Научная статья на тему '«Құпия шежіредегі» дәстүр мен сабақтастық'

«Құпия шежіредегі» дәстүр мен сабақтастық Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

105
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТүРКі / МОңғОЛ / САЛТ ДәСТүР / әДЕТ ғұРЫП / ЖАСА ЗАңЫ / САБАқТАСТЫқ / ТЮРКИ / МОНГОЛЫ / ПРЕЕМСТВЕННОСТЬ / ОБЫЧАИ И ТРАДИЦИИ / ЗАКОН "ЯССЫ" / TURKS / MONGOLS / CONTINUITY / CUSTOMS AND TRADITIONS / THE LAW "IASI"

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шамахай С.

Әрбір халықтың атадан балаға көшіп, дамып отыратын тарихи әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеті олардың салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары арқылы көрініс береді. Салт-дәстүр байлығы - мәдениеттің байлығы. Көшпенділер үшін көктегі Тәңір құдіретіне бас имеу - ата-баба жолын бұзушылық деп есептелген. Сондықтан да, бұл түсінік әрі қарай салт-дәстүр адамдар арасындағы қарым-қатынастардың негізгі реттеушісі ретінде қалыптасқан. Тәңіршілік дүниетанымның жемісі болған дәстүр сенімдері бірте-бірте құқықтық сана-сезімге ұласып, ел билеудің арнаулы заң нормалары мен институттары ретінде қолданыла бастады. Мақалада ХІІІ ғасыр туындысы «Моңғолдың құпия шежіресінде» көрініс беретін негізгі салт-дәстүрлердің өз бастауын ғасырлар қойнауынан алғандығы және дәстүрдің талаптары мен ережелері әсіресе Шыңғыс хан заманында «Жаса», «Білік» атаумен Моңғол империясының негізгі заң,ережесі ретінде дами түскендігі, қазіргі заманға жеткен сабақтастығы талданады.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TRADITIONS AND CONTINUITY IN THE "THE SECRET HISTORY OF THE MONGOLS"

Every nation has passed on from generation to generation, changing over time, sociohistorical, cultural, economic, professional, educational and spiritual activities, manifested through traditions and customs, rituals and beliefs. The richness and diversity of folk traditions and customs is an indicator of the richness of culture. For nomads, disrespect and disrespect for Tengri is a manifestation of violation of the path of the ancestors. That is why this cult acted as a traditional principle, permeating the entire social life of nomads and regulating all relationships between people. Traditional beliefs, which were the result of the Tengrian worldview, transformed into legal identity, gradually began to be used as legal norms and institutions in the management of the people. The article discusses the main traditions and customs, which are reflected in the monument of writing in the 13th century. « The Secret History of the Mongols», their origins and continuity to the present day, their importance in the formation of the principles, rules and laws of the Mongol Empire in the era of Genghis khan, which went down in history under the names «Yasa» and «Bilik».

Текст научной работы на тему ««Құпия шежіредегі» дәстүр мен сабақтастық»

МРНТИ 02.91.91

С. Шамахай

Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситетг, Нур-Султан, Казахстан

(e-mail: sh.saira@mail.ru)

«^упия шеж1редег1» дэстур мен сабактастык

Авдатпа. 0p6ip халыктыц атадан балага квшiп, дамып отыратын тарихи элеуметпк, мэде-ни-турмыстык, кэсiптiк, тэлiм-тэрбие жэне рухани ю-эрекет олардыц салт-дэстур, эдет-гурыптары аркылы кврiнiс бередi. Салт-дэстур байлыгы — мэдениеттщ байлыгы. Квшпендiлер ушш квктегi Тэщр кущретше бас имеу - ата-баба жолын бузушылык деп есептелген. Сондыктан да, бул тусшш эрi ^арай салт-дэстур адамдар арасындагы карым-катынастардыц негiзгi реттеушiсi ретiнде калыпта-скан. Тэщршшк дуниетанымныц жемiсi болган дэстур сенiмдерi бiрте-бiрте кукыктык сана-сезiмге уласып, ел билеудщ арнаулы зац нормалары мен институттары ретiнде колданыла бастады.

Макалада XIII гасыр туындысы «Моцголдыц купия шеж1решнде» кврiнiс беретш негiзгi салт-дэстурлердщ вз бастауын гасырлар койнауынан алгандыгы жэне дэстYрдiц талаптары мен ере-желерi эсiресе Шыцгыс хан заманында «Жаса», «Бшк» атаумен Моцгол империясыныц негiзгi зац, ережес ретiнде дами тYCкендiгi, казiргi заманга жеткен сабактастыгы талданады.

Тушн сездер: тYркi, моцгол, салт-дэстYP, эдет-гурып, Жаса зацы, сабактастык.

DOI:https://doi.org/10.32523/2616-7255-2019-127-2-94-106

Kipicne. Адамзат тарихы кай заманда да белгш б1р болмыска, ойлауга, руханилыкка непзделш келген. XIII гасырда жазылган «Моцголдыц купия шежресшде» жш кездесетш «еск1 свзд1 (асыл свз) ескеру», «бурынгыныц мерген свзЬ>, «ата-баба дэстYрiн аттамау», «ата-баба эруагына тэу ету» т.с.с свз т1ркестершен сол заманныц рухани ахуалы мен не-пзп устанымдарыныц кайнар квз1 вздершен бурынгы ортагасырлык ¥лы Дала квшпел1 тайпаларынан сабактасып жеткендш байкалады. Гасырлар сынынан вткен салт-дэс^р мен эдет-гурпы непзшде калыптаскан кундылыктар мен кагидалардыц когам вм1рш реттеуге, Yйлестiруде улы мшдет аткарып келгеш свзс1з.

Алтай тауынан ^ара тещзге дешнп аралыктагы улан байтак далада б1рнеше мэрте мемлекет курып, б1рде элареп, б1рде кYшейiп, сан гасырга уласкан Сак, Гун, ТYркi, Тур-геш, ^арлук, ^арахан, Алтын Орда, Дешт ^ыпшак тэр1зд1 мемлекеттердщ жYЙелi зацы болмаса, Еуразияны уысында устап, елшщ тутастыгын сактап, дацкы элемге жайылып, тарихта калмас ед1. Квне ^ытай мурагаттарынан табылган мэл1меттер аргы ата-бабалары-мызда жYЙелi зацныц болганын кврсетед1. Мэселен, ^ытайдыц «Таннама», «Ханнама» деп аталатын тарихи кужаттарында мынандай тарихнамалык гурып жазылган екен: «¥йсш, Сак елдершде кYЦнiц куны б1р тYЙе немесе он б1р-он ею кез мата; кулдыц куны б1р атан немесе б1р ат болады... ол елдщ зацында асырап отырган баланы кул етуге, сатып ж1беруге, кепшге коюга болмайды. Эр1 оны ауыстыратын зат кун емес, CYтакы деп аталады...» [1].

