агатын» етiстiгiн курайтыны белгiлi жэне ыс/гс «су, езен» сезi екеш де баршага мэлГм. Сонда Ерпс < Ер «келденец» + т «ететiн/ агатын» + ¡с «езен, су» болып шыгады, ягни, жинактап айтканда, Ертк «келденец агатын езен» деген мэнде туруы мYмкiн» (Бияров, 2013: 96-97), - деген корытынды жасайды.
Осы туста Ертк езеншщ атауын зерттеген география саласыныц маманы К. Т. Сапаровтыц зерттеулерше токталып еткендi жен деп санаймыз. Себебi/ галым езен атауыныц шыгуын оныц географиялык орналасуы мен тарихи уакыттардагы арнасыныц шайылып, ауысып отыруымен байланыстырады. К. Т. Сапаров Ерпс езенi атауыныц шыгуын зерттей отырып, С. Е. Маловтыц ецбегшдеп Ерпс езенiнiц атауыныц осы формада VIII гасырда койган
^лтегш мен Тоныкек ескерткiштерiнде кездеседi жэне онда: «..^рюлер Алтай тауынан кетерыш, ЕртГс аркылы етiп/ тYргеш тайпасын жецгендерi баяндалады» деген тарихи мэлiметтерге кецiл беледi. Галым сонымен катар В. П. Семенов, А. П. Дульзон, Э. М. Мурзаев, В. Н. Попова жэне т. б. ецбектершдеп зерттеулерге токтала отырып, езен атауыныц шыгуына езiнiц темендепдей пайымдауын усынады.
«ЕртГс езенiнiц агысы, жылдамдыгы эркелкi болганымен, мыцдаган жылдар аралыгында жагалаулары шайылып, беткейлерiнде эртYрлi пiшiндер
калыптаскан деуге болады. ЕртГс езенiнiц орта агысында оц жагалауы шайылып (Семей мацы), арнаныц оц жакка карай жылжып бара жатканын ацгаруга болады. Бул ерекшелiк Ертктщ баска белштершде де жш кездеседi. Бiздiцше, ЕртГс «ер, ерт, ЕртГс» деген етГслктен шыгуы мYмкiн. 0йткеш, ол Объ езешмен катар бГраз жерге агып (ерш) барып соган куяды. Ес1л (еалш агып) болса, ЕртГске ерш барып, сол езенге куятыны бГзге мэлГм. Сонымен ЕртГс Объка ередГ, ЕалдГ езше ертедГ. Осы жагдайды ескере отырып халык бул езенге ЕртГс деген ат коюды орынды деп Б. Аспандияров Кара Ертк деген атауын цар, цыр, цара сездершен Кар Ерт1с, Кыр Ерт1с жэне Кара Ерт1с атаулары пайда болган деп карастырады. «ЕртГс» деген угым кYрделi сез ею угымнан турады: бГршшГа, «ер»- ат ерттейтш ер немесе «ор»-тау, таулы деген магынага ие. ЕкгншГ белт, «т1с»- татар сезГ, «тыс» болса казаки сез. Сырткы, «сырт», «бвлек» дегещд бГлдГредг ЕртГс непзшен «Ортыс» болуы да мYмкiн. Демек, ЕртГс сезГ алгашкыда шекарамен канаттас немесе шекараныц аргы жагындагы таулардыц атауы болган. ЕртГс езеншщ атауын казактар «сырткы таулар» деп атайтын кытай тауларынан алынган деп топшылайды (Сапаров, 2019: 54-55).
ЕртГс езеш атауыныц шыгу тарихы туралы айтылган ой-птрлердщ барлыгын куптай отырып, бГз зерттеуГмГзде тарихи тYпдеректерге CYЙенiп ез ойын бГлдГрген
академик В. В. Бартольдтщ пайымдауын колдаймыз.
Казак ДYниетанымы мен тарихында ЕртГс езеншщ езшдш орны бар. Ол туралы тYрлi деректерде кездеседг Мэселен, Artis -КYлтегiн, Б1лге каган, Тоныкек, Шинэ-Усу курметтерше арналган кене тYркi ескертюштершде кездесетш атакты ЕртГс езеншщ атауы. Аталган ескертюштердеп мэтшдерде езен аймагындагы VIII гасырда тYркi тайпалары арасында еткен шайкастар мен кактыгыстар сипатталган (Наханова, 2016: 82); Гардизи «Кимактар отка табынады, Ертк (Гамаш) езенше сыйынады», - деп жазады. 0зен адамныц тэщрГ (кудайы) деп есептеген (Сапаров, 2008: 46).
Сонымен катар, ЕртГс езеншщ академик В. В. Бартольд сипаттаган гидрографиялык жагдайы казГрп уакыттагы география гылымыныц сипаттамаларымен сай келедг ЕртГс езеш бастауын Кытай Халык Республикасындагы Моцгол Алтайынан алады. Зайсан келше дейшп агысы Кара ЕртГс деген атауга ие. Оныц жалпы узындыгы 4248 км; Кара ЕртГс -672 км, ал Зайсан келшен Обь езенше дейшп аралыктагы ЕртГс езеншщ узындыгы 3501 км-ге тец (ЖYсiпбеков, Махмудова, 2012:56).
В. В. Бартольд Казакстанныц ощусик-шыгыс белшнде орналаскан 1ле езенше да езшщ зерттеуш арнаган. Онда талым, 1ле езенш Орта Азиядагы ГрГ езен деп сез бастайды. Оныц ею кайнар бастауы Текес пен ^нгес Тянь-Шаньнщ солтYCтiк жотасынан басталады. Екеушщ косылуынан соц езен 1ле деп аталып, шамамен 930 км-дей агып етш Балкашка куяды. 0зеннщ еш кейбГр туста 1 км-ге жетедг Текестщ жогаргы агысы мен 1ленщ теменп агысы Ресейге, КYнгеC/ Текестщ темени агысы мен 1ленщ жогаргы агысы Кытайга тиеалг 0зеннщ кептеген салалары бар, олардыц непзг1лерГ, кытай территориясында - Каш, орыс жершде - Шарын, ШШк. Орта Азияныц барлык аймактарындагы сеюлдГ суландыру жYЙесiнде басты езенге караганда оныц салалары Yлкен мацызга ие. 0зен
таулы аймактан шыккан кейiн кец жазык дала аркылы агады. Мунда оган салалар косылмагандыктан барлык
ауылшаруашылык мацызынан айырылады. Орыс жершде 1леден тартылган каналдар аз. Дегенмен сондай каналдардыц бiрi (Ак Чуган атауымен) eзеннiц тeменгi агысында, сагасынан шамамен 25 км жерде орналаскан. Ол жерде егiн шаруашылыгымен кыргыздар (казактар) шугылданады (Бартольд, 1965: 433-434).
