14XFTAP 03.20
Т.З. Кайыркен
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситетг, Нур-Султан, Казахстан
(E-mail: kairkentz@mail.ru)
XIII FасырдаFы найман-меркгт одаFы
Ацдатпа. Бул ма^алада XIII гасырдыц бас кезiнде Алтай мен Хангай тауларын мекен еткен Найман каганаты мен Бащалдыц ощусппн мекендеген мерюттердщ езара одакгасып, Шыцгыс хан шащыншылыгына ^алай ^арсы тургандыгы жэне олардыц Моцгол ^осындарынан жецшгеннен кейiнгi кездегi бет алган маршруттары зерттеледi. Ма^алада автор Кытай тарихшысы Су Бэйхай-дыц меркiттер мен наймандар моцгол ^олынан жецшгеннен кешн, Алтай тауыныц жэне Жоцгар ойпатыныц шыгысы ар^ылы Идщуг мемлекетiне ^арай кештi деген кез^арасын терiске шыгарады. Эйткенi, Шыцгыс ханнан жецшп, Батыс Алтайга ^арай ыгыс^ан наймандар мен меркггтердщ ^ай-тадан Ертiстi ерлеп, моцголдардыц ^оластында калган Шыгыс Алтайга ^арай кешуi мYмкiн емес болатын. Сол негiзде, тарихи деректерге CYЙене отырып, наймандар мен мерюттердщ Батыс Ал-тайдагы Бу^тырма езенi мен Ертю езешнщ тогысар тусында Моцгол ^олынан жецiлгеннен кейiн, Калба, Тарбагатай таулары мен Жоцгар ойпатыныц батыс шет ар^ылы ^i^^r мемлекетiнiц шека-расына ^арай кешiп барганын дэлелдейдь Сондай-а^, бул екi этностыц 1218 жылы Шыцгыс хан Орта Азияны жаулаганга дейiнгi тарихы, этно-мэдени ^атынастары, мемлекеттiлiк дэстYрлерi де ^арастырылады..
Ty^h сездер: XIII гасыр, наймандар, мерюттер, Шыцгыс хан, кеш багыты, Жоцгар ойпатыныц шыгысы, Жоцгар ойпатыныц батысы, ^i^^r мемлекетi, Кара вдцан мемлекетi, КYшлiк хан.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-7255-2020-130-1-35-49
Юркпе. XII гасырдыц соцы мен XIII гасырдыц бас кезшде к;аз1рп Моцгол Yстiртiнiц шыгыс бeлiгiндегi моцгол ру-тайпаларыныц бiрiгу YДерiсi кYшейе тYCтi. Бул жагдай осыган дейiн Орталык Моцголиядан Алтайга дейiн коныс тепкен Найман мемлекет Yшiн ец Yлкен кауiпке айналды. Наймандармен бiр уакытта Байкал кeлiнiц оцтYCтiгiн, Селенга езеншщ алкабын мекендейтiн меркiттер де моцголдардыц шабуылына жиi-жиi ушырап турган болатын. Осылайша, Шыцгыс ханныц Моцгол Yстiртiн бiр орталыкка багындыруы карсацында Алтайлык ареалдагы халыктардыц этникалык тогысуы ец каркынды тYPде жYрiлдi. Бурыннан Алтайды жэне оныц тeцiрегiндегi аймактарды, Хангай мен Байкал бойын, Саян етектерш мекендеген халыктар ендiгi жерде Моцгол шапкыншылыгы жагдай-ында карым-катынастыц жацаша форматына кeштi. Бул белгш магынадан, сырткы ша-пкыншылыкка карсы эскери-саяси одак тYрiнде бейнелендi. Шыцгыс шапкыншылыгына карсы кыр даладагы халыктардыц бiрнеше реткi бiрiккен эскери компаниясы сэтсiздiкке ушыраган соц, наймандар мен мерюттер Шыцгыс колына карсы ^ш бiрiктiре эрекет еттi. Олардыц Шыцгыс ханга карсы ортак кYресi Алтай тауы мен оныц тeцiрегiнде жYрiлдi. Осы туста, наймандар мен меркiттердi сырткы шапкыншылыкка карсы бiрiктiрген кандай кYш деген сурак туындайды. Муныц себебi баскада емес, ол екеушщ гасырлар бойы Орхон мен Селенга бойында бiрге eсiп, бiте кайнаскан туыскандыгы мен сырткы кYштер алдындагы ортак мYДделерi едi.
Нег1зг1 бел1м. «Найман» атауы ец алгаш ^ытайдыц «Ляо тарихында» жазып калдырылган. Онда Елюй Даши батыска жорык жасаганда жол бойында кездеспр-ген тайпалары катарында наймандарды да атап eтедi. Бул кытай деректерiндегi найман
атауыныц нак казiргi окылымында жазылуы болып табылады (Д^. 69^). . Бiрак будан да ертеректе найман сeзi «Ляо тарихы» мен «Цзинь тарихында» няньбагэ
[1] немесе няньбань (ttAS) [2] тYрiнде кездеседь Демек, найман этнонимi Ляо пат-шалыгыныц Даоцзун патшасы eMÍp CYрген дэуiрде (1085-1095) ^идан мемлекетiне мэлiм болган. Еалымдар наймандардыц этникалык тегш уйгыр, сегiз огыз, кыргыз, кай, кидан секiлдi ежелгi этностармен байланыстырады. TinTi, кейбiр орыс галымдары, айталык В.В. Бартольд, Б.Я. Владимирцов секiлдi зерттеушiлер наймандардыц тегiн моцголга жаткыза-ды. Буган дэлел ретiнде олар «найман» этнонимшщ «сепз» деген магынаны беретiн моцгол сeзiнен келгендiгiн, моцголдардыц eздерiнiц эдеби тiлi мен жазу Yлгiлерiн наймандардан алганын келденец тартады. Бiздiцше, Найман этносыныц тарих сахнасына шыккан кезецi тYркi тiлдерi мен моцгол тшнщ элi де болса бYгiнгiдей бiр-бiрiнен мYлде ажырап кеткен ^3i емес-тiн. Ол кезде «найман» немесе «нэмш» сeзi тYрiк тшнде де болган. Оныц yctí-не, этноним кебшде улттыц eз-eзiн атауы аркылы емес, баска этностардыц оларды атауы аркылы пайда болады. Ал, моцголдардыц наймандардан уйгыр алфавитiн алуы олардыц моцгол болганына ешкандай дэлел бола алмайды. Керiсiнше, наймандардыц ^к TYрiк кага-натыныц мYрагерi болып табылатын ¥йгыр каганатыныц курамынан бeлiнiп шыкканын дэлелдейдi. Будан eзге наймандарды моцголга жаткызатындар Юань патшалыгы дэуiрiн-дегi кейбiр деректерде наймандарды «моцгол найман» деп ^рсететшдш. Бул, наймандардыц моцголдардыц коластында болуына орай айтылган пiкiр. Шын мэнiнде, моцголдар ^ытайды жаулап алганнан кейiн, 6y^ елдегi халыкты тeрт тYрлi дэрежеге бeлген кезде, наймандарды екiншi дэрежеге, ягни, сымужэндердiц (тYркi тектес тYCтi кeздiлердiц) ка-тарына кояды. Мысалы, «Юань ши. Шицзудыц eмiрбаянында»: патша «бектердiц еншiге алган жерлерiндегi баскарушылардыц бэрi моцгол болсын» деп жарлык шыгарды; «патша эр ру мен бектердщ еншiге алган жерлерiнде дарухашы мансабына тагайындалгандардыц iшiнде хорчин, кытан, кытай секiлдi улт eкiлдерi ^птеп кездесетiнi себептi, тeмендегiдей жарлык шыгарды: хуэйхуэйлар, уйгырлар, наймандар, тацгуттардан шыккан дарухашы-ларды моцголдармен тец карап жалгасты iстетуге болады. Баскалары мансаптан алынып тасталсын» [3] деген деректер кездеседi. Демек, наймандар ол кезде моцголдармен бiр-ге бiрiншi дэрежеге юрмеген. Бул наймандардыц моцголга жатпайтындыгыныц жаркын дэлелi.