Максаты. «^упия шежiре» мэтш1 бойынша ежелп тYркi тайпаларынан жалгаскан дэстYPдiц сол заманда мацыздылыгын тарихи дереккквздер аркылы аныктап, дэстYPдiц каз1рп заманга дешнп сабактастыгын салыстырмалы турде талдау.

Зерттеу эдктемесь Макала такырыбын талдауда гуманитарлык бшмдерде кещнен колданылатын философиялык пэнаралык, тарихи-логикалык, компаративистш, жалпыдан жекеге вту, феноменологиялык юпетп тэсшдердщ б1рлш камтылады.

Талкылануы. Квне туркi рухани мэдениетшщ Шыцгыс хан заманындагы сабактастыгы туралы моцгол галымы Ш.Бира вз ецбегшде: «Квне турiктер калдырган руна жазуындагы мэтшдер тарихи жазбалардыц б1р бвлшн курайды. Бул мэтшдердщ Моцгол

алкабынан табылуы кездейсоктык жагдай емес. Моцголдарга кене тур^тердщ тарихигра-фикалык жетiстiгi кандай жолмен бершгендшн айтып беру оцай емес. Дегенмен, ^лтегш ескерткiшi моцголдар Yшiн ^убылай хан (1260-1294) заманында кещнен белгш болган се-бептi сол кездеп моцголдар мен ескерткiштер арасында руникалык жазбаларды оки алатын децгейдегi белгш бiр сабактастыктыц болган болуы мYмкiн. Элде бул жетiстiк ауызша тарих аркылы моцголдарга жэне тагы баска кешпендi халыктарга жетуi эбден мYмкiн» -[2] дейдi.

«^упия шеж1ре» мэтiнi бойынша: адамга ат кою, атак беру ерекшелштер^ ат тергеу (атын атауга тиым салу, кайтыс болган адамныц атын атамау), табигатты коргау мэдени-етi, белбеу, белдшке байланысты ырым мен тиымдар, купияны сактау эдетi, кайтыс болган адамды жерлеу дэстYрi, мура калдыру, кайгылы хабарды жумбактап жеткiзу эдетi, хан, пат-шаныц CYЙегiн туган жерше жэне жасырын жерлеу эдетi, хан, патша мэйiтiн арулап жерлеу, коргау эдет^ ата-ананы, Yлкендi курметтеу, сэлем беру, еншi белу (кэде, Yлес, экелiк еншi, келiнмен бiрге келген ез еншiсi), YЙлену салты (куда тYсу, «мойын жеу», кыз айттыру, кYЙеу тYсiру, баланы жастайынан кыздыц YЙiне уакытша калдыру, эменгерлiк, кеп токал алу т.б.), ант беру (достык ант, кызметтiк ант, туыстык ант), достык (сенiмдi кызметшi ету максатын-да баласын «кулшылыкка» беру), тиымдык эдеттер (ат тергеу, босаганы баспау, арак-шарап iшпеу), сый-сияпат жасау ^ш, Yштен тогыз; тогыз тогыздан сексен бiр сыйлык жасау, жак-сылыкты жаксылыкпен кайтару), жазалау (дYре согу, елiм жазасы), ат койып, айдар тагу, кешiрiм жасау, жоктау (елген адамды жоктау, тiрi адамды жоктау, жубату, кецiл айту), кур-дастык калжыц дегендей тагы баска салттар мен эдеттер керiнiс тапкан. Сондыктан, бул макалада тек кейбiр кундылыктар мен дэстYрге кыскаша токталуды жен кердiк.

Адамга берiлетiн еам ез заманыныц, емiр CYрген ортасыныц тiлдiк корына, Yлгi тутар касиеттерше сай койылады. Сондыктан да, кешпенд^ тYркi халыктары бойынша адам атта-рыныц ерекшелiктерiнен кай тарихи кезецде емiр CYргенiн, кандай дiн устанганын, мэдени жэне енегелiк Yлгiсiн болжауга болады. Бiр сезбен айтканда, адам аты сол ез емiр CYрген дэуiрiнiц мэдени, саяси-элеуметтiк кубылысын бейнелейтш айнасы тэрiздес деп айтар едш.

Моцгол халкыныц «Шакырар есiмiн ата-анасы кояды, жацгырар есiмiн езi табады» («Дуудах нэрийг аав, ээж егдег, дуурсах нэрийг еерее олж авдаг» деген макалындай, адам емiрге шыр етiп келгеннен бастап емiрiнiц соцына дейiн мiнез-кулкы, кабiлетi, iс-эрекетi мен белсендшгше сай азан шакырып койган атынан езге небiр ат-атакка ие болуы мYмкiн.

Жалпы шежiредегi адам аттарыныц ез децгейлерi бар. Бiрiншi децгейге ата-анасы-ныц тугандагы койган аты жатса, екiншiсiне адамныц болмыс, кабiлет ерекшелiгiне байланысты тагылган аты жатады. Ал Yшiншi децгейге елдш дэрежеде курметпен берiлген атагы.

«^упия шеж1ре» мэтiнi бойынша «ат» деген угымга арман, максат, атак, абырой, ар-уждан бэрi сиып тур. Оныц Yстiне шежiреде адам ез емiрiнде кене накыл сездердi ескерш, ар-абыройын, атагын сактай отырып, улы максат коя бiлсе, сол максатка жетуде акыл-парасатты, тезiмдiлiктi, береке-бiрлiктi, сабырды, эдiлдiктi, адалдыкты серiк етсе Yл-кен жетiстiкке жететiндiгiн кеп мэрте дэлелдеп отырады. Сонымен катар, адам езше абырой мен атакты, кадiр-касиеттi емiр бойы езi жинайтынын iс-жYзiнде керсете бiлген.

Шежiреде ел мен жерге иелш ету улы максаты Алун эжейдiц эцгiмесiнде Yмiт ретш-де керiнiс берiп, алгышарты койыла бастады, ал iс жYзiнде Алун эжейдiц улы Бодоншар, ягни, Шыцгыс ханныц аргы бабасы жYзеге асыра басталады. Агайын арасындагы эдшет-сiздiкке тезбеген Бодоншар шежiренiц 24-бабында: «елсем елейiн, буган кайтiп кенешн» деп, Онын езенiне карай жол тартып жалгыз емiр CYредi. Кешн агасы iздеп келiп алып кай-тар жолда: «Агай-ау, Адамныц агасы, кшмнщ жагасы болган жаксы той» деп бiрнеше мэрте кайталайды. Мэшсш сураган агасына Боданшар: «Жацагы ТYЦкелiк булагындагы елде ие жок. Yлкен-кiшi, бас-аяк, жаксы-жаман демейдi, бэрi бiрдей. Сондыктан бул бейжай ауыл-дарды басып алайык», - [3] дейдь Бодоншардыц бул сездерiнiц мэнi ете терецде жатыр.