1ле алгаш рет б. з. VII - X гасырларында кытайдыц Тан династиясы тарихында кездеседь Сол кездiц eзiнде 1ле жазыгы аркылы Кытайдан ТYркiстанFа карай мацызды жолдардыц бiрi eттi. 1ле езеш атауы кездесетiн ежелгi мусылман деректершщ бiрi - «Худуд эл-алам» (372/98283 ж.). Осы жэне одан кешшректеп кептеген деректерде езен Ила деген атаумен кездеседь Бул елкеге ислам дшшщ калай жэне кашан келгенi белгiсiз. VII/ХШ гасырда 1ле ацгары мусылман элемiнiц шекарасы саналган. Оныц шыгыс аумактарына ислам дш тек моцгол кезецiнде келген.
0зеннщ бeлiктерi туралы деректер аз кездеседь КYнгес атауы алгаш рет Шереф ад-дин Йездидiц Темiр жорыктарыныц тарихында келтiрiледi. Ал Текес бул кезецде Теке деген атпен белил болады. 0зеннщ ек1 сагасы да кешпендьлер Yшiн жайылым ретiнде жогары багалашан. Рубруктыц жазбаларына сэйкес 1леден солтYCтiкке жэне таулардан оцтYCтiкке карай (Алтын-Емел асуы болуы керек) кала болган. Бул каланы ол Эквиус деп атайды. Орналаскан жерiне караганда бул тура сол уакытта армян патшасы Хетум Иланбалек (eзеннiц eзi бул деректе Илан-су деп аталады) деп атаган кала. Ал кытайлар Илабали немесе Илибали, ягни 1лебалык - «1ле бойындагы кала» деген. Бул атауды XV гасырда аумактыц атауы ретiнде кытайлар колданады жэне мунда калалар жок, тек кешпелыер мекендейдi деп айтады.
1ле баска да Орта Азиялык езендер секьзд кеме катынасына жарамсыздау. Бiрак бiрнеше рет талпыныстар жасалганымен,
езен бул салада осы уакытка дейiн ешбiр мацызга ие болмады (Бартольд, 1965: 433434).
В. В. Бартольдтщ макаласында 1ле eзенiнiц тарихи атауыныц кеп еместiгiн/ тiптi баска атаулары деректерде кездеспейтiндiгiн байкаймыз. Оны В. В. Бартольдтен кейшп т1л гылымы мамандарыныц зерттеулерiнен де ацгаруга болады. Аталган езен атауын зерттеген Е. Койчубаев: «1ле - ЖетiсудаFы суы мол езен. Оныц дублет сeздерi бул атаудыц кeнелiгiн бiлдiредi. Мэселен, 1ле-гол «тармак» магынасында, 1ле-Кем - Батыс Моцголиядагы езен, 1ле-Балъщ - Шыгыс ТYркiстанныц батысындагы 1ле езеш жагалауындагы кала. В. В. Радловта <^лкен езен» деген парсы сезше сэйкес келедi. Муныц барлыгы кене йел, ]и\ (1лэ) сездершен бастау алады жэне, осыган орай, «тез», «жылдам» сeздерiне магыналык жагынан жакын болып шыгады (Койчубаев, 1974: 109), - дейдь
География гылымдарыныц зерттеушю К. Д. Каймулдинова: «1ле гидронимi кене атаулардыц бiрi саналады. М. Кашгари сeздiгiнде бул атау туралы мынадай дерек бар: «ЫлаДле - бiр дарияныц аты. Ол дария тYрiк журтыныц Жайхуны...». Белгiлi географ А. П. Горбуновтыц деректерi бойынша, бул атау кытай жылнамаларында 270 жылы пайда болган, сондыктан оны мошолдыц «ил» («жаркырау») сeзiмен байланыстырудыц еш ретi жок, Шыцгысхан жорыгынан 1000 жыл бурын болган атаудыц моцголдарга еш катысы жок. 1ле атауын осыдан 2,5 мыц жылдай бурын СолтYCтiк Кытай аумагында калыптаскан кудiреттi Гун империясымен де байланыстырады. Негiзгi тiлi кене тYркi тт болган гундар бiздiц заманымызга дешнп III гасырда казiргi Казакстан аумагына ене бастаган болатын. Кейiннен бул империя элареп, ыдыраган кезде гундардыц солтYCтiк тайпалары бiздiц заманымыздыц I гасырында казiргi Жетiсу жерiнде калып койган.
А. Горбуновтыц зерттеулерi бойынша, дэл осы кезецде гундардыц «^лкен езен» магынасындагы «улы» сeзiмен байланысты
1ле атауы калыптаскан, ягни уакыт ете келе бул сез ергерГске тYCкен, атаудыц жасы кемшде ею мыц жылмен есептеледг Галым буган дэлел ретшде Ресей жершдеп Ангара езеш алабына жататын Или, Илим, Илир, Зея алабындагы Иликан («кан» - езен деген сез) езендершщ атауларын келтГрген» (Каймулдинова, 2011: 165), - деп ез пайымдауларын жасайды.
Б. Бияров 1ле езеш атауы туралы зерттеушде (Бияров, 2013: 101] Т. Жанузактыц (Жанузак, 2007: 13, 218) пайымдауына CYЙене отырып «Кептеген галымдар 1ле гидронимшщ непзГнде Гл/ыл «су» кене тYбiрi жатыр деп есептейдг БГз де топонимдердщ типтш белгГлерш
карастыратын болгандыктан, ъл/1л кене гидрографиялык терминшен 1ле атауы калыптаскан деген тюрге косыламыз» (Бияров, 2013: 101), - деген корытынды айтады.
Жалпы, 1ле атауы казак жершдеп гасырлар бойы еш езгерГсаз казГрп кYнге дешн сакталган ец ежелп атаулардыц бГрГ екендшн оныц кене жазбалардагы географиялык сипаттамасы дэлелдейдг «Бул езен Сарымсакты таулардыц солтYCтiгiнен бастау алады, суыныц тYсi лайлы, солтYCтiк-батыска карай агып, сусыз, шепаз Yлкен кумды далага карай кетедЬ> (Абусеитова, 2008). 0зеннщ казГрп гидрографиясы да академик В. В. Бартольд зерттеулерГмен сэйкес келедг
В. В. Бартольд «История культурной жизни Туркестана» ецбегшде Жайык езеш туралы да деректердГ керсетедг Онда шыгыстанушы: «Орта Азиядан тыскары кептеген гидронимдердщ де тYркiлермен байланысы бар. Эаресе, Еуразияныц солтYCтiк белшнде. Жайык езеш Птолемей картасында Орта Азияныц солтYCтiк-батыс шекарасында Даикс (Ошх Актив) атауымен тГркелген. Бул атау «жайылган (езен)» деген магына беретш тYркiлердiц Джаик (йаик) сезшщ латын т1лшдеп тYрi болып табылады» (Бартольд, 1963: 180), - дейдг Жайык гидронимшщ ею «жай» жэне «ык» сез тYбiрлерiнен куралганын ацгаруга
болады. Сонымен катар, аталган гидроним туралы В. В. Бартольдтщ «жайылган» деген сезше мэн беру керек. Шынында да, араб жазушысы эрГ саяхатшысы Ибн Фадланныц деректершде Жайыктыц агысы куатты болгандыгы сипатталады. Ибн Фадланныц жазбаларында бул езен Джайих деген атаумен кездеседГ жэне езен туралы «БГз печенегтерде бГр кYн болдык, одан кешн тагы жYрiп Джайх (Хайдж) езеш бойына токтадык. Ал бул бГз керген езендердщ шшдеп ец Yлкенi, ец ГрГсГ жэне агыны ец каттысы. Шынында да мен бул езенде Yстiндегi адамдарымен бГрге жол кабыныц аударылып тYCкенiн кердГм. Ол адамдардыц кебю апатка ушырады, олармен бГрге кептеген аттар мен тYЙелер де батып кеттг БГз бул езеннен эрец дегенде етлк» (Ковалевский, 1956: 130), - деп айтылган.