Жапон галымы С. Мураяма «Наймандар тYрiк пе, элде моцгол ма?» деген макаласын-да Кецес Одагы галымы Л.Л. Викторованыц зерттеулерiне жэне Рашид ад-Диннiц «Жамиг ат-тауарих» ецбегiндегi деректерге, жер-су жэне адам аттарына талдау жасай келш, наймандарды тYркi тiлдес деп атап кeрсетедi [4, № 3]. Юань патшалыгы дэуiрiндегi У Чэннщ
Ы?) «у Вэнчжэн гунцзи» атты жазбасында: «эйгiлi У-и колбасы Есенбуга Наймандай (найман) елiнен шыккан, ... ¥лы Майну колы босай калса атка мiнiп, садак атуга машыктан-ды. Эзi бiлiмге куштар, hэм акылды жан. Будан eзге, ол моцгол тшн бiледi. Сол себепп, жастайынан патшаныц дэргейiнде жумыс iстедi»,-делiнедi [5]. Бул найман тiлiнiц моцгол тшшен eзгеше екендiгiнiц, эрi найман мен моцголдыц екi баска халык екендiгiнiц кeрiнiсi. Бул, сонымен бiрге, «моцгол» сeзiнiц ултка да, мемлекетке де ортак атау екенiн ^рсетедь
«Жамиг ат-тауарихтыц» «Найман» тарауында: Шыцгысханмен согысудан бурын наймандардыц Инаныч Бiлгi Бука хан деген ханы болган. Инаныч- сенiм деген сeз, Билге-курметп атак, «улы» деген магынада. Бука хан деген ертедеп бiр улы хан. ¥йгырлар жэне баска тайпалардыц бэрi оны курметпен еске алады. Сондай-ак, оны агаштан туган деп ка-райды,-дейдi [6, -227 б.]. Лю И-тан ¥йгыр каганатыныц алгаш курушысы ^улбойла туралы айта келiп, ол «ДYниенi бойсындырушыныц тарихында» (Tarikh Djihan Kuschai) айтылатын Буку тегiн (Bucu tegin, Boucon tekin), кешнп Буку хан (Bucu Khan, Boukon Khan), Оу Ян-
сюаньнныц «Гуйцзай жинагында» айтылатын Пугу каган болса керек дейд^ эрi
«ДYниенi бойсындырушыныц тарихында» Буку хан эскерш ретке келтiрiп, батыска жорык
жасады. Ол TYPKÏCTaHra келгенде суы тунык, шeбi шYЙгiн 6ip жайылымды кeрдi. Сeйтiп, осы жерге коныстанып калды. Онда 6ip кала салып, оган Баласагун деп ат бердь Ол ^a3ipri Губалык (Gou-balic, Gür-balik). Ол эскерлерiн жан-жакка аттандырды, арада он екi жыл еткенде жер бетiндегi елдердi тYгел коластына каратты. ... зор жещске жетп. Сeйтiп, Буку хан Баласагуннан эскерш шегiндiрiп, e3i туып-ескен елкеге кайтты»,-делшедь Баласагун казiргi Орта Азия жершде. Осындагы «Бала» сeзi Бойла дегеннен eзгерген. Ал «сангун» кытайша цзянцзюнь (колбасшы) деген сeз. Сондыктан, ол Бойланы еске алу Yшiн кейде Бойла-сангун деп те аталады»,-дейдi [7 ,-158-159 бб.]. Осында тiлге тиек етшген Буку, Пугу хандар 745 жылы ¥йгыр каганатын курушы ^ул Бойла каган. Ал ¥йгыр каганаты болса сепз огыздарды негiз етш курылган тогыз огыз жэне баска да тYркi тайпаларыныц бiр-лестш. Еылымда ол кейде Бiрiккен ТYркi каганаты деп те аталады [8, -201 C.]. Демек, XII-XIII гасырлардагы Найман мемлекетшщ каган тукымы VIII гасырдагы ^ул Бойла каганды курметтеп, оныц атын жалгастырып отырган. Бул ретте Буку, Пугу деген юс аттарыныц тYпкi тегi - Бука. Муньщ бэрi «Огыз каган» дастанында елге жол бастап жYретiн Бука тeтемiнен бастау алады. Кешн бул атау адам атына ауыскан. «КYштi, алып, киелi» деген магынада. Жалпы, сол ерте замандарда Байкалдыц ощустшнде, Селенга eзешшц бойын-да жасаган мерюттердщ де аргы теп буканы тeтем еткен оFыз-тYрiктерiнен бастау алады. Бурят Fалымы А. Тиманенконыц жазуынша теле тайпалары (тоFыз ата тели немесе тоFыз eгiз) толыктай негiзде хунну - гаогюй (динлин) - хуэйхэ - уЙFыр - мерют этногенеалоги-ялык аркауына баFынышты болып келедi [9,-34 с.]. ЯFни, ¥ЙFыр каFанаты VIII-IX Fасырлар бедершде казiргi Орталык Мо^олиядан Байкал, Саян кабырFалары жэне АлтаЙFа дейiнгi аралыктаFы тYркi халыктарыныц саяси, мэдени жэне шаруашылык eмiрiне Yлкен эсер еткен жэне оларды бiрегей кещспкке баFындырFан.
Ескерте кететiн бiр жэшт - будан алдынFы зерттеулерiмiзде кeрсеткенiмiздей, ер-тедегi «уЙFыр» атауы казiргi уЙFырлармен баспа-бас уксас мэндегi уFым емес. Ертедегi уЙFырлар тутас ¥ЙFыр аталFан мемлекеттщ курамында eмiр CYрген тYркi тайпалары. Де-генмен, олардыц тiл, дэстYP, дiни сенiм жэне тотемдш культi, мемлекет баскаруы, жазу мэдениет жаFында ортак белгiлерi болды. Белгiлi маFынадан алFанда, Найман жэне Мерют мемлекеттерi ¥ЙFыр каFанаты жойы!етаннан кейiн, оныц орнында жацадан бой ^терген саяси билiк болды. Олар ¥ЙFыр каFанатыныц соцFы кезiнен бастап, Байкал бойынан Саян кабырFасына, одан Алтай тауынан ЭтYкен (ханFай) койнауына, Орхон, ТоFла eзендерiнiц бойына дешнп аралыкта кeшпендi мал шаруашылыFымен жэне аздаFан отырыкшы ша-руашылыкпен шуFылданды. Олар солтYCтiк-батысында кырFыздармен жэне ойраттармен тыFыз карым-катынаста болды. сондыктан Алтай-Саян, Орхон-Селенга eцiрi бeлiнбейтiн бiр тутас этно-мэдени аймак. Сондыктан тарихта осы eцiрлердi мекендеген этностардыц арасында ауыс-тYЙiс жиi болып турFан.
«Юань патшалыгы. ЖаFрапия баянында» (xÄffl^ наймандар ец ертеде Цянь
eзенiнiц ^^ бойында жасаFан дейдi. БуFан негiзделiп олар Тац дэуiрiнде оцтYCтiкке ойыскан бiр бeлiм кырFыз тайпаларынан дамып жарыкка шыккан болуы мYмкiн деген де кeзкарастар бар [10,-347 б.]. XI-XII FасырлардаFы солтYCтiктегi дала халыктарыныц шшде наймандар ец дамыFан этнос едь Олар баскаларына караFанда бiршама ертерек аукымды мемлекеттiк курылымдарын калыптастыра алды. Олардыц эскери колбасшылары, тацба устаFан улыFы, казыналык есепшiсi болды, эрi уЙFыр жазуын iстеттi. АксYЙектерi несто-риан сектасындаFы христиан дiнiне сенген эрi баксылардыц ыкпалы да едэуiр болFан [11. -3880 б.]. Кей деректерге жYгiнсек, христиан дiнi «тарса» дiнi деп аталFан. Сол себепт ¥й-Fыр мемлекетi де баскалар тарапынан «Тарса елi» деп аталFан [7, -4]. Демек, наймандардыц христиан дшш устануы ¥ЙFыр мемлекетi кезшен калFан дэстYр. XIII FасырдаFы ^ытай са-яхатшысы Чанчун Чжэнреньнiц «Батыска саяхат естелiгiнде» кeп жерде оларды мемлекет
деп атайды1. Ол ез жазбасында «мен Чжунлу ^ осы жылдыц мамыр айын-да Найман мемлекетшщ ордасында каган жарлыгын тапсырып алдым»,-дейдь Найман хандыгындагы саяси бишктщ калыптасуы туралы «Юань тарихы. Тайцзу патшаньщ гу-мырнамасында» жэне «Моцголдыц купия тарихыныц» 196-узшнде айкын атап керсетедi, ягни, онда кез келген юке кесiм жасайтын, акша мен астыктыц кiрiс-шыFысын есептейтш арнайы мансапты болFан. Патшаныц OFан тапсырFан билiк сивмолы iспеттi мер-тацбасы «жаксы, кабшетп адамдарды кызметке таFайындап, тYрлi жарлыктарды шыFару Yшiн пай-даланылFан». Осыдан-ак, сол кезде наймандарда казыналык саясатты, мансаптылардыц таFайындалу юш жэне каFанныц эмiр-жарлыктарын жYргiзетiн уэзiр децгешндеп мансапты болFаны белгш [12, -263]. Будан езге, олардыц ^i эрi сурыпталFан косыны болFан». Ал оныц ру-тайпа басшыларымен каFаны айнала журттыц курметiне беленген [13, -224]. Осындай бiр элдекайда элеуетп елдiц шет-шекарасы «Алтын тау (Алтай), ^ара-корым та-улары, Елу-сала таулары, Ертiс келi (Зайсан келi), Ертю езенi, сондай-ак осы езен мен ^ы-рFыз арасындаFы таулы аймактарды камтитын. СолтYCтiк шетi KырFызFа, шыгысы Керейге, оцтYCтiгi уЙFырFа, батысы ^ацлы^а жететiн» [14, -43].
Найман каFанатыныц солтYCтiгiнде, Байкал келiнiц оцтYCтiгi мен ощуспк-батысын-да меркiттер емiр CYретiн. ¥ЙFыр каFанаты кулаFаннан кейiн, олар да дамып мемлекеттiк децгейге жеткен болатын. Осы кезде мерюттер мен кырFыздардыц арасында ойрат елi емiр CYретiн.