Акыл айтатын агасыз, жен сштейтш басшысыз, жаксы-жаманныц ара-жш ашылмаган бун-дай кауымда ешбiр калыптаскан салт-дэстурдщ, кундылыктыц жоктыгы есебшен бiрнеше агайынды адамныц басып алуга боларлык каукарсыз болатындыгын керсетедi.

Шежiреден XIII гасыр кешпендшершщ негурлым атын жацгыртуга, ерлiк жасауга, данкты болуга, атак-абыройын сактауды, ар-уятты биiк устаганы байкалады. Шеж1ренщ 80 - бабында: ТемYжiн тайшуыттардан кашып орманда аштан-аш, тогыз кYн тYнеген соц: «^йтш ат-атаксыз елгенше, тэуекел шыгайын» - [3, 48] деп ну орманды кыркып отырып шыга келгенде, ацдып турган тайшуыттарга усталады. Сонымен катар, шежiренiц 238 -бабында «Шыцгыс ханныц атак-абыройын естш катты куандым» [3, 207], 249 - бабында: «мен Шыцгыс ханныц атак, дацкын естiп коркып эрi сыйынып жYP едiм» - [3, 221] дель

«^упия шежiредегi» адам аттарыныц жалпы саны - 408. Олардыц басым денi казiргi казактар арасында кец таралган есiмдер болып табылады. Кейбiр курмалас аттардыц тYбiрi кенерген атау болганмен «дай» (тай), «чин», (шын, шы), «хаан» (хан), «бэх» (бек), «чар» (шар), «баатар» (батыр), «бай» (бай), «ай» (ай) соцгы буыны казiргi казак есiмдерiнде кещ-нен кездеседь

Неке дэстYрi. «^упия шежiредегi» некелесу салт-дэстYрiн карасак, оныц бYгiнгi ^н-ге дейiн жеткен сабактастыгын казак халкыныц салт-дэстYрiнде каз-калпында кершушен байкауга болады. Мэселен, кызды тайпа шшен емес езге тайпадан алу жэне жат журтпен кудаласу дэс^рш байкауга болады. Моцголдардыц кене макал-мэтелi бойынша «^удыктыц жакыннан болганы жаксы, ^уданыц алыстан болганы жаксы» делшедь Шеж1ренщ §6, 7, 8, 9 - баптарында Добун Мергенге кыз Алан Гоаны айтырганы туралы жазылган. Добун Мер-ген боржыгын тайпасыныц кесемi болса, Алан Гоа хорилар тайпасыныц кызы. Сонымен катар, 54 - бапта мерюттер коцыраттыц олхунуд тайпасынан келiн тYсiредi. ЕсYхей батыр да ТемYжiнге ЭэлYн анасыныц терюш олхунуд тайпасынан кыз айттырады.

Орыстыц моцголтанушы галымы Б.Я.Владимирцов «Моцгол когамыныц курылу та-рихы» атты ецбегшде Х1-ХШ гасырлардагы моцголдар эйел табу Yшiн алыс жерлерге ба-рып езге тайпалармен кудаласады. Шындыгында моцголдар ежелден туыс-тугандарымен Yлкен жайылымдык алкаптарда тургандыктан кыз айттыру Yшiн алыстан iздеуге, жат журтпен кудаласуга мэжбYP болгандыгы туралы айткан.

Ертедеп моцголдардыц езге тайпамен некелесу дэстYрi кан жакындасуын алдын алып, дYниеге сау, акылды, мыкты урпак экелуге, тукым жаксартуга септiгiн тигiзiп келген. Эзге тайпамен некелесу Yшiн эрбiр адам езiнiц тайпасыныц тарихын, шежiресiн жаксы бiлуге мiндеттi едi. Жалпы, адамзат тарихында мэдени енер дамып, адам ендiрушi кYшке ие болып, еркениет еркен жая бастаганда эйел кукыгы темендеп, еркектердiц беделi артып, алдыцгы орынга шыкканы белгiлi. Сол кезден бастап туыскандык катынас болсын еркек жагынан таратылды. Бул салмактыц да езiнiц ережесi калыптасты: эрбiр еркек ез улыныц урпак жалгастырушы екендiгiне толык кез жеткiзу, сенiмдi болу максатында бiртiндеп жуптык неке моногамиялык некеге айналып еркек билш (патриархат) орнайган [4].

«^упия шеж1ренщ» 66 - бабында: «^ыз бала тагдыры туган босагада калмайтын салтымыз бар» - [3, 39] делшедь XIII гасырдагы салт бойынша мшдетп турде ул ессе YЙ-ленш, кыз бойжетсе жат журтка аттанган. ^ызды кYЙеуге берерде кудалар жагынан арнайы айттырып, куда тYсiртiп, сый-сияпатын алып, атак абыройымен аттандырып узаткан.

«^упия шежiреде» кыз айттыруды кебшесе жiгiттiц экесi, агасы орындаганы туралы мэлiметтер бар. Мысалы Добу мергеннщ YЙленуге айттыру мэселесiн Дува Сокыр агасы, ал, ТемYжiннiц YЙленуiн Ес^ей батыр орындайды. Кейбiр жагдайда (238 - бапта) елшi аркылы кудаласатын да жагдай кездеседi.

Ол заманда ешюмнщ айттырмаган, оц жакта отырган кызды айттыру негiзгi максат болганы байкалады. §6 бапта Дува сокыр шюше: «Анау кештiц алдыцгы арбасында бiр

эдем1 кыз отыр. Егер ешюм айттырып эйел етпеген болса саган айттырып берешн» - [3, 26] дейдь

^ыз айттырганда кыздыц вщне, турiне, дене бтмше катты назар аударганы шеж1ре-деп мына баптардан айкын квршедг («Зээгийн зус охины внгв») (свзбе-свз казакша аудар-масы: «Жиеннщ турi кыздыц вщнен», (§64 бап), Квз1 отты, жузi жаркын (§66 бап), («Хацар гоо охид») (свзбе-свз казакша аудармасы: «Бет эсем кыздар») деп сипаттап жазган. Сол кездеп моцголдардыц мшдетп турде взге рудан айттыру салтынан, эаресе нагашы журт-тан айттыруы каз1рп казактыц салтында сакталган суйек жацгыртуды курмет тутуы еске туседi. Сонымен катар, 64 - бапта ЕсYхейге жолыккан Дей шешен:

Б1зд1ц ^оцырат ежелден Сулу бикеш варген,

Жиеш сулу, Суцгак куйме мшпзген,

^ызы вцд1 ел. Жетелетш боздагын

Басканыц елш жауламай, Жер вм1рге жYргiзген.