Жайык езеш казГрп география гылымында: «Орал тауларынан бастау алатын Орал (Жайыц - Д. С.) езеш суыныц молдыгы жагынан Казакстандагы тертшшг ал Сырдария езеш деградацияга ушыраганнан кешн Yшiншi езен болып саналады. Ал 1957 жылы байкалган максимал су етГмГ 14 000 м/с-ке жетш, Казакстанныц баска езендерш артка калдырды. Казакстан белшнде езен жайылмасыныц еш 6 - 15 км-ге дейш. Су децгешнщ кетерГлуГ 8 - 11,5 м-ге жетедг Су тасуыныц узактыгы 3 - 5 ай» (ЖYсiпбекоB/ Махмудова, 2012: 9), - деп сипатталады. 0зеннщ жалпы узындыгы 2428 км, ал Казакстан территориясындагы узындыгы -1082 км-дГ курайды (Абдрахимов, 2014: 114). 0зеннщ ортагасырлар кезещндеп деректердеп гидрографиялык
сипаттамаларыныц казГрп кезецдеп сипаттаулармен сэйкес келетшдшн байкаймыз. КазГрп гылыми аныктамаларда аталып отыргандай Жайык езеншщ су тасуы узактыгы 3 - 5 ай шамасын камти отырып, Казакстандагы баска езендерден агысыныц жылдамдыгымен ерекшеленедГ жэне ол мэлГмет Ибн-Фадланныц мэлГметтерш растай тYседi.
В. В. Бартольд «Ислам
энциклопедиясына» Орта Азиядагы iрi eзендердiц бiрi Сырдария eзенi туралы да макала жазган. Академик макаласында: «Сырдария - Эмудария секьзд Арал тецiзiне куятын Орта Азиядагы iрi езен. Еуропалык гылым Фергананыц солтYCтiк-шыFыс бeлiгiнен жэне Жетасу аймагынан агып eтетiн Нарын eзенiн Сырдарияныц бастауы деп санайды. Жергiлiктi халык эркашан (ортагасырларда калай болса, жаца заманда да солай есептеген) Фергананыц оцтYCтiк-шыгыс белшндеп Карадарияны
Сырдарияныц жогаргы агысы ретщде санаган. Карадария eзенi eзiнiц ею бастауы, Каракулжа мен Тара езендер^ косылганнан кейiн Yзген каласы (казiргi уакытта ауылга айналган) жанынан агып eтедi. Осыган орай кейде езещд «Yзген eзенi» деп те атайды. Карадария мен Нарын eзендерi арасындагы аймакты парсы тiлiнде Миян-рудан жэне тYркi тiлiнде Екi су арасы деп аталады. Сырдария eзенiнiц Карадария мен Нарын езендершщ тYЙiскен жерщдеп бастауынан сагасына дейiнгi узындыгы - 2800 км-ден астам кашыктыкты курайды. 0зеннщ Ферганадагы агу багыты - оцтYCтiк-батыс, одан эрi солтYCтiк-батыска багыт алады. Сырдарияга жогаргы жэне орта агыстары тусында шыгыстан да, батыстан да (Ферганада солтYCтiк пен оцтYCтiктен) жакын мацдагы таулардан кептеген езендер косылады. Оныц iшiнде казiргi уакытта тек Yшеуi (Шыршык, Келес жэне Арыс) гана оган жетедi. Араб географтары Ферганада eзеннiц тагы бiрнеше салаларыныц болганын айтады. Ал олар казiр кeбiнесе Сырдариядан оцтYCтiкте агып жаткан Yлкен Шарихан каналына келш куяды. Бул канал Нарыннан тартылган Янги-арык секiлдi/ ХIХ гасырда гана Карадариядан тартылган. Ортагасырларда Сырдарияныц езшен тартылган каналдардыц болган-болмаганын аныктау мYмкiн емес. Мысалы, Чиназ бен Джизак аралыгындагы Мырзашeлдi суландыру Yшiн. Макдиси атайтын узындыгы 140 фарсахты курайтын Ходженд пен Усрушан аралыгындагы канал туралы
акпарат, баска ешкандай деректермен дэлелденбейдь Сырдарияга караганда оныц салалары суару жYЙесiнде кашан да Yлкен мацызга ие болган. Сонымен катар, Эмударияга караганда Сырдарияныц тeменгi агысында, эсiресе тарихи уакыттарда, айтарлыктай атырау мацы шураттары болмаган (Бартольд, 1965: 491).
Будан эрi В. В. Бартольд макалада Сырдария езшщ тYрлi тарихи кезецдердегi атауларына токталады. 0зеннщ тYрлi деректерде кездесетiн атауларыныц эртYрлi болу себептерiн/ оларга тарихи окигалардыц эсерлерiн талдайды. Мэселен, кене греклк Яксарт атауын пехлевийлiк Йахшарт атау формасымен байланыстырып, оныц «нагыз таза iнжу» деген магынага сай келетандшн сипаттаган Маркварттыц ойын келпредь Галым сонымен катар, Сыр атауы кене тYркi атауы екендiгiне карамастан оныц XVI гасырдан эрi екендш деректермен дэлелденбейтiгiн/ тек Плиний деректерщде кездесетiн Silis атауымен
байланыстырылатындыгын; Ибн Хордадбех атайтын Канкар деген атау Сырдарияныц тек орта агысына катысты
колданылгандыгын; арабтардыц
Эмударияны Жейхун деп атаганы секiлдi/ Сырдарияны Сейхун деп атаганын; Хамдаллах Казвинидiц «Нузхат ал-кулуб» ецбегiнде баска еш жерде кездеспейтш Гул Зарйун атауыныц болгандыгын айтады. В. В. Бартольд Сырдария езеншщ
жагалауында орналаскан елдi мекендердiц атауына байланысты аталгандыгын да араб жэне парсы деректерi негiзiнде дэлелдейдi. Мэселен, Ходженд езеш, Бенакет немесе Фенакет езеш, Шахрухи eзенi/ Ахсикет езеш, Шаш езеш деген атауларды атаган.
0зен кейбiр деректер бойынша Арал тещзше жетпей шел далага сщш кеткен, ал кейбiр деректер бойынша Эмудария езенше косылган. Ал Эбьлгазы деректерiнде Арал тецiзiн «Сыр тещзЬ> деп атайды жэне оныц кейбiр кезецдерде тецiзге жетпей калгандыгы женщде бiлмегендiгiн айтады.