Меркiттер болса Тац дэуiрiндегi тарихи деректерде кезге тYCпегенiмен, ^ытайдыц солтYCтiгiнде кидандар курFан Ляо патшалы^ы (907-1125) кезiнде элде кайда мацызды тай-палардыц бiрiне айналды. Сол себеш!, жоFарыдаFы «Ляо тарихында» олардыц орналасу жаFдайы мен эрекет ету аумаFын кыскаша шолып етедi. «Ляо тарихында» шоулун жылна-
масыныц 2-жылы (1069 ж.) «желтоксан айында Хантэла мелицзилер Yстiне жо-
рык жасап оларды талкандады»; 3-жылы (1070 ж.) таFы да: караша айында солтYCтiк-батыс шептегi косындардыц басшысы мерюттерге жорык жасап жецiске жеттi»,-делiнедi. Осы
аталFан Мелицзи бiз айтып жYрген меркiттер (^^zil) болып табылады. Олар алFашында кидандардыц коластында болды. ^идандар жYржiттер тарапынан жецiлiп, Елюй Даши ез халкын бастап батыска жорык жасаFан кезде, ^умдыктыц солтYCтiгiнде бастарын коскан 18 тайпаныц iшiнде мерюттер де бар болатын [15]. «Даоцзун патшаныц Fумырбаянында» шоулун жылнамасыныц 2-жылы кацтар айында цзубулардыц кесемi Моншак, няньбагэлар-дыц кесемi ТоFырсак, мелицзилердщ кесемi ^улуба бурынFы жерлерiн кайтарып берудi айтып, жергiлiктi енiмдерiнен сый-сыбаFа экелдi»,-делiнедi. Демек, XI Fасырдыц екiншi жартысында меркiттер (мелицзилер) цзубулармен (керейлермен) жэне нияньбагэлармен (наймандармен) кершi отырFан эрi мемлекеттiк мацызFа ие мэселелерде ортак эрекетке келш отырFан.
Мерют тайпасы XIII Fасырдыц бас кезшде барынша дамыды, сейтiп, ШыцFыс хан-ныц Алтайлык ареалдаFы тYркi-моцFOл тайпаларын тYгел бойсындыруына кедергi келтiрдi.
Рашид ад-Дин «Жамет ат-Тауарих» ецбегiнде олардыц терт атаFа белiнетiнiн жаза-ды, яFни: АЙFус меркiт, Мудан мерют, Тудалин меркiт, Хыюун меркiт [13, -186]. Бул терт ата терт Yлкен тайпадан турады. Кене кытай тшндеп тарихи эдебиеттердiц тiлдiк дэстYрi бойынша оларды «терт меркiт» деп атаса дурыс болар едi. Бiрак ШыцFыс хан дэуiрiнде жа-зылFан «МоцFOлдыц купия шежiресiнде» тек меркггтщ Yш тайпасы туралы жазады. Тутас ютаптыц ен-бойында манаFы терт мерют туралы бiрде бiр сез айтылмайды.
1Оларды мемлекет деп атайды (^^^Д).
Мысалы, 102 Yзiкте: «бул шабуылдаFан косындар Yш меркiттiкi болатын, Удуйт меркiттiц Токта, убас мерюттщ Дайыр-Yйсiн, ^ады меркiттiц ^атай Дармаласы Yшеуi бiрiгiп, ерте-де Шшедуден Уэлiн эжейдi тартып экеткенiнiц карымын кайтару Yшiн келген болатын» [16,-102],-дейдь Осында тiлге тиек етiлген Yш меркiттiц iшiндегi Убас жоFарыда ашъ!етан «АЙFус», ^ады болса «Хыун», Удуйт дегеш «Тударын» болса керек [12, -250 б.]. Ал Рашит ат-Диннщ 1247-1318 жылдары аралыFында eмiр CYргенiн ескерсек, ол ШыцFыс хан дYние-ден eтiп кeп eтпей, Мо^ол Юань патшалыFыныц дэуiрлеп турFан кезшде тeрт меркiт тура-лы айтып отырFаны ой салады. Демек, мерюттер алFашкы кезiнде шынымен тeрт ата болып, солардыц iшiндегi бiреуi кешн келе тарих сахнасынан жоFалып, акыр аяFында Yш атасы Fана калFан болуы мYмкiн. Сондыктан, ШыцFыс хан дэуiрiнде моцFOлдар оларды бiрден Yш ата деп атаFан. Мундай жаFдай кeшпендi халыктардыц тарихында жиi кездеседь Кiмде-кiмнiц урпак-жураFаты eсiп-eнбесе оныц ру аты да бiртiндеп Fайып болатыны белгiлi.
Кeптеген эдебиеттерде олардыц Байкал адлшщ оцтYCтiгiндегi Селенга аймаFын ко-ныстанFаны сeз болады. Тарихи деректер де бул eлкенiц шынымен мерюттердщ байырFы конысы болFанын жазады. Мысалы, С. Д'оссонныц «МоцFOл тарихында» «кeшпендi этнос болып табылатын меркiттерге... (1197 ж.) ^зде, ТемYжiн мен Оц хан шабуыл жасады, олардыц бiр бeлiгiн Селенга eзенiнiц бойындаFы Молдже (Moldje) деген жерде жецдь ТемYжiн KOЛFа тYCкен туткындарыныц бэрш Оц ханFа бердi. Келесi жылы, Оц хан eз журтын жи-нап, ТемYжiнмен тiл байласпай турып eз бетiмен меркiттерге шабуыл жасады. Оларды То-хар-Кере деген жерде жецдi ... Токта Селенга суын бойлап, Байкал кeлiнiц шыFысындаFы
Баркужын деген жерге карай кашып кетп» [14, 43],-делiнедi. «^ытай тарихы» атты ецбектiц V бeлiмiнде: «Керей тайпасы моцFOлдардыц батысында, олардыц жайылымды алкаптары негiзiнен ТоFла eзенiнiц бойы; меркiттер керейлердiц солтYCтiгiнде жасайды, непзшен Селенга eзенiнiц бойында кeшiп-конып жYредi; наймандар керейлер мен мер-юттердщ батысында, Алтай тауы мен Хаетай тауыныц арасын мекендейдi»[17, -400-401 бб.],-делшедь Эзгелер де меркiттердi Селенга eзенiнiц алкабында коныстанFан дейдi[18]. Будан мерюттердщ шынымен Селенга eзенiнiц орта жэне тeменгi ацFарын мекендейтiнiн кeремiз.
Демек, Шы^ыс ханныц монFOлдарды бiрiктiруiнiц карсацында далалык елдердiц iшiнде де татар, жалайыр, меркiт, керейiт, найман тектес тайпалар eмiр CYPдi. Булардыц шы^ тегi, коныстанFан жерiнiц шет-шекарасы, турмыс-салты, ацыз-эфсаналары жайында «ЖамиF-ад-тауарих» пен «Моетолдардыц купия шежiресiнде» егжей-тегжейлi мэлiметтер бершген. Бiз эцгiмелеп отырFан найман жэне мерют журттары бул халыктармен ты^ыз саяси, экономикалык жэне мэдени байланыста болды. Наймандардыц шыFысында коныс теп-кен керейлер де кытай деректерiнде «цзубу» деген атпен белгш болды.
Эуелi керейлер мен наймандардыц eрiс-конысы бiр-бiрiне тиiп турFандыктан, наймандар ^шинне аркаланып, керейлердiц жерлерш тартып алу Yшiн, ылFида керейлердщ eз iшiндегi хан эулетiнiц араз-аштылы^ынан пайдаланып, олардыц бiрiн бiрiне айдап салып отырды,-дейдi Су Бэйхай [12, -264 б.]. Бул эрине, асырып айтылFан. Тарихи деректерде наймандардыц eз бетiмен керейлердiц жерiне басып юрген немесе жаулап алFаны туралы мэлiметтер кездеспейдi. XII Fасырдыц соцFы кезшде ТоFрыл Оц хан такта отырFан кезш-де, eзiмен бiр туыскан хан эулетiнен бiраз кiсiлердiц адзш жойды, осындай жаFдайда кiшi экес ГYрхан Найман Инаныч ханныц ордасына кашып барды. Инаныч хан эскер шы^арып ГYрханFа кeмектесiп, ТуFрыл ханды жецдi. ТуFрыл хан жYЗ Fана адаммен ТемYжiннiц экесi Иесукей баhадYPден кeмек сурап барды. Иесукей OFан кeмек ретiнде кол аттандырып ^р-
ханды ТацFут елiне куып жiбердi. Кейiн, Оц ханныц mid Еркекара аFасыныц
кысымына шыдамай Найман ордасына ^мек сурай келдi. Инаныш хан Ерке-караFа эскери колдау ^рсетш, Оц ханды куып шыFып, оны ^ара киданнан кeмек сурауFа мэжбYP еттi
[19,-73]. Бул сол кезде Найман елшщ ^ш-куаты мыFым екенiн керсетедi.
Бiрак, кешн келе, наймандардыц кесемi Инаныч Бшп Бука хан кайтыс болFан соц, артында калFан екi улы Тай-бука мен Буйрык билiкке таласып, езше карасты ел-жур-тын бiр-бiрiнен белш алады. Буйрык хан езiне ерген елмен Алтай тауыныц кYнгейi мен терюкешне карай коныстанды; Тайбука экесшен калFан жерлерге ие болып Хаетай тауын айнала жазык далаFа жаЙFасты. Бул аFайынды екеуi бiр бiрiнен белiнбей турFан кездерде ТемYжiн мен Оц хан канша мэрте ^ш бiрiктiре отырып наймандармен соFыскан болса да, оларды жеце алмаFан болатын.