Болдырмай арэ, дау-дамай, Ханым орнына отыр деп,

Бидай вцд1 кыздарды, ^асына экеп койгызган.

Былкылдак ^йме мщпзш, ^оцырат сынды журтымыз,

Жетелетш б1з нарды, ^ашаннан да сыйтымыз:

Желд1рте кеп жYргiзiп, ^атын сусы болатын,

Желегш буркей тургызып, ^ыздыц мысы болатын,

^утты косак еткенбiз. Жиеннiц тусi болатын,

Ежелден бiздiц елiмiз, Солай сынга толатын

Ерегест суймеген,

- деп Есукейдi Yrn^ ертiп барады. Дей шешеннiц кызын кврсе: Бетi ажарлы

Квзi отты екен.

Есукей батырга унайды. ^ыздыц есiмi - Бврте екен. Темужiннен бiр жас улкен, онда екен. Сонда Тайшешен:

- «Квп суратып берсе кадiрлi, аз суратып берсе кадiрсiз болар» - деген накыл свз болса да, кыздыц тагдыры взiнiц уйi ушiн жаралмагандыктан, кызымды берейiн. Бiрак сен улыцды куйеу етiп бiздiкiне калдырып кет» - дейдi.

«^упия шежiренiц §53 - бабында ертедегi моцголдарда кызды вз экесi узатып, жет-кiзетiн салт болгандыгы жэне оны Амбагай хан взгерткенi туралы айтылады. Амбагай ханныц кызын татарларга узатып жетюзу жолда жуз татар эскерше усталып, Алтын ханга жеткiзiледi. Ол туткында киналып влерiнде Балгачи деген елшi аркылы вз елiне «кызды экеа узату» салтын догаруды жэне татарлардан вш алуды тапсырып соцгы всиетiн жолдай-ды [3, 34]. Осы жолдаудан берi моцголдар кызды узатып жетюзуге кыздыц шешесi немесе нагашылары баратын болган екен.

XIII гасыр моцголдарында кыз алмасу немесе карсы куда болу («арилжин вгвх») салты болган. Бул ержеткен бала-шагалары болган жагдайда куда устiне куда болысуды бiлдiредi. Бул салт шежiренiц 165 - бапта айтылады. Шыцгыс хан Жошыга Сецгумнiц ка-рындасы Чауыр бехидi суратканда Сецгумнiц улы Тусакка взiнiц ^ожын бехидi берш кыз алмасайык деп суратканы жайлы айтылган.

Дегенмен, «^упия шежiреде» дэстурден тыс бiреудiц айттырган кызын алып кашу жэне шапкыншылык кезiнде бiреудiц эйелiн олжалап алган окигалар кездеседь Жогарыда айтып вткенiмiздей 54 - бапта ЕсYхей батыр Олхуноуд тайпасынан кыз алып бара жаткан мерюттщ Чиледу деген адамына кездесiп эйелдщ квркi мен сымбатын унаткандыктан тартып алады. Кейiн меркiттер бул окиганы еске алып вш алу максатында ЕсYхейдiц улы Темужiннен Бвртенi алып кашкан окигасы туралы жазылган.

Моцголдыц купия шежiресiндегi патриархатты когам вмiрiнде бай-шонжарлар ара-сында некенiц полигиния (квп эйел алу) формасы сакталгандыгы туралы мэлiметтер квп-теп кездеседi. Квп эйел алу байлар мен дэулеттшерге гана колжетiмдi, ал тарихтыц бел-гш бiр кезецiнде ол (мал дэулеттщ асып-тасуы, согыстан кейiнгi жагдайда) кажеттшкке айналды. 41 - бапта «...Зутгэлбвх квп эйел алгандыктан улдары квп болды...» делiнген. Оныц устiне ЕсYхейдiц екi эйелi, Шыцгыстыц тврт эйелi болган.

«^упия шежiреде» арнайы айттырып алган алгашкы эйелдi «авааль» (бэйбше) деп атаган. Ал кейiн осы авааль эйелдщ устiне алган эйелдi «татвар эм» (казакша токал) эйел деп атаган. ^ызды узатылып келгенде вз еншiсiмен (моцголша «инж») келетш болган. Ен-шiсi ретiнде дуние-мулiк пен жалшы, малай, кутушi кыз-келшшектер коса келген. Мысалы 43 - бапта Хабич батырдыц шешесiнiц еншiсiне келген эйелдi Бодоншар татвар эм (токалы) етiп алады.

Шыцгыс хан взше карсылассыз берiлген тайпалармен мшдетп турде кудаласкан. Сол достык ниетпен келш косылган тайпа басшылары Шыцгыс ханмен кудаласуды вздерi де сураган жэйттер кездеседi. Мысалы, 238 - бапта: ¥йгырдыц ИдiFут ханы Шыцгыс ханга Аткiрак пен Дарбайды елшi етiп жолдап: Булт арылып, Жарык кун шыккандай, Мух арылып, Тунык су аккандай,

Шыцгыс ханныц атак-абыройын естiп, вте куандым. Шыцгыс хан жарылкаса, Алтын белбеуiмiнц тiлiне Асыл iшiгiнiц тшне

жабысып, бесiншi улыц болып кызмет етейiн» - деп втiнедi. Бул свздi естiген Шыцгыс

хан уйгарып: «^ызымды берейiн, бесiншi улым болсын.....Шыцгыс хан ИдiFутты унатып,

Алалтун деген кызын берiп всиетш айтады [5].

Шежiренiц 235 - бабында ^убылай ханды ^арлыктарга аттандырады. ^арлыктар-дыц Арсылан ханы ^убылайга iлесiп келгендiктен, ^убылай ноян Арсылан ханды Шыцгыс ханга свйлестiрдi. Шыцгыс хан Арсланга «согыспай берiлдi» деп риза болып, «кызымды берейiн деп жарылкады. ^арлыктардыц Арсланына Алка бикеш берiп, кызына вз всиетiн айтады.

Бiр айта кетерлiгi Бул «авааль» (43, 46) «татвар эм» (43 бап), «бэргэн эм» (эменгер-лiк) свздер^ карсы куда, алып кашу, квп эйел алу, кызга твсек орын, еншiсiн беру салттары казiргi моцгол жерiндегi халха тайпалары ушiн жат дэстур болып табылады. Сондыктан да шеж1реш зерттеушi моцгол галымдары бул салтты «квне салтымыз бойынша казiргi моцголдар ушiн элдекашан умытылган, осындай дэстурлер болган екен» деп тусiндiредi. Ал казiргi казактар ушiн бул салттар кунi бугiнге дейiн сакталгандыгы белгш.