Макалада В. В. Бартольд Сырдарияныц ерте заманнан берi кеме жYретiн езен
болгандыгы туралы да зерттеулерiн усынады: «ГУ/Х гасырда Сырдария Эмудария eзенiмен бiрге кеме жYретiн езен ретiнде аталады (Макдиси); «бейбiтшiлiк пен бiтiм» кездерщде су жолымен Карьят эл-хадиске азык-тYлiктер жеткiзiлiп отырган (Ибн Хаукаль). Шындыгында кеме катынасын Ходженттен 25 км темен жердей, Кош-Тегермен ауылыныц мацынан басталатын Беговат куздары бeледi. Бул куздар мусылман деректерiнiц ешбiрiнде кездеспейдi; Джувейнидiц эйгШ эцгiмесiнде/ 1220 жылы моцголдардыц Ходжентл коршап, эскери колбасшы Темiр-мэлiктiц кашуы туралы шытырман окшасында оныц Ходженттен Сырдарияныц тeменгi агысындагы калаларга дешн Yздiксiз жYзуi болжанады. Сырдарияныц теменп агысында орыстардыц Yстемдiгi орнаганнан кешн (1847 жылдан бастап) мунда пароход катынасын енпзу эрекетi болган; Арал флотилиясыныц пароходтары да Сырдария бойымен жогары кетер1лген жэне олардыц зэкiрлi турагы Казалы каласыныц мацында болды. Флотилияны жапканнан кейiн (1882 ж.), жекелеген жобаларды айтпаганда, буган уксас эрекеттер будан эрi кайталанбады; Сырдария бойындагы су жолы катынасы жергiлiктi халыктыц кайыктармен жYзуiмен гана сакталып тур» (Бартольд, 1965: 492-493).
Сырдарияныц тарихи уакыттарда эртYрлi атауларыныц болгандыгын академик В. В. Бартольд ортагасырлык тарихшылардыц, араб географтарыныц, саяхатшыларыныц деректерш кептеп пайдаланып, тиянакты зерттеген. Академик В. В. Бартольдтiц езеннщ бiр кездерi Шаш eзенi деп аталган деген пiкiрiн кeрнектi галым, шыгыстанушы Б. Е. Кемеков «Эл-Идрисидiц «Сурат эл-ард» ецбегiнде Сырдария езен Шаш eзенi деген атаумен жэне аталган езен мен Эмудария eзендерi Арал тецiзiне (Хорезм кел^ куятындыгы кeрсетiлген» (Кумеков, 2018: 95-96), - деп одан эрi тYпдеректермен дэлелдеп нактылай тYседi.
Сырдария езеншщ гидронимi мэселесiне В. В. Бартольдтан кешн тл бiлiмi/ география жэне тарих гылымыныц мамандары да зерттеулерш арнаган. Олардыц iшiнде Е. Койчубаевт,
Э. М. Мурзаевтi/ Б. Бияровт,
К. Д. Каймулдинованы жэне т. б. атауга болады. Белгiлi география гылымыныц тарихшысы Э. М. Мурзаев Сырдария eзенiнiц В. В. Бартольд макаласында айткан Канкар атауын зерттей келе «Кан» терминiнiц кене екендш дау тудырмайды. Ол авесталык «хан», «хон» - «кудык, кайнар булак» деген сездермен дэлелденедi. Орхон жазуларында да Канг топонимi кездеседi. С. Г. Кляшторный (1951) бул сeздi Сырдария сeзiнiц синонимi санайды. Канга аймагы -Сырдарияныц орта агысыныц мэдени аймагы. Осыдан кангар - «Канга халкы» угымы шыгады. Сонымен катар Эмударияныц Сарыкамыс атырауында казiр кургап калган, бiрак кезiнде сезаз су агыны болгандыгы езен арнасынан анык кeрiнетiн жер Кангадария деп аталады.
Осыган орай, кам, кем, кан деген топонимикалык элементтер Азияныц географиялык атауларына тэн екендшне кез жеткiземiз» (Мурзаев, 1974: 185-186), - деп тужырым жасайды.
Ты бiлiмiнiц маманы Е. Койчубаевтiц ойынша «б. з. I мыцжылдыгында огыздар Сырданияны «огыздар eзенi» деп атаган. Олардыц калалары осы eзеннiц жагасында орналаскан. Казiргi атауы ХШ гасырдан бастап кездеседi. ХШ гасырда осы аймакка келген саяхатшылар Плано Карпини мен Асцелин Сырдария атауыныц шыгу тегiн тYркi-ирандык Сары дария, ягни «Сары езен» сeзiмен байланыстырып
тYсiндiрмекшi болган. Осыган орай, ХШ гасырдыц eзiнде Сырдария атауыныц шыгу теп белпаз болган, ягни eцiрдiц аборигендерi умыткан. «Сыр» терминi кандай магына бередi деген сурак туындайды. Оныц атауы тYркiлердiц атауларымен байланысты болуы мYмкiн. «Сыр», «Сырым», «Сырымбет»
этнонимдерiмен салыстыруга болады.
С. Е. Маловтыц кене тYркi жазба ескертюштершен «тYркi-сыр халкы» дегещд ез ецбегщде келтГрушен Сырдария атауын «сыр езеш» (ягни, этнотопоним магынасында - сыр халкы езеш) жэне «агыны жылдам езен» деп тYсiндiруге болады. Ею жагдайда да атаудыц непзГнде «жылдам», «тез» деген тYркi сездерГ тур. Мэселен, казак тыГндеп «шыр айналу». «Дария» тYркiлердiц тYсiнiгiнде <^лкен, ГрГ езен» немесе тшп «тещз» деген магына бередЬ> (Койчубаев, 1974: 199-200).