ТемYжiннiц максаты улы едi. Ол Yшiн басты кауiп батыстаFы наймандар, одан калса солтYCтiгiндегi меркiттер едь Найман мен меркiттердiц бурыннан жакын одактас екенiн жаксы бiлетiн ТемYжiн, ец эуелi басты соккы беру нысаны ретiнде наймандарды тацда-ды. Наймандардыц екi белiкке белiнiп кеткенш естiсiмен, 1199 жылы Керей Оц ханмен бiрлесiп, кYш-куаты элi де жеткшказ Буйрык ханныц елiне шабуыл жасап жецiске жеттi. Бiрак кайтар жолында моцFOл-Керей колы Байтарак белепрше келгенде Найман колбас-шысы Кексау Саурык олардыц жолын тосып турады. Р. Груссе бул жер ^обда мен Yлiц-гiр езенi бойынан ТоFлаFа карай кайтканда тура жол Yстiнде дейдi [19, 87 б.]. Кеш батып кеткендiктен, екi тарап осы жерде коналкылайды. Бiрак тYн ортасында ТуFрыл Оц хан кеп жерден от жаFып тастап, ТемYжiннiц кезiн алдап соFыс шебiнен тайып турады. Тац ата жау алдында кауiптi жаFдайда калFан ТемYжiн де оныц кетш калFанын бiлген соц, дереу шегшш, баFытын езгертiп, солтYCтiкке карай тартып, Едiр-Алтай аркылы езшщ Кентай тауыныц бектерiндегi Саргер жайлауына етш кетедi.
XII Fасырдыц соцы мен XIII Fасырдыц бас кезшде моетол тайпалары да бiрлескен Моетол мемлекетiн куру Yшiн бiр-бiрiмен Yзбей кыркысып келген болатын. Сол кезде бас билшке таласушылар екi iрi блокка белiндi. Булардыц бiрi моетолдардыц бержiгiн тайпа-сыныц басшысы ТемYжiн кершiлес Керей Оц ханмен бiрлесiп, меркiттер мен татарларды, тайшуFыттарды бойусындырды. 1201 жылы ойраттардыц бастыFы ^урткабек татар, найман, меркiт, тайшы^ут катарлы бiрсыпыра тайпалармен бiрлесiп, АлFуй-булак деген жерде зор курылтай ашып, жажырат тайпасыныц бастыFы Жамуканы барлык монFOлдардыц улы ханы ретшде мойындап, OFан «горхан»2 деген лауазым бердi, эрi уйымдасып ТемYжiн мен Керей Оц хаета эскер аттандырмак болды. Сол кезде ойраттардыц елбасы ^урткабек Жамука аттандырFан бiрлескен колдыц бас сардары болып, ^ойтан-киясында Шы^ыс жэне Оц хан колмен соFысты. ^урткабек бастаFан бiрлескен колдыц шшде тайшуFыт-тарFа Аушы батыр, наймандарFа Буйрык, меркiттерге Токтабек колбасшылык етп. Екi жак шеп бузып соFыска кiрместен бурын Буйрык пен ^урткабек екеуi ездерiнiц кYн жэйлатып, жауын жаудыратын эдiстерiне салып, жацбыр жаудырып, туман тYсiрдi. Нэтижеде оныц кесiрi ездерiне тидi. ШыцFыс колыныц ^шт шабуылы, OFан коса алай-дYлей соккан на-жаFайлы жацбыр Жамука одаFын катты ойсыратты [20, 46 б.].
1203 жылы Оц хан мен ТемYжiн арасында кайшылык пайда болып, ТемYжiн езiнiц екiл экесiне катты ренжвд. Ол керейлердiц езiне карсы кол сайлап жатканынан хабар табы-сымен дереу аттанып, оларды ^йрете жецдi. Керей Оц хан кашып наймандардыц шекара-сына барFанда, Найманныц шекара карауылдары тарапынан елтiрiлдi.
Таян хан Керей елшщ ТемYжiн тарапынан ^йрегенш естiген соц, ощуспк-шы^ы-сында орналаскан оцFуттардыц кесемi Алакус-тегiн ^урета елшi жiберiп, ТемYжiнге карсы ^ш бiрiктiрудi талап еттi. Бiрак Алакус-тегiн адам жiберiп, Таян ханныц максатын ТемYжiнге эшкерелеп койды. Бул жэйдi естiп ТемYжiн дереу эскер аттандырып НайманFа жорык жасамак болды эрi косындарын Жантыхай тауына жинады.
2Мусылман тарихшылары «горхан» сезш хандардыц ханы деп тYсiндiредi - авт.
Таян хан да Меркгг ханы Токта бекке, Керейдiц Элен тайж1сше, Ойрат ханы куртка бек-ке, Жажыраттыц Жамукасына, сондай-ак, ДYрбен, Татар, Xатажiн, Салжуыт тайпаларынан курам тапкан косынFа басшылык етiп, Алтай тауынан шыFыска карай шеру тартып, XанFай тауына келiп бекiнiп, сакадай сай турды [12, -267-268 бб.].
ТемYжiн болса iнiсi ^асарFа мацдай колды бастатып, eзi капталдан соFыска кiрдi. Таян хан косындарыныц сапында жYрген Жамука сап тYзеген мо^ол колыныц сондай реттi эрi айбатты екенiн кeргеннен кейiн, ол eз косындарын бастап баска жакка тайып турды. Ендi Таян ханныц eз косыны Fана калып, моцFOлдармен тац атканнан кеш батканша соFысады. Соцында Таян хан колFа тYсiп, ауыр жаракаттан кeз жумды. ¥лы ^шлш коршауды бу-зып шыгып кетп. ^олбасшысы ^орису-беш коластындаFы эскер басыларын жiгерлендiрiп, жанкиярлыкпен шайкасты жалFастыра бердь Ец соцында денесiнiц сау тамты^ы калмаFан ол да тiрiдей колFа тYCтi. Найманныц калFан косындары тYн iшiнде Наку-гYЦ тауыныц ки-я-кузынан кулап мерт болды. Бул жаFдайды кeзiмен кeрген ТемYжiннiц eзi де катты эсер-ленедi.
Осылайша, наймандар ТемYжiннiц солтYCтiк кыр eлкесiндегi ец ^шт карсыласына айналды. Найман ханы Таян соFыста мерт болса да, оныц улы ^шлш элi де ^i едi. Мун-дайда Шы^ыс ханныц кeцiлi жай таппады, ол ^шл^щ кашып кеткен хабарын еспген-нен кейiн, бiрден оныц кыр соцынан тYCтi. Сонымен бiрге, Мерют Токта бектiц улы мен оныц калдык косындары да тYбегейлi жойылмаFан болатын. Бул кезде тек наймандар мен меркiттердi тYбегейлi жоЙFанда Fана СолтYCтiк кыр eлкесi толык бiр орталыкка баFынFан есептелетiн [12, -270].
1206 жылFы курылтайдан кейiн, Шы^ыс хан наймандарFа карсы соFыс жариялады. Сол кезде Буйрык eз бауыры Таян ханFа карсы соFыс козFап, eзi тYрiкше ¥лыктаF деп ата-латын таудыц мацындаFы Сузак eзенi бойында ац аулап жYрген едь ШыцFыс хан оныц алацсыз жYрген орайынан пайдаланып, OFан шабуыл жасап eлтiрдi... Сeйтiп, Буйрыктыц мал-мYЛкiн eзiне каратып алды. Оныц немере бауыры КYшлYк - Таян ханныц улы, мерют Токтабекпен бiрге Ертiс eзенiнiц жоFарFы жаFына карай кашып кетп. С. d' Оhsson: «¥лыктаF (Ouloug-tag) Кiшi Алтайдыц батысындаFы бiр тармаFы, Балкаш (Balcasch) кeлiнiц жоFары жаFында. Сiбiр мен кeне ТYркiстанныц тYЙiлiскен тусыныц батысында» [14, 60 85],-деп атап кeрсетедi.