Отчигин. «Мугулдар мен туркiлерде квне заманнан келесiдей дэстур бар болатын: Олар вздерiнiц тiрi кезшде-ак, вздерiнiц улкен улдарын бвлектеп, оларга мал-мулiк ^л-кетiрiп (еншiсiн) беретш. Ал калганыныц барлыгы кенже улына тиесiлi болып калады. Оны отчигин (отшыген) деп атайды, ягни, отка жэне уйдiц ошагына ие болган бала дегеш. Бул уйдiц (отбасыныц) негiзi оган тиесiлi екендiгiн мецзейдь Бул атаудыц туп негiзi туркi болып табылады, (ягни) «Ут - от» дегендi ацгартады. Ал «тигин - эмiр» дегенi. Осылай оныц «оттыц (ошактыц) эмiрi жэне иесЬ» екенi мецзеледi. «Тигин» свзi мугул тiлiнде (от свзiмен косканда екi «тт» эрпi келiп) дурыс шыкпайтын болгандыктан, олар («оттигин» свзшдеп екiншi «т»ны «ч»га ауыстырып) «утчигин» (отчигин) деп айтады., ал кейбiреулер «утчи» (отчи) дейдi. Алайда туп негiзi мен тiкелей магынасы бойынша (бул атау жогарыда) ай-тылганды бiлдiредi [6].

«Купия шежiреде» жоктау жэне жубату Yлгiлерi бар. Жоктау немесе элегия (гр. 8X8y8Ía - жоктау) — дауыс цылу деп те аталады, казак халкыныц эдет-гурпында адам кай-тыс болган кYннен бастап оныц жылы етiп, асы бершгенше жоктау айтылады. Элегияга арнайы токталсак, елецдiк уйкаспен жазылатын, айтылатын, елiмге, махаббатка, согыска карата автордыц кайгылы тYрде терец сезiммен еске алуын бiлдiретiн лирикалык елец-жы-рлар. Бул елец турi ежелгi халыктардыц бэршде дерлiк - гундарда, тYрiк халыктарында да, грек-римдiктерде, кытайларда да болган. Жоктау елецдерi кайгы-муцга толы болатыны ез алдына, онда жэне терец махаббат, iзгi сезiм, философиялык толганыс, жау мен жаман-дыкка деген кек, тшт батырлык ж1гер де жаткан болады. Кейбiр елецдер непзп такырыпка орай сыншыл, ызалы, кекесшд^ тYЙреп еткен, жамандыкты маскара-мазак еткен магынага ие болуы да мYмкiн. Кейде естiрту, кецiл айту, кайгыны басу да осы жанрга кiредi [7].

«Купия шежiренiц» 56 - бабында Есухей ЭэлYндi жолдан тартып алган кезде жол бойы 0элYн кYЙеуi Шiледудi жоктайды: «КYЙеуiм аты - Шiледу, Кiндiк шашын дудыратып, КYн суыкта, ку мундар, Аш-жалацаш неге оны, Айдалага кудыцдар?»

Ендi мiне, бурымымды ары-берi тегiлтiп кайтып барамын» - [5,33] деп ещрегенде Онын езенi шайкалгандай, орман-тогай тецселгендей кYЙ кешедi.

ТемYжiннiц экесi Есухей кайтыс болганда Канкотанныц Шырка аксакалы ТемYжiн-дi былайша жубатады:

«Кайранда калган шортандай, Кайгырып несiн жылайсыц! Корган шерiк ныгайсын, -Деп келiскен жен болар. Жагада калган сазандай, Жабыгып несш жылайсыц! Жалпак елдi жигайсыц! Деп келюкен жен болар!»

ТYркi эдебиетшдеп жоктаудыц ец кене Yлгiлерiнiц бiрi - "Алып Ер Тоцганы жоктау". "Берщей улып жылады, Жоктады жыртып жагасын" дейдi жырда. Махмут Кашкаридыц жазуы бойынша, жоктау - ежелп тYркi тайпаларыныц ерлiк турмысынан туган жырлардыц бiр тYрi. Алып Ер Тоцга тYркiлердiц аргы тегi сак улысыныц аты ацызга айналган биле-ушiсi, жауларын тiзе бYктiрген алып батыр. Жоктау жырлары ежелгi тYркi халыктарына ортак баска эдеби мураларда да кездесш отырады. Соныц бiрi - огыз-кыпшак дэуiрiнiц (8 - 9 гасырлар) ескерткiшi "Коркыт ата ютабындагы" Дирсеханныц жалгыз улы Букашты анасыныц жоктау жыры. Осындай жоктаулар ауыз эдебиетiндегi "Кобыланды батыр", "Ал-памыс батыр", "Ер Таргын" сиякты каhармандык эпостарда, "Козы Керпеш - Баян сулу", "Кыз Жiбек" сиякты гашыктык жырларда да ушырасады.

Жоктаудыц бiзге жеткен кене Yлгiлерi халык тарихындагы болган окигалармен са-бактас.

«Купия шежiренiц» 268 - бабында тацгыт елiн кYЙреткен соц, доцыз жылы (1227 жылы 7-айдыц 12 ^ш) Шыцгысхан кекке гайып болады. Иесшщ алтын табытын казак арбага тиеп, бiрак денесiн гайып болдырып келгенде жэне Хан денеа тиелген казак арба-сы окпанына дейiн батып, бес келiкпен тартса да шыкпай, дYЙiм ел киналганда, Сенiдтiц Гил^етей батыры былайша жоктайды:

Свшдтщ Гил^етей батыры жоктау айтады:

Айналайын, хан ием, Тоганак болып тиелдiц,

Асыл туган жан ием! Квкке врлеген куйындай,

Шыркап салган туйгындай, Еайып болып жвнелдщ.

Еайып болып жвнелдiц. Кшю бiрдей арбага

Шыкырлаган арбага Жугi болып тиелдiц

Еркiн квктен муратты, Алыс жерде бартугын.

Есiл богда - хан ием» Актык демi бiтсе де,

Ендей жаткан жыракты, Асыл туган ак дене,

Елiцдi тастап кеттщ бе? Алып, коргап барайын,

Тыным тапкан елiцдi, Буртгiлжiндей ханымга,

Туып-вскен жерiцдi, Букiл дуйiм халкыца,

Тума балац, жарыцды, Бакул етiп берешн -

Темужiн зар еттiц бе? деп ещрей втiнгенде:

Асыл елщ - шогырыц, Богда иесi хош кврд^

Алакандагы тобырыц, Баткан арба козгалды,

Аруларыц ул-кызыц, Букiл журтка дес бердi,

Асыл ордац - кырмызыц, Бейiш бакша куп алды,

- [5, 181] делiнген.