«Орта Азиядагы екгншГ ГрГ езен Сырдария «Авестада» Ранха, ежелп грек жазбаларында Йаксарт деген атпен берГлген. Гректер бул езеннщ орта агысынан солтYCтiкке карай жаткан аумакта «йаксарт» аталатын халыктыц емГр CYретiнi жайлы деректер келтГрген. Кене тYркiлер Сырдарияны Йенчу-0кYЗ («1нжу езеш») деп атаган. Кытай жылнамаларында Чжэнь-чжу-хэ деген атпен берГлген, муныц езГ кытайшадан аударганда «1нжу езеш» деген магына бередг Бул айтылгандар калька-атаулардыц кене замандардан берГ колданыста болгандыгын керсетедЬ>, - деп К. Д. Каймулдинова езшщ «Топонимика» (Каймулдинова, 2011: 170) атты ецбегщде жазып етедг
Сырдария езеншщ тYрлi кезецдердеп атауларын зерттеген зерттеушыердщ бГрГ Б. Бияров Э Сулейменова, Г. Мэдиева, Н. Шаймерденова, А. А. Гируцкий,
А. ЭбдГрахманов жэне К. 0мГрэлиевтщ зерттеулерш талкылай отырып, «ертеде непзшен кешпел1лер мекендеген Орта Азия мен Казакстан далаларында кала аз салышандыктан жэне кешпел1лер карым-катынас жасайтын калалардыц ден Яцсарт (Сырдария) бойында моншакша тГзГлш орналаскандыктан, ол езещд тYркiлер 1нжу «моншак, маржан» деп атаган. Сонда 1нжу гидронимГ жай гана тацба емес, семантикасы бар толыкканды сез болып шыкпай ма?! Топонимнщ сезге жуык болатыны да содан, оны шартты тацба сиякты шеказ ауыстыра беруге келмейдг Сол заттыц белплерГмен гана шектеледг Мэселен, Сырдария
гидронимГ кешн ол езеннщ сырга, бояуга уксас сары тYCтi суына орай берГледГ деп жYрмiз, алайда сыр сезшщ кене иран тыщде «шжу», «моншак, маржан» деген магына бередГ деген птр де жок емес» (Бияров, 2013: 10), - деген ой быдГредь
Сырдария езеншщ тарихи
географиясы туралы кунды зерттеулердщ жYЙесiн казГрп кезецдеп белгШ тарихшы Н. А. Атыгаев пен О. Канай «Река Сырдарья в историко-географической литературе XV -XIX вв.» (Атыгаев, Канай, 2020) атты макаласында жазады. Олар аталган макалада А. И. Левшин, В. В. Бартольд, Н. В. Остроумов, Э. М. Мурзаев,
К. А. Пищулина, Б. А. Ахмедов, Р. А. Агеева, Т. К. Бейсембиев, З. А. Джандосова жэне Ж. М. Тулибаеваныц ецбектерш колдана отырып Сырдария езеншщ тYрлi кезецдердеп атауларына талдау жасап, «Сырдария ортагасырлык мусылмандык шыгармаларда Сейхун, Ходжент езеш, Шахрух езен, Шаш жэне Ахсикет езеш деген кептеген атаулармен аталган» (Атыгаев, Канай, 2020), - деген корытынды бередг Одан кешн зерттеуш1лер Сыр езеш, Сырдария атауларына токталып,
ортагасырлык араб саяхатшылары мен географтарыныц ецбектерш талдайды, осы туста зерттеушГлер кец келемде
B. В. Бартольд, Н. Г. Маллицкий, А. А. Семенов, Э. М. Мурзаев,
C. Г. Кляшторный, В. П. Юдин, К. А. Пищулина жэне Ш. Камолиддин ецбектерш саралайды. «Осылайша, жогарыда аталган мэлГметтерге CYЙене отырып, бГз Сырдария атауыныц тарихи, эаресе тYркiтiлiндегi шыгармаларда XVI гасырдыц екшшГ жартысынан бастап кездеседГ деп айта аламыз. XVII гасырдыц соцынан бастап бул атау орыс мурагаттарындагы деректерде, ал XVIII гасырдыц басынан бастап батысеуропалык карталарда жэне еуропалык галымдардыц ецбектерщде кездеседЬ> (Атыгаев, Канай, 2020), - деген корытындыга келедг Н. А. Атыгаев пен О. Канай зерттеулерщдеп
корытындылардыц академик В. В. Бартольд тужырымдарымен сэйкес келетщдшн байкаймыз жэне зерттеушьлер макалада кeбiнесе В. В. Бартольдтщ пайымдауларын негiзге алады.
В. В. Бартольд Сырдария eзенiне арнаган макаласында оныц гидронимiн гана талдап коймаган, сонымен катар тYрлi кезецдердегi гидрографиясын да зерттеген. Академиктiц зерттеулерiнiц казiргi уакыттагы география гылымыныц
зерттеулерiмен сай келетщдшн де байкауга болады. «Сырдария езен Фергана жазыгыныц шыгыс белшндеп Нарын мен Карадария eзендерiнiц косылуынан пайда болады. Сырдария eзенiнiц агысы бассейннiц таулы бeлiгiнде калыптасады. Басым тYрде кар суымен, аз келемде муз жэне жацбыр суымен коректенедь.. 0зеннiц Нарын мен Карадария езендершщ тYЙiскен жерiнен бастап сагасына дешнп узындыгы -2119 км. Ал, егер Нарын езешмен коса есептегенде 3000 км-ден астам. Сырдария бассейншщ ауданы 462 000 км2 курайды» (Абдрахимов, 2014: 123), - деген сипаттаманы казiргi кездегi географтар берш отыр.
«Ислам энциклопедиясында»
академик В. В. Бартольд Шу езенше арнаган макаласында оган келес1дей сипаттама бередi. Шу - Терккей Алатауынан бастау алатын, жогаргы агысында Кошкар деп аталатын езен. Ыстыккелдщ батыс шетiне шамамен 6 км-ге дейш жакындайды, оган оны Кутемалды тармагы бeледi. 0зен Буам шаткалы аркылы eтiп/ оцтYCтiкте Yлкен жэне Кiшi Кебiн/ ал солтYCтiкте Аксу жэне Курагаты езен тармактарымен косылып, шамамен 920 км агып eтiп/ Сырдария eзенi арнасынан 110 км кашыктыктагы Саумал-кел шагын eзенiне келiп куяды.
Курагаты косылганнан Саумал келге дейiн Шу езеш ешкашан экономикалык мацызга ие болмаган шел дала аркылы агады. Казiр осы жердегi eзеннiц жагасына тек кыста гана кeшпелiлер келедi. Бiрак eзеннiц жогаргы агысындагы шабындыктар эркашан кeшпелi халыктар Yшiн Yлкен мацызга ие болган. Буам ацгарынан темен
карайгы географиялык жагдайлар егiншiлiктiц дамуына эсер етедi. Сондыктан да мунда ете ерте кезецдерде отырыкшы коныстар пайда болган. Эмудария мен Сырдариядагыдай суландыру Yшiн су басты езеннен емес, оныц салаларынан алынады.
Кытай тарихшысы Сюань Цзанныц деректерi бойынша б.з. VII гасырында Шу ещрщде коныстар мен сауда-саттык кала болган. Ол Шудан Эмудария жагасына дешнп аумакты бiрегей мэдени аумак деп карастырады. Сол кезецде Шу eцiрi аркылы Кытайдан Батыс Азияга карай ею iрi сауда жолы еткен. Буган дэлел ретiнде/ Шу ещршщ бiркатар коныстары - Мерке, Ашпара географиялык атаулары
сакталгандыгын айтуга болады (Бартольд, 1965: 567-570).
Кене араб деректерi бойынша, бул жерде бiркатар калалардыц болганы туралы айтылады, мэселен Навакет, Суяб калалары. Суяб каласыныц ортагасырлык тYркi мемлекеттерi тарихында рeлiнiц Yлкен болганын бiлемiз, ол мемлекет астанасы, iрi сауда орталыгы да болган. В. В. Бартольд Суяб каласыныц атауын Шу езеш атауымен байланыстырады.