С. d' Оhsson бул жерде «Юань тарихында» айтылатын ¥лык тапы казiргi ЖезказFан жершдеп ¥лытаумен шатастырып алFанFа уксайды. Сол себеетп, ол бул жердi Балкаш ^лшщ жоFары жаFында, Сiбiр мен ^не ТYркiстанныц тYЙiлiскен тусыныц батысында дей-дi (21, - 61 б.). Рашид ад-Дин мо^олдар сол жылы, яFни 2006 жылы Сузак eзенi бойында ац аулап Буйрыкка шабуыл жасады дейдi. Парсы тарихшысы айтып отырFан Сузак eзенi П. Пеллионыц пiкiрiнше, «МоцFOлдыц купия тарихында» айтылатын Сокок eзенi, яFни кы-тай деректерiнде айтылатын Сухэ eзенi болуFа тиiс, бул Алтай тауыныц солтYCтiк-шыFы-сындаFы ^обда eзенi болуFа тиiс (22, -172 б.). «Юань тарихы» да Буйрык ханныц осы ¥лытаЕта моцFOл колы тарапынан eлтiрiлгендiгiн тiлге тиек етедi. Демек, ^не тYркiлердiц «¥лытаF» деп атаFан бул тауы Алтай тауыныц солтYCтiк-шыFысындаFы БулFын eзенi мацындаFы тау болып табылады. Найман каFанатыныц таFынан дэмелi болFан Буйрык хан осы жерде мо^олдар тарапынан eлтiрiледi. Дегенмен, бул ок^а «МоцFOлдыц купия шежiресi» бойынша будан бiр жыл бурын, яFни, 1205 жылы орын алFаны белгiлi. Бул осындаFы Табын-боFда тауы болса керек. Буйрык осында eлтiрiлген соц, ^шлш пен Токта бек Алтай тауынан асып тYсiп, ^ара Ертiс eцiрiне (0р АлтаЙFа) барады. Одан ары 1208 жылы кeктемде, калыц кол Алтай тауыныц ец бшк нYктесi Алай шыцынан (Койтан шыцы) асып, сол жерде кашып бара жаткан Найманныц ^шлш ханы мен Мерют Токта бекке кез-деседi. Буктырма eзенi бойындаFы шайкаста Токта бек eлiп, балалары оныц басын жауFа
(1
бермеймiз деп кесiп алып кетедi 1 ^ Рашид ад-Дин. Жамет ат-Тауарих). Бул соFыс С. d' Оhsson-ныц «Мощол тарихында» 1208 жылы жаз айында болFан делiнедi [14,-79 117 б.].
Су Бэйхайдыц жазуынша, ШыцFыс хан Буктырма алкабында Найман-меркiттiц бiрiк-кен колын талкандаFан соц, Ертiс езеншен ету кезiнде олардыц кеп адамы кырылып калса да, калFандары Алтай тауыныц шыFысындаFы кене коныстарына карай ы^ысып, таFы да кол жинап ец сощы мэрте мыктап шайкасып калуды ойлайды дейдi [12, .-270 б.]. Сон-дыктан, ол мына деректердi жэне Fылыми эдебиеттердегi мэлiметтердi негiзге алады: «Юань тарихыныц» «СYбедей баянында», «Суэбутай баянында», «Барчук Артекш бая-
нында» тYгелдей ец со^ы актык айкасты Янь (Ä езеншщ бойында болды, осы соFыс аркылы ТемYжiн наймандар мен меркiттердiц бiрiккен колын тYбегейлi жойды деп жаза-ды, бул ^ос Шiцгiл езеншщ куЙFаны жакта, яFни Эр Алтайда дейдь Бул дурыс емес. Бул жердеп Янь Сарыарканыц батысындаFы Жем езеш. Аталмыш Янь езенi туралы Хан Ру-лин: «КYшлiктiц жецшп кашкан жаFдайы мен оныц жYрiп еткен маршрутынан караFанда оныц жэне оныц экесшщ мекендеген жерi Ертютщ жоFарFы саFасындаFы далалык алкап-тар болFан»[23, -343] дейдi. Дурыс-ак, бiрак бул олардыц ШыцFыс хан шапкыншылы^ына ушырамай турFан кездегi ерiс-конысы болатын. Бул ретте Су Бэйхайдыц Чжан Синланныц
[Ш
берген тYсiнiктемесiне негiзделiп, наймандар Ертiс езенiнiц шыркау басын мекендеген, яFни, Алтай тауыныц шыгысы мен батыс бектерi бiрдей соларFа тэн болFан» де-генi де [12,.-270 б.] олардыц бурыеты жаFдайы туралы мэлiмет болатын.
1208 жылы ^зде, ШыцFыс хан Найман ^шлш хан мен Мерют Токта бекке карсы жорыкка аттаетанда калыц колFа ойрат ханы куртка бек колбасшылык етедi. Бул шайкас Рашид ад-Динде Меркiт пен Найман тайпаларыныц ШыцFыс ханмен ец со^ы шешушi шайкасы болды дейдi. Ол былай дейдi: «Наймандардыц кесемi Таян ханныц Шы^ыс ханFа карсы ец со^ы шайкасында Токта бек онымен бiрге болды, ол кан майдаета кiрiп ерлiкпен шайкасты. Таян хан соFыста елгеннен кейiн, Токта бек езшщ бiр улын ертiп, Найман Буйрык ханныц дэргешне барды. Шы^ыс хан таFы да эскер аттандырып, Токтабектiц кыр соцынан тYCтi. Токта бек соFыста мерт болды. Оныц irnti ^уты мен улдары Шылауын, Мажар (Majar), ТYсеген (Tùsakan), оныц денесiн жасырып кетпек болды, бiрак оны жерлеуге Yлгiре алмады, сейтiп амалсыздан басын кесш ездерiмен бiрге алып кеттi. Олар уЙFырлар-дыц жерiнiц шетiне барFанда, Букан (Bùkan) деген елшiсiн Идiкуттыц кала жамбылына жь бердi. Идщут патшасы олардыц арасында соFысып кергендштен, оны елтiрiп, кiсi жiберiп жаFдайды ШыцFыс ханFа мэлiмдедi» [13, -189-190]. Осында айтылFандар «Юань тарихы.
Барчук Артекш баянындаFы» мэлiметтермен сэйкес келедi.
Су Бэйхай наймандар мен мерюттердщ ШыцFыс колына карсы ^рес негiзiнен Ал-тайдыц шы^ыс жаFында, казiргi ^ос Шiцгiл езеншен Бэйпкке дейiнгi алкапта еткен дейдь Ол Бэйтiк мацындаFы Нарманты тауыныц атауы ертеректе Найман тауы деп аталFан дейдi. Ол Найман жэне Мерют колыныц Алтай iргесiнен ЕренкабырFаFа карай кеткен барысында жYрiп еткен жер бегенайын былайша суреттейдi:
БYгiнде Шiцгiл ауданынан оцтYCтiкке карай 90 километр жерде Эртай елдiмекенi
бар. Эртайдан ощуспкке карай бiраз жYргенде Наймантау деген жер бар.
Осы таудан ощуспкке карай KуланказFан, KарамаFай, Цзицзиху келi аркылы Шонжы^а немесе МориFа дейiн кесiлген шел дала жатыр. ^улашын кецге жаЙFан, улан-Fайыр кум тебелер мен Fажайып сорац керiштерден туратын бул алкап Yлiцгiр келiнiц оцтYCтiгi мен Бэйпк тауыныц батысынан, ЖоцFар ойпатыныц солтYCтiк-шыFысынан басталады. Осын-даFы кешпендi малшылардыц кектеуi мен кYзеуi болып келген бул жерлер ерте заманнан ощуспк пен солтYCтiкке, шыFыстан батыска катынайтын кене жол торабы болатын. Ал
Наймантау болса Бэйтiк тауынан Алтайга дейiн созылып жаткан тау сшем1 болып стратеги-ялык орны тетенше мацызды. Сырткы Мощолиядан «Батыс ещрге» баратындар осы тауды басып eтедi. Сондай-ак, ол Шыгыс Алтайдан ощуспкке ойысып, Тянь-Шаньга баратын мацызды жол. Сол себептен, тарихтагы эскери кYштер алдымен осы жердi иелеп калуга
тырысатын. Оныц Сангун шeлi деп аталуы да сол себептен дейдi [12, -271 б.].
Жалымныц пайымдауынша, 1211 жылы Шыцгыс ханныц эмiрiмен Орта Азияга са-пар шеккен Чанчун Чжэнрэн Алтай тауынан ощуспкке беттеп осы жерлер аркылы Шон-жыга жеткен. Сол себепп, «Батыска саяхат естелшнде» ол осы жолдыц жагдайын суреттей келш: «Бiз алда СYЙек каласы (Байгудянь) деген жерден eтемiз. Ол мацда кара шагыл та-стан баска ештеце жок. Шамамен 200 лидей жол жYргеннен кейiн сусыз шел даланыц шеть не жетемiз. Шелдщ бергi шетiнен аргы шетiне жету Yшiн жYЗ ли жол жYрiп эрец шыгады. Ал осы шелдщ батысы мен шыгысыныц канша ли болатынын ешкiм де айтып бере алмай-ды. Тек уйгырлардыц каласына жеткеннен кейiн гана отты, сулы жерлерге шнед1»,-дейд1. Ол тагы да: «СYЙек каласы ерте заманда согыс майданы болган жер. Жорыкшылар бул жерге арып-ашып эрец жететiндiктен, бул ещрден эр он адамныц бiрi гана эрец аман шыга-тын болган. Сeйтiп, бул жер ажал апаны тэрiздi едi. Жуырда Найман елшщ колы да дэл осы жерде жещлген екен» [24, -98 б],-дейд1. Найман, Меркiт колыныц Шыцгыс ханмен ец соцгы актык айкасы осында болганын жэне Чанчун Чжэнрэннщ сол согыстан кейiн арага 10 жыл салып осы жерден еткенш ескерсек, ол туралы деректердiц жергшкп тургын-дардыц санасында элi жацгырыгып турганы рас. Наймандардыц ойсырай жещлген кезде осында баудай тYсiп кырылганы жэне жер бетiн ак CYЙек жауып калганы, сeйтiп бул жердщ СYЙек каласы атанганы тарихи шындык. Бул Найман-Меркiттiц калдык бeлiмдерiнiц осы жер аркылы ощуспкке карай бас саугалаганыныц пэрмендi айгагы дейдi талым.