Шежiредегi бул жубату, жоктау жырлары казак фольлорында кездесетiн жубату, жоктау улгiлерiмен мазмундык жагынан да уксас болып келедь

Кымызмурындыц. ^ымызмурындык - казактыц ежелден бергi келе жаткан бие бай-лап, алгашкы кымыз шу рэсiмi. ^улын байлап, бие сауылып, оныц сутi корланып ашы-тылган соц, жиналган кымызга ауыл аксакалдары мен агайын-туыс, квршiлер шакырылады. Ягни алгашкы кымыз квпке буйырсын деген тшекпен дастаркан жайылып, бата жасалады.

«^упия шежiренiц» 130 - бабында: «Шыцгыс каган, Уэлiн ужiн, ^асар, Журкiннiц Саша бегi жэне тайшуыттар бэрi Онынныц орманында бас косып, той жасайды. Шыцгыс каган Уэлш ужiнге, ^асар мен Саша бектердщ эркайсысына арнап тостаган квтередi. Онан соц Саша бектщ токалыЕбекейге арнап тостаган квтергенде, ^оржын катын мен ^уыр-шын катын екеуi ыза болып, «Алдымен бiзге бермей, неге Ебекейге бересщ? Деп аспазшы Шiкурге урсады. Аспазшы «менiц буйтiп корлык квргенiм Есукей батыр мен Негуш тэй-жiнiц жоктыгы» деп, вкшш жылайды» - [5, 67] делшген.

Бул мэлiмет Рашид ад-диннiц «Жамиг ат-тауарих» ецбегiнде: «Бiрде Шыцгыс ханныц анасы ¥уалын ика мен Шыцгыз хан жэне Отшыген ноян кият руыныц журкын тармагыныц басшылары болган Сажа бек жэне Тайжумен бiрге ¥нан взенiнiц алкабындагы орманда жиналып, кимиз (кымыз) ушiн бие мен торсыктарды дайындап, той жасады. Бауыршы-лар Шыцгыз ханныц анасы ¥уалын ика жагынан (ягни, оныц алдына бiр ыдыс), Сажа бек жагынан (ягни, оныц алдына бiр ыдыс) жэне оныц (Сажа бектщ) анасынан улкен болган, (ягни) оныц экесшщ бэйбiшесi Кухурчин (^огыршын) катынныц алдына кымыз толы бiр агаш ыдысты койды. Жэне Сажа бектiц к^ анасы, ягни баскага (баска эйелдерге) караганда кiшiрек болган, оныц (Сажа бектщ) экесшщ Имуйи (Емуйi) атты эйелiне де квцiл бвлш (бвлек етiп), кымыз толы ыдысты койды. (Сосын) екiншi айналымдагы кымыз куйылган ыдысты Емуйге iлтипат бiлдiрiп (вз алдына жеке ыдыс) койганын, ал оныц (Когыршын катынныц алдына жеке ыдыс койылмай) взгелермен ортак кылганын кврген когыршын катын катты ренжiп, ашуланып кеттi. Осы себептен ол Шыцгыз ханныц бауыршыларыныц басшысы Шикиур бауыршыны соккыга жыкты. Шикиур дауыстап ецiреп: «Никун тайшы мен Жесугей бахадур тiрi болмагандыктан меш осылай урды» - деп айгай салды, - [6, 26] делшген.

Кврш отырганымыздай, моцгол галымы Ц.Дамдинсурэннiц аударган «^упия

шежiресi» бул мэлiметтi ете кыска 6epin гана коймай, тойдьщ ceôeôi кымызмурындык екендiгiн ашып жазбаган. Ал Рашид ад-диннщ «Жамиг ат-тауарих» ецбегшде окига кещ-нен айтылып, кешпкерлердщ ap6ip iс-эрекетi ашылып баяндалган.

Жалпы Ц.ДамдинсYрэннiц «Купия шежiренi» орыс тiлiнен аударганын, e3i айткандай K^ipri моцголдарга тYсiнiктi ету Yшiн кептеген бетен сез, окигаларды жазуда керкемдеп езгерткенш, он шакты тарихи ютаптарды пайдаланганын, оныц iшiнде Рашид ад-диннщ де ецбеп бар екенiн ескерсек, оныц yc^^ бул кымызмурындык дэстданщ казiргi Моцгол жерiндегi халха-моцголдарда сакталмаганы себептi кымызга арналган той екендш атал-май, той себебiн езге окигамен байланыстырып жазган.

«Купия шежiренiц» моцголша нускасында кымыз атауы казiргi моцгол тiлiндегi «ай-раг» атауымен аударылып берiлген. Бул «айраг» œ3i шежiренiц 17, 85,159, 162, 256, 278 - баптарында кездеседi. Ал кейбiр тустарда кымыз, «айраг» œ3i аталмаса да, кымыз сусы-нын мецзеген «тостаган кeтерiлдi», «тостаган усынылды» деген тiркестер 129,130, 189, 219 (2рет) - баптарында кездеседi.

Француз патшасы Людовик IX тапсырмасымен фламант монахы, жиhанкер Гильом де Рубрук 1253-1255 жылдары Моцгол жерiне баргандагы эсерiн жазып калдырган. Моцгол-дардыц материалдык мэдениетiнiц бiрi тамак даярлауды негiзiнен эйелдер колга алган. Согым, тагамын даярлау, оны сактау, ет пен CYттен eнiм eндiре бшу жагынан езге халыктан ерекше ^ш, бiлгiрлiгiн жумсап келген екен. Батыс жаhанкерлерiнiц естелiгiнде: ...сиыр, жылкыныц етш боршалайды, еттi жiцiшке етiп тшп кYн, желге кепкенше iледi, бiрак туз-дамайды... жылкыныц (умсаар) етшен доцыздыц етiнен де дэмдi шужык жасап, жаца ^й-iнде (сактамастан) жейдi. Баска еттердi кыска сактайды... еттi усактап тузды суга (сорпага) салып бередi. Курт, iрiмшiк жасайды. Оны кыста CYт болмаган кезде ыстык суга катып, CYт орнына iшедi. Сондай ак, олар жаз мезгшнде биенiц CYтiнен комос (кымыз) деген су-сын ашытып шедь Бул сусынныц дэмi кышкыл жэне элсiз адамдарды масайратады. Бай, шонжарларга арнап каракомос (каракымыз) дайындайды. Каракымыз - биенiц CYтiн коюы астына ажыраганша кеп пiскенде тунып шыккан су. СYттiц ажыраган коюы аппак тYCтi жэне оны жалшы, кызметшшер iшедi. Ол уйкыны катты келтсредь Ал туныгы бай, аксYЙ-ектердщ iшетiн дэмi жагымды, сапасы жогары сусын болып табылады [8].