XIX гасырга дейш эртYрлi тайпалар мекендеп, бiр-бiрiнiц орнын басып отырган Шу жазыгында ислам дш тараган едi. Кейiн бул территорияны Кокан ханы басып алып, Сырдарияныц тeменгi агысынан Iле шаткалына дейiнгi/ Шу eзенiнiц Мэуереннахр жершен eтетiн тармагы бойындагы барлык кeшпелi тайпалардыц коныстары пайда болды. Олардыц арасындагы iрi камалдар - Шшпек жэне Токмак. Алайда 1860 жылы орыс эскерлерi Кастек шаткалынан Шу жазыгына еткенде екi камал да басып алынып, киратылган болатын. Пiшпек камалы казiргi Кыргызстанныц астанасы Бшкек каласы болып табылады (Муктар, Жуматаева, 2014).
Е. Койчубаевтiц ецбегщде: «0зен атауы тибеттiк немесе кытайлык шу «су», «езен» сeздерiнен шыккан деген пiкiр таралган. Этимология канагаттандырмайды.
Гидронимнiц шыгу тегiн аныктауда непз
ретщде «чуй» деген кыргыз т1лГндеп айтылуын алуга болады. Ол аталган атауга бэршен де жакын. «Чуй» немесе «шуй» алтай тYркiлерiнде кездеседГ жэне олардыц этникалык аттарынан бастау алады. Мэселен, «чуй кижи» - оцтYCтiк алтайлыктардыц этнонимг Деректерден мысалдар келтГрешк: б. з. д. VII г. езщде Шуда (ЖетГсу) шуй жэне кацлы тайпалары емГр CYрген («Живая старина», год IV, вып. 3-4. СПб., 1894, с. 403), ал И. Г. Георги бойынша «шуй» сургут остяктарыныц атауы. «Бурынгы Кузнец округщдеп Шуй болыстыгы жэне Хакасияныц солтYCтiгiндегi Шуй болыстыгы (Х1Х г. басында) да «шуй» руына байланысты аталган. «Сонымен бГрге, орхон-енисей ескерткгштерГнде кездесетш шуй тайпаларыныц бГрГ «чуэ» казГрп садырлар арасында емГр CYретiн болып шыкты...» (Койчубаев, 1974: 256-257), - деп Шу езет атауыныц магынасы туралы зерттеулердГ усынады.
А. ЭбдГрахманов Шу гидронимш кене тYркi. «су», «езен» магыналы сезГ деп таниды (ЭбдГрахманов, 1975: 195). Шу термит тек тYркi тышде гана емес, элем тыдершщ бГркатарында «су» мэнщде кездеседГ. Атап айтканда, тYркi. су, моцг. ус, корей. су, кыт. шуй, тибет. чу, ете кене нускасы ас, ыс, 1с, т. б. (Мурзаев, 1984: 528). Т. Жанузак Шу «атауыныц тштен кене екендшне кез жетюземГз» (Жанузак, 2007: 212), - дейдг Кене сездердщ эуелде бГр буыннан куралганын ескерсек, Шу гидронимГ расында да кене болып табылады. Оныц Yстiне су, ус, шуй, чу, ас, ыс, к гидронимдершщ барлыгына ортак «с» дыбыс-символы судыц сылдырап агуынан алынып, дыбыска елштеуден пайда болган сездер категориясына жатады деуге болады. Б. Бияров «Топонимжасам барысында Шу тулгасындагы гидронимдер каз. «малдыц шуына уксас шубалыцкы, узын езен» магынасын беруГ де мYмкiн екенш ескеру керек» (Бияров, 2013: 101), - деген пЫр усынады.
Жалпы Шу гидронимГ туралы кецеслк жэне тэуелаздш кезещндеп топонимикалык,
оныц шщде тарихи топонимикалык зерттеулердщ корытындылары бул атаудыц кене замандардан сакталып келе жаткандыгын жэне академик В. В. Бартольд пайымдауымен сай келетщдшн керсетедГ.
КазГрп Костанай облысы
территориясынан бастау алатын Торгай езенше де академик В. В. Бартольд езшщ ецбегш арнаган. Торгай - Орта Азияныц далалык аймагындагы юшшрГм кала мен езен жYЙесiнiц атауы. Торгай езет Тасты Торгай мен Кара Торгайдыц косылуынан пайда болатын «Карын салды Торгай» езеншен бастау алады да Дурукча келше куяды. СолтYCтiкке карай езшщ жогаргы агысында «Yлкен тамды Торгай» деп аталатын Сары Торгай езет агады. Оган батыс жагынан «Мойылды Торгай» мен «Сары бой Торгай» езендерГ косылады. Сары Торгай езет Сары копа келше куяды. ТYркi т1лщде торгай сезГ «юшкентай кус» деген магына бередГ (Бартольд, 1965: 367). Шыгыстанушы макаласында будан эрГ Торгай каласы мен Торгай облысыныц тарихи сипаттамалары туралы сез козгайды. БГздщ зерттеуГмГздщ максатына сэйкес, езеннщ гидрографиялык мэселеа езектг КазГрп географиялык зерттеулерде Торгай езет - Кара Торгай жэне Жалдама езендершщ косылуынан пайда болады. (КейбГр деректерГ бойынша Кара Торгай мен Сары Торгайдыц косылуынан). Торгай езеншщ узындыгыныц ею езеннщ косылган жершен санаганда 662 км, ал Кара Торгай езеншщ бастауынан санаганда 946 км. Алаптыц ауданы 134 мыц км2 (ЖYсiпбекоB/ Махмудова, 2012: 42).
Торгай езет Шалкартещз деген агынсыз келге куяды. Кектемде езеннщ суы толык, жазда ете таязданады, бГрак агыны езен бойы сакталады. Теменп агысында езен суы эрдайым тузданады. 0зен суыныц жылдык орташа шыгыны 8,5 м3/с-ка тец (Абдрахимов, 2014: 116).
Корытынды
Жогарыдагы талкылаулар мен нэтижелердiц непзщде академик
В. В. Бартольдтiц гылыми мураларындагы Казакстан езен жYЙелерiне катысты зерттеулерiнiц элi де eзектi екендшн жэне осы такырып аясындагы тарих, география жэне т1л бiлiмi мамандарыныц ез зерттеулерiнде академиктiц пайымдаулары мен корытындыларын негiзге алатындыгын
ацгарамыз. Буныц eзi В. В. Бартольд мурасыныц eмiршецдiгiн кeрсетедi. Галым шебер талдаган ортагасырлык араб жэне парсы саяхатшыларыныц деректерi аркылы Казакстан езен жYЙелерiнiц
ортагасырлардагы гидронимиялык жэне гидрографиялык тургыдагы калпын кез алдымызга елестете аламыз. Ал ол сол кезецдердегi тарихи YPДiстердiц кыр-сырларын ашуга мол мYмкiндiк бередi.
Эдебиеттер тiзiмi
Абдрахимов Р. Г. Гидрография материков: учебное пособие / Р.Г. Абдрахимов. - Алматы: Казак университета, 2014. - 149 с.