«Юань тарихы. Барчук Артекiн баянында» меркiттердiц жецiлiп кашкан бекзадалары жайлы айта келiп: «тeртеуi ... оныц басын кесiп алып Ертiс езеншен eтiп, Идiкутка карай
кеттi. ...тeртеуi Янь eзенiнiц бойына барганда тагы да соFысты»,-делiнедi. Бул
С. d' Ohsson «МоцFOл тарихындаFы» Найман мен Мерют колыныц ец сощы мэрте жецiлiп шегiнген жолыныц баFытымен сэйкес келедi. ЯFни бэрiнде де олар ощуспкке ойысып Ертю езеншен еткеннен кешн Чжань (Янь) езеншщ бойына келiп, одан соц Идщутка барады. Су Бэйхай: сол кезде ¥ЙFыр Идiкут мемлекетi бYгiнгi Турфан ойпаты мен Жемсары алкабын орталык еткен Гаочан уЙFыр аймаFында бил1к жYргiзетiн. Демек, Алтай тауынан ощуспкке беттеп Идiкут eцiрiне бару Yшiн осы Чжан eзенiнен ету керек болатын. Сондыктан осында Yлкен шайкас орын алды. Бул жайлы жазь!етан деректердiц бэрi бiр-бiрiмен уксайды. Демек, сол кезде Чжан езеншщ стратегиялык орны айырыкша мацызды болFан. ^андайда бiр оцтYCтiкке карап бет алFандар бул жердi басып ететш. Чжань eзенi бойындаFы шай-кастан соц, меркiттер ШыцFыс хан тарапынан толыктай кYЙрейдi, эрi кайтып бас кетеру мYмкiндiгiнен айырылады дейдi [12, -254 б.]. «Юань тарихы. 121-бума. СYбедей баянында»
ф 121. Й^и^) бул туралы: «Бул кезде мерюттер элi де есе бермей тайталасып жаткан болатын. Тышкан жылы каFан ТоFла eзенiнiц бойындаFы кара орманда3
3Мэтшде Хэйлин делшген. Хэйлин U«^ _ ^ара орман деген сездщ кытайша маFынальщ аудармасы. Жалпы бул сез нактылы б1р жердщ аты болмаFанымен орманы кеп жер дегенд1 б1лд1ред1. Ол орманы кеп жердщ бэрше карата айтылуы мумкш. Мысалы, ]^ара Ерпс (Qara-Ertish-Ертiстiц орманы кеп белт), ^аракорым (Qara-qorum-орманы кеп, корым тасты жер) деген сездер орманныц кeптiгiне байланысты койы^ан атаулар. «МоцFOлдыц купия шежiресiнде» «Tugla-in Qara-tune» (ТоFла eзунiнiц кара орманы) деп алыетан. Бул к;ытайшаFа маFыналык; аудармамен алынFан сез. Бул к^рп ¥ланбатыр каласыныц оцтYCтiк-шыFыс жаFында бурын Керей Оц ханныц орлдасы орналаскан жер. ШыцFыс хан оны басып а^ан соц, ез ордасын сонда орныктырFан болатын.
колбасшыларыныц басын косып, олардан «мен Yшiн мерюттердщ кeзiн кутып келетiн кай-сыц бар?»-деп сурайды. Сонда жорыкка аттануды СYбедей eзi тiлеп алады. Каган оган рук-сат бредi. Сонымен, Аличуды сурыпталган жYЗ адаммен алдыцгы жакка барлаушы етiп шолгынга жiбередi де, СYбедей негiзгi косынды бастап олардыц соцынан жолга шыгады. СYбедей Аличуга: «Сендер eздерiцмен бiрге бiраз жас сэбилердi косып ала жYрiцдер, онда барганнан кейiн, конган журттарыцда жас сэбилердi калдырып кетiп отырыцдар. Сонда олар сендердi кашып жYрген боскындар екен деп ойлап, еш ^д^тенбейтш болады»,- деп тапсырады. Мерюттер оларды кeрiп, айткандай-ак, булар боскындар екен деп ойлап, олардан еш ^д^енбейдь Коян жылы, калыц кол Чань eзенiнiц бойында мерюттер-мен кездесiп, алгашкы сайыстардыц eзiнде олардыц екi бiрдей колбасшысын колга тYсiрiп,
елiн тYгел пзе бYктiредi. Олардыц бегi Ходу кашып Кыпшакка кеттi. СYбедей
олардыц кыр соцынан тYсiп жYрiп, кыпшактармен Юйюй деген жерде шайка-
сып, оларды жецдi» [25, 89],-делшедь
Су Бэйхайдыц наймандар мен меркiттердi тек кана Алтайдыц шыгысы аркылы еренка-быргага eтiп шыкты деген ^зкарасымен келiсуге болмайды. Эйткенi бул жердеп жер атта-ры Алтай тауыныц шыгысы емес, батысын мецзейдь Будан бурын айтылган Чжань
® жэне будан соц айтылатын Чань eзенiмен бiр жер. Мунда автор Меркiт
колыныц ец соцгы жецiлген жерiн Алтайдыц батысынан емес, керiсiнше, кайта айналып Алтайдыц шыгыс сiлемi жактан, нактырак айтканда, казiргi Yлiцгiр eзенiнiц жогаргы жагынан, Кос Шщплдщ (Булгын, Шiцгiл eзендерiнiц) куйган жерiнен iздейдi. Осы арадан Ид^тка карай кеткен дейдi. Бiрак, сол кездегi жагдайга байланысты, Шыцгыс колынан жецiлген наймандар мен меркiттердiц Ертю eзенiн бойлап артка кайтуы мYмкiн емес едi. Мундайда, меркiттердiц соцгы шайкаска шыккан жерiн Сарыарка жактан iздеген жeн.
Ягни, осы айтылган Чжань ® немесе Янь eзенi казiргi Жем eзенi болуы эб-
ден мYмкiн.
КYшлiк Идщут ¥йгыр аймагына барганнан кейiн, бул жердщ элдекашан Кара ки-дан Yстемдiне eткенiн, оныц Yстiне Кара кидан ордасыныц Орта Азиядагы Кузорда кала-сында орналасканын ескерiп, Кара кидан эмiршiсiмен амалын тауып байланыс орнатуга, сол аркылы наймандардыц ьщпал кYшiн кайта калпына келтiруге асьщты. Кей деректерге караганда, ол ^шар алкабындагы тау-таста сергелдец болып жYрiп, турмыста киналган-дыктан, касындагы букара-косшылары жан-жакка тарап кетедi. Кейiн, Кара кидан гурханы
Желегудiц эскерлерi оны устап алып, ГYрханныц ордасына алып келедi. Сeйтiп,
ол келген бетшде ГYрханныц ыкласына бeленедi. ^рхан онымен коймай кызын оган ата-стырады. Осылайша, КYшлiк Желегудiц Yлкен сенiмiне кiредi, ал Желегудiц eзi болса кeп нэрсеге бас катырмайтын, ойын-кYлкi, саят-сейiлмен есi шыгып, мемлекет iсiне кeцiл бeл-мейтiн жан едi [14, 80]. КYшлiк Кара кидан эмiршiсiнiц сенiмiне кiргеннен кешн, ТемYжiн тарапынан тоз-тозы шыккан ел-журтын eз коластына кайта жиып, бытырап кеткен мерют-тердi де тYгел топтастырды. Орайын тауып, сол кезде Кара кидан билшне айырыкша на-разы болып отырган Хорезмшах Мухаметпен жэне Самархант билеушiсi Османмен жасы-рын тiл бiрiктiрiп, екi тараптан шабуылга шыгып, Кара кидан Yстемдiгiн бiрлiкте аударып тастады.
4Мугалжар тауыныц 365 м-лш оцтустж-батыс беткешнен басталатын Жанай жэне Жалацаш eзендерiнiц ко-сылган жершен бастау алады. Каспий ойпатыныц шыгысын бойлай агады. Каспий тещзше жетпей тартылып калады.
Бiрак КYшлiк Кара кидан билшн колына алып, КашкарияFа жэне Котаета дейiнгi жерлердi коластына алFанымен, езiнiц дiни саясатын дурыс жолFа коймаFандыктан, барFан жерлерiнде карсылыкка тап болып отырды. Бул оныц жауларына тиiмдi болды. Нэтиже-сiнде, Шыщыс хан 1218 жылы iрi колбасшысы Жебе ноянды 20 мыц колмен аттандырды. Олар кYшлiктi Таулы Бадакшанда куып жетiп елтiрiп, басын алып кайтады.
«КYшлiк жецiлгенiмен, бiз оныц жэне экес Таян ханныц узак уакыт бойы ТемYжiн бастаFан мощол косындарымен батыл карсыласа алуына бiр тараптан олардыц иелiгiндегi Алтай тауыныц пршшкке колайлы табиFи-жаратылыстык ортасы, одан калса, наймандардыц халык саныныц кептiгi айырыкша эсер еткен деп есептеймiз. Сондыктан, Таян хан елш, КYшлiк Идiкут ¥ЙFыр мемлекетiне жэне Кара кидала барFаннан кейiн, бэз-баяFыдай кашып шыккан наймандар мен меркiттердi касына топтастырып, Кара кидан мемлекетшен билiктi тартып алып, ол елдi сегiз жыл биледi. Сондыктан Кушлштщ билiктi тартып алуын-даFы непзп арка CYЙер кYшi наймандар мен бiр белiм меркiттер болды» [12, -277].