Жогарыда сез етiлген «Купия шежiредегi» сусынныц атауын жазбастан «тостаган ке-тердЬ», «тостаган усынды» тiркестерiнiц мэнi осы болса керек. Ягни, сол тостаганга Г.де Рубруктыц осы жазып калдырганына CYЙенсек, саумалдан ажыратып алынган туныгы -бай, аксYЙектердiц iшетiн дэмi жагымды, сапасы жогары каракымыз атты сусын екенi бел-гiлi болды.

XII - XIII гасыр тYркi-моцFOл тайпаларында эйелдердiц кэсiптiк кызметi кешпен-дiлердiц негiзгi байлыFы саналатын малдан ешм eндiру болFаны белгiлi. Мал шару-ашылыFы кYллi киiз туырлыкты елдердiц негiзгi кэсiбi болFандыктан мал ешмш eндiру, актан таFамдар даярлау, малдыц жYнiнен, терiсiнен киiм кешек тсгу, турмыска кажеттi киiз басу, сауда-саттык жасау дегендей мыцдаFан жумыс тYрлерiн аткарып, кeшпендi коFамдаFы материалдык байлыктыц туындауына, отбасы жэне ел, коFам байлыFын жасауFа эсер етп. Сондыктан да, кeшпендi халык эйелдершщ экономикалык бiлiмi терец, коFамдык статусы да жоFары дэрежеде болды.

¥лы МоцFOл елiнiц негiзгi зацы «¥лы Жасакта»... СоFыска бiрге аттанFан эйелдер, ерлер соFыска аттанFанда олардыц жасауFа тиiс барлык жумыстарын жасасын».. - дегеш кYЙеуi жокта эйелдiц барлык iCii аткаратындыFын кeрсетедi.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Плано Карпини: «мо^ол кыздары мен келiншектерi атка мiнгенде, садак атканда ерлерден кем туспейд^ эйелдер терiден киiм кешек жасайды, сонымен катар, тYЙеге жYк тецдеу, жYк жетектеу сиякты жумыстарды ете жылдам жасайды» - деп белгшеген екен [9]. Сонымен катар Рубрук: «жYнмен киiз жасап, YЙiн тiгедi, сырмак,тeсенiш жасайды.

^ойдыц жунiнiц 3/1 пайызына жылкыныц кылын косып аркан еседь Киiзбен жамылгы, ертокым, жацбыр баскиiмiн тiгедi. Олар атка мшгенде белiне белбеу тагып, кеудесiн басты-рып квзiнiц астына ак байлам байлап, твмен карай салбыратып кояды. Олар демалганда жатпайды... эйелдер... арбадан уй тYсiрiп жэне артады. Ец элаз, нашарлау эйелдiц взiнде жиырма, отыз арба бар. Олар сиыр сауу, май шайкау, байпак, шапан, етiк, киiм тiгедi, киiз басады, кой, ешкi сауады, оларды жаяды, койдыц сутiне туз косып ашытып оны терiге жагып жумсартып терi жумсарганша илейдi....» - деп эйелдердщ кунделiктi каншалыкты жумыстар аткаратыны туралы тамсанып жазган екен.

Марко Поло: «Эйелдерi сауда жасап, еркектерiне керек нэрсенщ барлыгын сатып алып, уй шаруашылыгын бiр взi баскарады... еркектер ештецеге алацсыз, согыска аттанып, ацга шыгып журедi.... олардыц эйелдерi куйеуiне адал кызметш^ барлык жумысты жаксы аткарады» [10].

^упия шежiреде Ээлун ана балаларын турлi жемiстермен асырап баккандыгы айтала-ды. Мысал келтiрсек:

..Даракат, мойыл терiп ап,

Кунелтiп журдi асырап.

..Далдун тауын аралап,

^азып алды сарымсак.

...Сай-саланы аралап,

Салалы жуа казып ап... [3, 45]- дейдь

Сол кездегi моцголдар турлi жабайы всiмдiктердi де тамагына пайдаланып келген. «^упия шеж1реде» «будаан» деген свз кездеседь С.А.Козиннiц аудармасынад «каша», кы-тай тустык аудармада «чжоу», ягни моцголша «суйык курiш» магынада екенiн моцгол зерт-теушiсi Баясах Ж. жазган екен [11]. Сонымен катар, «олар турган жердiц бiрнеше жерiнде каракат вседi... татарлар ак курш, бидай тартып алатын болгандыктан солармен конган жерiнде тамак жасап жейтш болды» [12] Олар квлден алган тузын тарымен айырбастайды [11, 77], «кыста кедей адамдарда биенщ сутi де жок, олар суга курiшiн кайнатып iшедi [13].

Шешреде кездесетiн «ёс» угымы казакша эдет - гурып, салт, ереже, зац деген магыналар бередi. Моцгол тштанушы галымы М.Базаррагчаа: «Яаса, ёс (тэртш, ереже) деген свздерден «засаг» (жасак) деген свз туындаган. Яаса (йаса) свзi йосун, йо-са-рун деген эдеп, салт, ереже» - [13] деп тусiндiредi. Ал «^упия шежiреде» бул свз гурыпты адам, дос болу дэстYрi, улы зац, улы дэстур жэне оган багыну нормасы деген магыналар бойынша берiлген. Мысалы, 252 - бапта Шыцгысхан Шиюкудыкка: «... ¥лы дэстурдi ескерген екен-сiц» [3, 223]деп мактау айтады.

«^упия шеж1реде» «засаг» (Жасак) свзi вте сирек кездескенмен «жарлык етп» деген тiркес 127 рет кездеседь «Шыцгыс ханныц Жасасы» деген атпен белгш зацдар жинагы оны хан квтерген 1206 жылы жария етшп, 218 жэне 1224 жылдары кайта каралып, бiржола бекiтiлдi деген болжам бар. Зерттеушшердщ айтуынша «Шыцгыс ханныц Жасасы» «Жаса» жэне «Бiлiк всиетЬ» сиякты екi бвлiмнен турады.

Шыцгыс ханныц «Жасасы» мен «бшм» деген турiк свзiмен аталатын «Бiлiк всиетЬ» (Билиг сургаал) осы заманга толык жетпесе де, «^упия шежiренiц» §76-268 баптарында, Рашид ад-Диннiц «Жэми ат-тауарих», Лувсанданзан «Алтын шежiресi», Рашпунцаг «Бо-лор эрих» ецбектерiнде кврiнiс тапкан.