Абусеитова М.Х., Муминов А. К. Письменные источники по истории и культуре Алматы (VIII - начало XX в.) / М.Х. Абусеитова, АК. Муминов. - Алматы: Драйк-пресс, 2008. -280 с.
Атыгаев Н. А., Канай О. Река Сырдарья в историко-географической литературе XV -XIX вв. // ALTAISTICS, TШCOLOGY, MONGOLISTICS. - 2020. - № 4. - С. 51-80. Эбдiрахманов А. Топонимика жэне этимология / А. Эбдiрахманов. - Алматы: Гылым, 1975. - 204 бет.
Бартольд В.В. Или. Соч. в 9 томах. Т. 3. - Москва: Наука, 1965. С. 713.
Бартольд В.В. Иртыш. Соч. в 9 томах. Т. 3. - Москва: Наука, 1965. - 713 с.
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Соч. в 9 томах / В.В. Бартольд. -
Москва: Наука, 1963. - Т. 2. - Ч. 1. - 1024 с.
Бартольд В.В. Сыр-Дарья. Соч. в 9 томах. Т. 3. / В.В. Бартольд. - Москва: Наука, 1965. - 713 с.
Бартольд В.В. Тургай // Соч. в 9 томах. Т. 3. / В.В. Бартольд. - Москва: Наука, 1965. - 713 с. Бартольд В. В. Чу. Соч. в 9 томах. Т. 3. / В.В. Бартольд. - Москва: Наука, 1965. - 713 с. Бияров Б. Казак топонимдершщ типтак Yлгiлерi / Б. Бияров. - Астана: Ш. Шаяхметов атындагы Тiлдердi дамытудыц республикалык YЙлестiру-эдiстемелiк орталыгы, 2013. -432 б.
Жанузак Т. Казак ономастикасы. Атаулар сыры 3 / Т. Жанузак. - Алматы: Драйк-Пресс, 2007. - 524 б.
ЖYсiпбеков Д.К., Махмудова Л.К. Гидрография. I бeлiм (Казакстан гидрографиясы), II бeлiм (Элем гидрографиясы): оку куралы / Д.К. ЖYсiпбеков, Л.К. Махмудова. -Алматы: Казак университета, 2012. - 148 б.
Каймулдинова К. Д. Топонимика: Окулык / К.Д. Каймулдинова. - Алматы: ЖШС РПБК Дэуiр, 2011. - 336 б.
Ковалевский А. П. Книга Ахмеда ибн-Фадлана о его путешествии на Волгу в 921 - 922 гг. / А.П. Ковалевский. - Харьков: Изд-во. Харьковского гос. университета им. А. М. Горького, 1956. - 345 с.
Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана / Е. Койчубаев. - Алма-Ата: Наука, 1974. - 275 с.
Кумеков Б. Е. Историческая география Казахстана по данным географических карт Махмуда ал-Кашгари и ал-Идриси // ¥лы Жiбек жолындагы Орта Азия. Халыкаралык
Fылыми-тэжiрибелiк конференцияньщ материалдары. 13-15 маусым, 2018 жыл. -Алматы: Service Press, 2018. - 545 б.
Мурзаев Э. М. Очерки топонимики / Э. М. Мурзаев. - Москва: Мысль, 1974. - 382 с. Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терминов / Э.М. Мурзаев. - Москва: Мысль, 1984. - 653 с.
Муктар Э. К,., Жуматаева Г. Т. Орта Азияныц жер-суларыныц, калаларыныц тарихи географиясы туралы В. В. Бартольдтщ пайымдаулары // БКМУ Хабаршысы. Педагогика, филология, тарих. - 2014. - №2 (54). - 225-237 бб.
Наханова Л.А. Древнетюркская топонимика. Учебное пособие / Л.А. Наханова. - Астана: ЕНУ, 2016. - 159 с.
Пауль Г. Принципы истории языка / Г. Пауль. - Москва: Иностранной литературы, 1960. - 500 с.
Сапаров К.Т. Казак топонимдершщ геоэкологиялык негiздерi / К.Т. Сапаров. - Павлодар: ЭКО ГЭФ, 2008. - 1-бамм. - 307 б.
Сапаров К. Т. Шыгыс Казакстан облысыныц топонимикасы (казактардыц кещсикл игеру тэжiрибесшщ жер-су атауларындагы кeрiнiсi) / КТ. Сапаров. - Алматы: Эпиграф, 2019. -276 б.
Даурен С. Смагулов
Евразийский национальный университет имени Л. Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
О гидронимии и гидрографии рек Казахстана в научном наследии академика
В. В. Бартольда
Аннотация. В статье анализируется гидронимия и гидрографическое состояние рек Казахстана в средних веках по трудам академика Санкт-Петербургской академии наук, востоковеда, арабоведа, филолога В. В. Бартольда, в сопоставлении с исследованиями советских и казахстанских специалистов по истории, географии и языкознанию. В качестве материалов исследования используются различные работы академика В. В. Бартольда, в том числе его статьи о реках казахской земли, написанные для «Энциклопедии ислама», топонимические, географические, исторические труды советских и казахстанских специалистов по истории, географии и лингвистике.
В ходе исследования автор пытается сформировать историко-географический облик средневекового Казахстана посредством изучения работ В. В. Бартольда о реках Ертис, Иле, Урал, Сырдария, Чу и Торгай основанных на арабских, персидских, китайских и других оригинальных трудах путешественников, историков раннего и средневекового периода. Названия и гидрографические состояния рек, упомянутых в статье, представлены в сравнении как с рассуждениями академика, так и с их характеристиками в современной географической науке. В результате обсуждений становится очевидным, что среди научного наследия академика В. В. Бартольда его исследования о речных системах Казахстана, по-прежнему актуальны и что в рамках данной темы специалисты по истории, географии и лингвистике в своих исследованиях берут за основу суждения и выводы академика. Таким образом, научные исследования ученого-востоковеда, академика В. В. Бартольда показали свою жизнеспособность.
Ключевые слова: история; историческая география; академик; востоковедение; тононимика; языкознание; гидроним; гидрография; источник; река; путешественник.
Dauren S. Smagulov L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
On the hydronymy and hydrography of the rivers of Kazakhstan in the scientific heritage of
academician V.V. Bartold
Abstract. The article analyzes the hydronymy and hydrographic state of the rivers of Kazakhstan in the Middle Ages according to the works of Academician of the St. Petersburg Academy of Sciences, orientalist, Arabic scholar, philologist V.V. Bartold, in comparison with the research of Soviet and Kazakh specialists in history, geography, and linguistics. There are used various works of Academician V.V. Bartold as research materials, including his articles on the rivers of the Kazakh land written for the Encyclopedia of Islam, toponymic, geographical, and historical works of Soviet and Kazakh specialists in history, geography, and linguistics.