Ал мерюттер ТемYжiн мен Оц ханныц жэне Жамуканыц бiрлескен соккысынан осын-шама кYЙрей жещлсе де, кектенген Yстiне кектенiп, олармен еле-елгенше карсыласты. Сондыктан, Шыщыс хан: Меркiт журтын тYгел кырып-жойыцдар, олардан тiрi жан коймацдар, ейткеш олар бетi кайтпайтын ел, олармен соFысып жYрегiмiзге тиген!» [13,189 ]-деп жар-лык шашты. Тiптi, Жошы Токтабектiц улы КолтуFан мергендi колFа тYсiрген кезде, мерген-дiгiне сушнш, оныц емiрiн куткарып калуды етшедь Сонда ШыцFыс хан: «меркiттерден еткен оцбаFан ел жок, бiз олармен талай мэрте соFысып, талай мэрте кушгш тарттык, оны тiрi койып, ертец таFы алдымызFа кесе-келденец турсын дейсiц бе? Осы кYнге дешн мен сен Yшiн осыншама улан^айыр жерлердi, каншама калыц кол мен ел-журтты уысыма ал-дым, ендi оны тiрi калдырып кайтейiн деп едщ? Елiмiздiц жауларына казылFан керден ар-тык керемет мекен жок!» [13, 188],-дейдь Сейтш, Жошы амалсыздан оны елiмге Yкiм етедi.
Мерюттер наймандармен одактаса Алтайдан шегiнген кезде, алдымен, наймандармен бiрге ТарбаFатай, ЕренкабырFа аркылы казiргi Yрiмжi мацына дешн барып, кейiн Турфан-даFы Идщут хандыFы ШыцFыс хан тарапка етш кеткен соц, керi кайтады. Кушлш Караки-дан билiгiн ез колына алып КашкарияFа жорык жасаFанда олардыц бiр белiгi онымен бiрге кетедi де, калFан белiгi Алакел мацында турып, кейiн ШыFыс хан жорыкшылары жакындап калFан сэтте АркаFа карай кетедь
Меркiттердiц ШыцFыс шапкыншылыFынан ы^ысып батыска кеткендерiнiц саны да аз болмаFан. Ол жайлы тарихи деректерде анык мэлiметтер бар. Мысалы, «Юань тарихы. Ту-
туха баянында» «Тайцзу меркiттерге жорык жасады, олардыц биле-
ушiсi Куты Кыпшак даласына кашып кеттi. Инасы оны жылы кабылдады»,-делшедь Кейiн Токта бектщ кенже улы КолтуFан мерген де косындарын бастап Кыпшак даласына кашып кетедь «МоцFOлдыц купия шежiресiнде» ол жайлы: «Мерют Токта бектiц улы Куты, Кол-туFан, Шылауындар батыска беттеп Кацлы, Кыпшакка кашып кетп» [16, 198],-делiнедi. Бул деректерде мерюттердщ негiзгi белiгiнiц бYгiнгi Казакстан аймаFына боскын болып кеткенi жазылFан. БYгiнде Керей iшiнде меркiттердiц Yлкен ру ретшде сакталып келуi де, бул жайдыц терец тарихи негiзi бар екенш керсетедi.
КYшлiк пен Токтаныц улдары Тарым алкабына карай кашкан кезде ездерi Fана кашпаFан, анаFурлым мол Найман, Меркiттiц халкын ездерiмен бiрге ала жYрген. Сондыктан Синцзянныц оцтYCтiгiндегi Мекiт, Маралбасы секiлдi аудандардаFы меркiттер де дэл осы кезде кеткен мерюттердщ урпаFы. БYгiнде осы жерде уЙFырлар тарапынан долан-дыктар деп аталатын халыктардыц тш, эн-биi, тугелдей езiндiк ерекшелiктерге ие, яFни жергiлiктi уЙFырлардыц тiлiнен, эн-кушнен аздап парыкталады. Бул меркiттердiц Тарым ойпатында пайда болу тарихы болып табылады.
^орытынды. Жалпы алганда, Шыцгыс ханныц Моцгол Yстiртiндегi туркьмоцгол тайпаларын жэне олардыц мемлекетш 6ip орталыкка багындырган кезше дешн, осында мекендеген тYрлi этностар ездершщ далалык мемлекеттiлiк дэстYрiн жалгастырып келдь Найман, меркiт жэне баска да тYркi этностары бул кезде ездерше тэн мемлекеттiк жYЙеде eMip CYргенiмен, олардыц тYпкi дэстYрлерi ортак болатын. Бул ортактык тек саяси тургы-дан гана емес, олардыц турмыс-салты мен дYниетанымынан, менталитетiнен, мемлекет баскару дэстYрлерiнен, дiни наным-сенiмiнен кeрiнiс тауып отырды. Сондыктан, олардыц мемлекетшiлдiк сана-сезiмi де жогары децгейде болды. Эаресе, наймандар мен меркiттер, Шыцгыс шапкыншылыгы алдында, езара кYш 6iрiктiрiп, ортак жауга 6iрлiкте карсы турды. Бiз олардыц бул эрекетiн сол тарихи дэуiр тургысынан карастырып отырмыз. Болып еткен окигаларга 6Yгiнгi кYннiц бшпнен бага беруден аулакпыз. Бул ез кезепнде тарихи окига-лардыц шын болмысын ашуга, оларга шынайы, объективт карауга кeмектеседi. Будан езге, бiз Найман, Меркiт мемлекеттерi кYЙрегеннен кешн, олардыц кеш багытын тарихи де-ректерге сай тура аныктадык деп есептеймiз. Эйткенi наймандар мен меркггтердщ Батыс Алтайга дейiн шегiнiп барып, кайтадан Шыцгыс ханныц коластында калган Шыгыс Ал-тайга оралуы, одан ары Жоцгар ойпатыныц шыгысымен Идiкутка дейiн жетуi мYмкiн емес болатын. Бул ретте, 6iз найман-меркiттiц жецшген колы Буктырмадан еткеннен кейiн, ^ал-ба, Тарбагатай таулары аркылы, Жоцгар ойпатыныц батыс жагын айналып, Еренкабыргага (Тянь-Шань етегiне) eтiп, одан соц Идщутка карай барган деп есептеймiз. Бiрак олардыц бул жYрiсi сэтаз болды. Идiкут патшасы Барчук Артекш Шыцгыс ханга багынып кеткен-нен кешн, найман-мерют косыны ^ара ^идан мемлекетiнiц кeмегiн кажет еттi. Нэтиже-сiнде, ГYрханныц сенiмiне кiрген ^шлш ^ара ^идан мемлекетiнiц 6илеушiсi децгешне дейiн кeтерiлгенiмен, мемлекеттiц дiни-этникалык саясатын дурыс жолга коя алмады. Сол кезде бiр 6eлiм меркiттер онымен 6iрге ^ашкар eлкесiне дейiн барып коныстанып калды. ^алган меркiттер Сарыарканыц батыс 6eлiгiнде, Жем бойында Жебе ноян косындарыныц куа соккылауымен толыктай кYЙредi.
Эдебиеттер т1з1м1
1. Ф^^Ш^Ж 26Ш
2. ^А. Ф^Ш^Ж ffi^if, 121Ш&Ш,
3. ^А. ^ЬЖ.Ф^^Й^^Ж. 1976. -2025 б
4. Murayama S. Sind die Naiman Türken order Mongolen? // CAJ, V.IV. -1959. -№ 3.
5. ^ш. ^х^лш. —^ж
6. (Rashid ad-Din). Jami al-Tawärikh (Aft) Ш^Ш, Ш^Ер ^Ш.1983. -227 б.
7. МХЖ. Hit. 1975. -584 б.
8. Каржаубай С. Объединенный каганат тюрков в 745-760 годах (по материалам рунических надписей). —Астана: Foliant, 2002. -201 б.
9. Тиманенко А. В. Поиски утраченного царста: гибель племени меркитов. — Чита: «Экспресс-издательство». 2019. -34 с.
Ш.ФИЯА.^^А. Ъ&МЯ. 13 Ш. ±Ж. 1997. -347 б.
1999. V т. -3880 б.
12. Су Бэйхай. К^азакстьщ жалпы тарихы. Казак ^лтыньщ дамуы//Ауд. Т.З. Кайыркен. II т. —Алматы: «Асыл кгтап», 2019. -746 б.
13.Рашид ат-Дин ШШ^^Ш, Aft Жамиг ат-Тауарих.Ш Ш, Ш — Ш&^ЪШ. 1983 .-224Ж.
Т.З. ^айыркен
14. А С. d'Ohsson.##^^^ (Histoire des Mongols, depuis Tchinguiz - Khan jusqu'à Timour Bey, ou Tamerlan) - 1962. -43.
15. #30. M. #69. ЩЩМ.
16. Дамдинсурин Ц. Ш^®^(Моцголдыц купия шежiресi). Ф^М. - 1957. % 102М.