In the course of the research, the author tries to form a historical and geographical image of medieval Kazakhstan by studying the works of V.V. Bartold about the rivers Irtysh, Ili, Ural, Syrdarya, Chu, and Turgai based on Arabic, Persian, Chinese and other original works of travelers, historians of the early and medieval period. The names and hydrographic states of the rivers mentioned in the article are presented in comparison with both the arguments of the academician and their characteristics in modern geographical science. It becomes obvious as a result of discussions that his research on the river systems of Kazakhstan is still relevant among the scientific heritage of Academician V.V. Bartold. Specialists in history, geography, and linguistics in their research on this topic take as a basis the judgments and conclusions of the academician. Thus, the scientific research of the orientalist, academician V.V. Bartold has shown its viability.
Keywords: history; historical geography; academician; oriental studies; toponymy; linguistics; hydronym; hydrography; source; river; traveler.
References
Abdrahimov R. G. Gidrografiya materikov: uchebnoe posobie [Hydrography of continents: a textbook] (Qazaq universiteti, Almaty, 2014, 149 p.), [in Russian].
Abuseitova M. H., Muminov A. K. Pis'mennye istochniki po istorii i kul'ture Almaty (VIII -nachalo XX v.) [Written sources on the history and culture of Almaty (VIII - early XX century)] (Drajk-press, Almaty, 2008, 280 p.), [in Russian].
Atygaev N. A., Kanaj O. Reka Syrdar'ya v istoriko-geograficheskoj literature XV - XIX vv. ALTAISTICS, TURCOLOGY, MONGOLISTICS [The Syr Darya River in the historical and geographical literature of the 15th - 19th centuries]. 2020. No. 4. P. 51-80, [in Russian]. Abdirahmanov A. Toponimika zhaene etimologiya [Toponymy and etymology] (Gylym, Almaty, 1975, 204 p.), [in Kazakh].
Bartold V.V. Ili. Soch. v 9 tomah [Ili. Composition in 9 volumes]. (Nauka, Moscow, 1965, Vol. 3., 713 p.), [in Russian].
Bartold V.V. Irtysh. Soch. v 9 tomah [Irtysh. Composition in 9 volumes]. (Nauka, Moscow, 1965, Vol. 3., 713 p.), [in Russian].
Bartold V.V. Istoriya kul'turnoj zhizni Turkestana. Soch. v 9 tomah [The history of the cultural life of Turkestan], (Nauka, Moscow, 1963, Vol. 2, 1024 p.), [in Russian].
Bartold V.V. Syr-Dar'ya. Soch. v 9 tomah [Syr Darya. omposition in 9 volumes]. (Nauka, Moscow, 1965, Vol. 3., 713 p.), [in Russian].
Bartold V.V. Turgaj. Soch. v 9 tomah [Turgay. Composition in 9 volumes]. (Nauka, Moscow, 1965, Vol. 3., 713 p.), [in Russian].
Bartold V. V. (1965) Chu. Soch. v 9 tomah [Chu. Composition in 9 volumes]. (Nauka, Moscow, 1965, Vol. 3., 713 р.), [in Russian].
Biyarov B. Qazaq toponimderinin tiptik uelgileri [Typical examples of Kazakh toponyms].(Republican Coordination and Methodological Center for the Development of Languages named after Sh. Shayakhmetov, Astana, 2013, 432 р.). [in Kazakh]. Zhanuzaq T. Qazaq onomastikasy. Ataular syry 3 [Kazakh onomastics. The secret of names 3], (Drajk-Press, Almaty, 2007, 524 p.), [in Kazakh].
Zhusipbekov D. Q., Mahmudova L. K. Gidrografiya. I bolim (Qazaqstan gidrografiyasy), II bolim (Aelem gidrografiyasy): oqu quraly [Hydrography. Part I (hydrography of Kazakhstan), Part II(hydrography of the world): textbook], (Qazaq universiteti, Almaty, 2012, 148 р.), [in Kazakh].
Kaimuldinova K.D. Toponimika [Toponymy] (Daur, Almaty, 2011, 336 р.), [in Kazakh]. Kovalevskij A. P. Kniga Ahmeda ibn-Fadlana o ego puteshestvii na Volgu v 921 - 922 gg. [The book of Ahmed ibn-Fadlan about his journey to the Volga in 921 - 922.] (Izd-vo. Har'kovskogo gos. universiteta im. A. M. Gor'kogo, Har'kov, 1956, 345 р.), [in Russian].
Koichubaev E. Kratkii tolkovyi slovar' toponimov Kazahstana [Short explanatory dictionary of toponyms of Kazakhstan] (Nauka, Alma-Ata, 1973, 713 р.), [in Russian].
Kumekov B.E. Istoricheskaya geografiya Kazahstana po dannym geograficheskih kart Mahmuda al-Kashgari i al-Idrisi [Historical geography of Kazakhstan according to the geographical maps of Mahmud al-Kashgari and al-Idrisi] [Central Asia on the Great Silk Road. Halyqaralyqxylymi-taezhiribelik konferenciyanyn materialdary 13-15mausym, 2018jyl-Materials of the international scientific and practical conference]. Almaty: Service Press. 2018. 545 p., [in Russian].
Murzaev E.M. Ocherki toponimiki [Essays on toponymy], (Mysl', Almaty, 1974, 382 р.), [in Russian].
Murzaev E.M. Slovar' narodnyh geograficheskih terminov [Dictionary of Folk Geographical Terms] (Mysl', Moscow, 1984, 653 р.), [in Russian].
Muqtar A. Q., Zhumataeva G. T. Orta Aziyanyn zher-sularynyn, qalalarynyn tarihi geografiyasy turaly V. V. Bartol'dtin pajymdaulary, BQMU Habarshysy. Pedagogika, filologiya, tarih. 2014. No.2 (54). P. 225-237, [in Kazakh].
Nahanova L.A. Drevnetyurkskaya toponimika. Uchebnoe posobie [Ancient Turkic toponymy. Study guide] (ENU, Astana, 2016, 159 р.), [in Russian].
Paul' G. Principy istorii yazyka [Principles of language history], (Inostrannoj literatury, Moscow, 1965, 500 p.), [in Russian].
Saparov Q.T. Qazaq toponimderinin geoekologiyalyq negizderi [Geoecological bases of Kazakh toponyms], (EKO GOG, Pavlodar, 2008, 307 р.), [in Kazakh].
Saparov Q.T. Shygys Qazaqstan oblysynyn toponimikasy (qazaqtardyn kenistikti igeru taezhiribesinin zher-su ataularyndagy korinisi) [Toponymy of the East Kazakhstan region (reflection of the experience of the Kazakhs' development of space in the names of lands and waters)], (Epigraf, Almaty, 2019, 276 р.), [in Kazakh].
Автор туралы мэл1мет:
Смагулов Даурен Сайлаубаевич - тарих гылымдарыныц докторанты, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет^ «¥лттык тесплеу орталыгы», Казакстан Республикасы Б^м жэне гылым министрлЫ, Нур-Султан, Казакстан.
Smagulov Dauren Saylaubayevich - Ph.D. student in Historical Sciences, L.N. Gumilyov Eurasian National University, «National Testing Center», Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Kazakhstan.