17. Фтштшш.Фшш. тш. айшш±. - 1981. ш 400 - 401 м.
18. &Ш5. Ш.ШЬШЪ// 1ШШ. 1983^12^ 1 0 .
19. Rene Grousset (L'empire Mongol). АШ. 1989. - 418 б.
20. Кайыркен Т.З. Ойратнама: Жоцгар мемлекетшщ калыптасуы мен дамуы, жойылуы. -Астана: <^ылым» баспасы, 2015.- 302 б.
21. С. d' Ohsson. ^-^Ш^^И^ге des mongols, depuis Tchinguis-khan jusqu'à Timour Bey ou Temerlan. ±f-. 2001. - 368.
22. Pelliot P. Le Journal asiatique. 1920. I, -172 б.
23. мш. ^РШ. ±ШАЙШШ± 1982 № ш 343M.
24. Чанчунь Чжэньжэнь. Си ю цзи (Чан Чун Чжэнжэннщ батыска саяхат естелiктерi). Ауд. Ж. Ошан.// Казакстан тарихы туралы Кытай деректемелерь Алматы. «Дайк-Пресс» баспасы. 2005. .-386.
25. %&.#121, 122.
Т.З. ^айыркен
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Союз найманов и меркитов в XIII веке
Аннотация. В данной статье рассматриваются создание союза в XIII веке между Найман-ским каганатом, находившимся в предгорьях Алтая и Хангая, и меркитами, населявшими южные части Байкала, и их противостояние войскам Чингисхана. Также изучен маршрут их передвижения вследствие поражения в битве монгольскими войсками. Автор опровергает точку зрения китайского историка Су Бэйхая, что после того как меркиты и найманы проиграли в битве монголам, они перекочевали в государство Идикут через Алтайские горы и восточную часть Джунгарской низменности. Дело в том, что после поражения от войск Чингисхана, отступая на Западный Алтай, найманы и меркиты не смогли снова перебраться через Иртыш и двинуться на восточную часть Алтая, который остался под властью монголов. На том же основании, согласно историческим данным, найманы и меркиты после поражения в схватке с монголами на пересечении рек Бухтарма и реки Иртыш в Западном Алтае мигрировали к границам государства Идикут через горы Калба, Тарбага-тай и западный край Джунгарской низменности.
Кроме того, в работе прдставлены исторические сведения об этнокультурных связях и традициях государственности данных этнических групп до завоевания Центральной Азии Чингисханом в 1218 году.
Ключевые слова: XIII век, найманы, меркиты, Чингис хан, направления кочевья, Восток Джунгарской низменности, Запад Джунгарской низменности, государство Идикут, государство Ка-ра-киданей, хан Кучлук.
T.Z. Kayirken
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan Union of naymans and merkits in the 13th century
Abstract. This article discusses the creation of the alliance in the 13th century between the Naiman Kaganate that lived in the Altai and Khangai mountains and the Merkits who inhabited the southern parts of Lake Baikal, and their opposition to the forces of Genghis Khan, also considers the route of movement after their defeat by the Mongol forces. In the article, the author refutes the point of view of the Chinese historian Su Beihai that after the Merkits and Naimans lost the battle, the Mongols migrated to the Idikut state through the Altai Mountains and the eastern part of the Dzungarian lowland. The fact is that, after the defeat by Genghis Khan's troops and retreating to Western Altai, the Naimans and Merkits were not able to cross over the Irtysh again and move to the Eastern part of Altai, which remained under Mongol rule. On the same basis, according to historical data, the Naimans and Merkits, after being defeated by the Mongols at the intersection of the Bukhtarma River and the Irtysh River in Western Altai, migrated to the borders of the Idikut state through the mountains of Kalba, Tarbagatai and the Western edge of the Dzungarian lowland.
In addition, the history, ethnocultural ties and traditions of statehood of these two ethnic groups are presented before the conquest of Central Asia by Genghis Khan in 1218.
Keywords: XIII century, Naimans, Merkits, Genghis Khan, nomad directions, East ofthe Dzungarian lowland, West of the Dzungar Lowland, state of the Idicut, State of the Kara Kidan, Khan Kuchluk.
Reference
1. ^^Mf^. 26# [History of Liao Dynasty. Punctuation of Zhonghua Book Company. 26 volumes of Daozong Biography, 36 volumes of Bingweizhi, 46 volumes of Baiguanzhi]
2. 7^0 121^^, [Jin History. Punctuation of Zhonghua Book Company. 7 volumes. The Story of Sejong, 121 volumes of Zhongyi, Nian cut Hanu]
3. ^ÄA^^iBffÄ^. 1976. 2025 p. [History of the Yuan Dynasty. Beijing. Punctuation of the Chinese Secretary. 1976. 2025]
4. Murayama S. Sind die Naiman Türken order Mongolen? // CAJ, V.IV, 1959. № 3.
5. Mil. M^EÄÄ. —^ [Wu Cheng. Collected Works of Wu Wenzheng. The 51st Year of Qianlong]
6. (Rashid ad-Din). Jami al-Tawarikh
[(Historical Collection) Volume One, Volume One. The Commercial Press] 1983. 227 p.
7. MJX^. nAt [Liu Yitang. Uyghur Studies. Taipei] 1975. 584 p.
8. Karzhaubay S. Ob"edinennyj kaganat tyurkov v 745-760 godah (po materialam runicheskih nadpisej). Nur-Sultan. Foliant. 2002. -201 b.
Karzhaubay S. United Khaganate of the Turks in 745-760 (based on materials of runic inscriptions) [United Khaganate of the Turks in 745-760 (based on the materials of runic inscriptions)] (Foliant, Astana, 2002, 201 p).
9. Timanenko A. V. Poiski utrachennogo carsta: gibel' plemeni merkitov. CHita. «Ekspress-izdatel'stvo» [The search for the lost kingdom: the death of the Merkit tribe] ("Express Publishing", Cheat, 2019, 34 p).
10. iHi.ifti. 13 [General History of China. Ancient History. Part of Yuan History. Volume 13. Shanghai]. 1997. 347 p.
11. AtÄ [Encyclopedia of China, Beijing.]. 1999. V. 3880 p.
12 Su Beihai. Qazaktyng zhalpy tarihy. Qazaq ultynyng damui. Aud. T.Z. Kairken. II t. [The general history of the Kazakhs. The development of the Kazakh nation] («Asyl kitap», Almaty, 2019. 746 p).
13 Rashid at-din M [Edited by Raschte, translated by She Dajun and Zhou Jianqi. History], Zhamig at- tavarihB^#,
^ [Volume One, Volume One, Commercial Press]. 1983. 224 p.
14 [Translated by Feng Chengjun.]. A.C. D'Ohsson. [
15 Dosan Mongolian History] (Histoire des Mongols, depuis Tchinguiz - Khan jusqu'à Timour Bey, ou Tamerlan) ^^M. 1962. 43p.
16 #30. #69. HI [History of Liao Dynasty. Volume 30. The Benji of Tianzuo; History of Liao Dynasty. Volume 69. It belongs to the country].
17 Damdinsurin C.^AT^i^l. ^^®^Mongoldyn qupia shezhiresi [Compiled by Damuding Sulong. Translated by Xie Zaishan. The secret history of the Mongols], ^^M [Zhonghua Book Company]. 1957. 102 p.
18 №№ B^M. [Chinese History Manuscripts Group. Chinese History Manuscripts. Volume 5. People's Publishing House]. 1981. P. 400 - 401.
19 ^IJ.^fP^i// №№ [Bao Shijing. Kele, Naiman and Mongolia Altay News]. December 1, 1983.
20 Rene Grousset (L'empire Mongol). tM. S&OTfè [Beijing. The Commercial Press]. 1989. 418 p.
21 Kairken T.Z Ojratnama: Zhongar memleketining qaliptasui men damui, zhoyilui [Oyratnama: The formation, development and destruction of the Dzungarian state] (Gylym baspasy, Nur-Sultan, 2015, 302 p).
22 C. D' Ohsson. ^^^^^Histoire des mongols, depuis Tchinguis-khan jusqu'a Timour Bey ou Temerlan. ±M. [Volume 1. Translated by Feng Chengjun. Shanghai Bookstore Publishing House]. 2001. - 368.
23 Pelliot P. Le Journal asiatique. 1920. I, 172 p.
24 npm. 1982 343M [Han Rulin. Qionglu Collection. Shanghai People's Publishing House, 1982 edition, page 343].
25 Chanchun' Chzhen'zhen'. Si yu czi (Chan Chun Chzhenzhenning batysqa sayahat estelikteri). Aud. Zh. Oshan. Qazaqstan tarihy turaly Qytaj derektemeleri [Chang Jung Zheng's memories of a trip to the West) Tran. Zh. Oshan, Chinese details on the history of Kazakhstan] (Dayk - Press, Almaty, 2005, 386 p).
26 ^.#121, 122. [History of the Yuan Dynasty. Vol. 121, 122].
Автор туралы мэл1мет:
Цайыркен Т.З. - т.г.д., Шыгыстану кафедрасыньщ профессоры, Л.Н. Гумилев атын-дагы Еуразия улттык университетi, Нур-Султан, Казахстан.
Kayirken T.Z. - Doctor of Historical Sciences, Professor of the Department of Oriental Studies, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