Жэмиг ат-тауарих жинагыныц «Шыцгыс ханныц гибратты хикаялары» деген бвлiмiн-де Шыцгыс хан бшк, всиеттiц пайдасы туралы: «Жылдыц аягы мен басы кезшде келiп бiлiк, всиет тыцдап, санасына токып кайткан он мыцдык, мыцдык, жуздiк эскербасыла-ры гана эскерiн баскара алады. Ал уйiнде отырып, бiлiк тыцдап токымаган нояндар суга лактырган таска, элде камыс арасына атылган окка уксап, iзсiз жогалады. Ондай адамдар басшы болуга жарамайды» [6, 231] - делшген. Бул всиет бойынша «жылдыц соцы мен ба-

сында хан улдары, нояндар, уэзiрлер, жиналып, мукият тыцдап, керсеткен жолмен жYруi тиiс болган екен.

Моцгол галымы Ц.ГомбосYрэн: «Шыцгыстыц бшп» деген тYсiнiк eKi жакты. Бiрiн-шiдeн буган колбасшылар, y33ip, нояндардыц, дана анасы мен ханшайым, талым, шешен, мерген, аса курметп жандардыц ханга айткан акылы, niKipi, кецеа, есиет, батасы болса, eкiншi жагынан, Шыцгыс ханныц езшщ жарлыктары, бшмге нeгiздeп айткан iлiмi болып табылады» - [14] дeйдi.

Рашид ад-Диннщ «Жылнамалар жинагында» айтылгандай, Шыцгыс хан дэyiрiнeн бастап, улы каганныц айткан сездерш кYнбe-кYн жазып алу дэстYрi калыптаскан. Осыган орай, хан бул максат Yшiн, кебiнeсe, уйкасты, туспалды, жатык эрi мэндi сездер айтатын болган. Бундай терец магыналы сездерш жазып алу Yшiн эрбiр атакты Шыцгыс хан ур-пагыныц касында езiнiц бiлiмдi бiтiкшiсi, ерекше жазгышы, хатшысы болган.

«Жаса» Шыцгыс хан империясыныц эскери-кукыктык зацдарыныц жинагы деп ресми кужаттарда танылады. Эз заманында ата зацдай болган бул ею кужаттыц алгашкысында, ягни «Жасада» эртYрлi iс-эрeкeттeрдiц, эскер куру тэртiбiнiц, ел билеу жYЙeсi мен кылмы-стардыц тiзбeсi бeрiлгeн жэне кiнэлi адамдар тартатын жазалардыц тYрлeрi керсeтiлгeн, ал «Бшк» соттагы тергеу iсi мен сот жYргiзy тэртiбiн бeлгiлeйтiн Шыцгысханныц есиетнама-ларынан туратын мурасы деп карауымыз керек. Баскаша айтканда, Шыцгысханныц «Жаса-сы» оныц урпагы мен кол астындагы халыктыц орындауга тшсп зацдастырылган жарлыгы болса, «Бiлiк» «Жасаны» бузушыларды соттайтын iс жYргiзy кодека деп каралганы жен. Бeртiн келе тYркi-моцFол тайпалары осы «Жаса» зац ережелерш дэстYрлi кукык нормалары есебшде колданып, баска зацнамалык кужаттарды кажет еткен жок [1, 376].

«Жасаныц» зацдастырылFан жарлык eкeнiн, ал «Бшктщ» iс жYргiзy кодекс eкeнiн мына бiр мысалдан керуге болады. Шы^ыс хан: «Егер бiздiц урпаFымыздан болFан юм-дe-кiм бiр рет бектлген «Жасак» бузар болса, OFан сезбен насихат жасалсын. Егер eкi рет бузар болса, оны «Бiлiккe» сай жазаласын, ал Yшiншi жолы оны Балжин КyлжyрдаFы алыс мекенге айдап жiбeрсiн. Ол ол жакка барып, кайтып келген соц акылFа келедь Егер ол ту-зeлмeйтiн болса, онда Fан кiсeндeр мен тYрмeнi бeлгiлeп бeрсiн. Егер ол жерден «Адап» («Эдеп») Yйрeнiп шыксажэне акь!ета келсе жаксы, кeрiсiншe жаFдайда барлык аFа-iнiлeр жиналып кецес жасап, OFан не iстey керек eкeнiн акылдассын» - [6, 237] дeйдi.

Шы^ысхан эмiрлeрiнe: «Кiмдe-кiм «Жасаны», «Бiлiктeрдi» жэне ережелерд^ калай патшалык eтyдi Yйрeнiп бiлгiсi келсе, ШаFатайдыц соцынан ерсш. Кiм акшаны, байлыкты, тыныштыкты жэне бекзаттык мiнeздeрдi унатса Эгeдeйдiц соцынан жYрсiн. Ал кiмдe-кiм адамдармен араласуды, iлiмдeрдi, eржYрeктiк пен карудыколдануды Yйрeнгiсi келсе Теле ханныц кызмeтiндe болсын» - [6, 120] деген екен.

^орытынды. ОртаFасырлык кешпeндi тайпалар Yшiн кектeгi Тэцiр кудiрeтiнe, ырым, дэстYP, салтка бас имеу - ата-баба жолын бузушылык деп есептелген. Бул тYсiнiк эрi карай, адамдар арасындаFы карым-катынастарды тэртiпкe кeлтiрiп кана коймай, бiр-тe-бiртe кукыктык санаFа уласып, ел билeyдiц зац нормалары («Жасак», «Бшк») ретшде мацызы кYшeйгeн. Бул YPДiс ез кeзeгiндe дэстYPдiц Fасырдан FасырFа сабактасып, бYгiнгi кYнгe жетуш камтамасыз eтeтiн ез алдына дэнекерлш кызмeтiн аткарды. ШыцFыс хан империясыныц непзп курамын казiргi казак рулары: найман, керей, мeркiт, коцырат, жалай-ыр, телeцгiт т.б рулар кураFанын ескерсек, «Купия шeжiрeдeгi» салт-дэс^рлердщ басым кепшiлiгiнiц казак халкыныц салт-санасында сакталып калуы кездейсок кубылыс емес. Оныц Y^rne казак руларыныц XIII FасырдаFы рухани ахуалы бойынша кептеген кунды мэлiмeт бeрeдi. Сол себепт бул такырыпты элi де болса жан-жакты, терец зерттеу кажет етшедь

^олданылFан эдебиеттер

1 ^унтелеуулы, А. 2006. 'Шыцгыс хан'. - Алматы, - «Дэуiр». 504 б.

2 Бира, Ш. 'Монгольская историография ХШ-ХYП вв'. - М.:Наука, 1978. с. 320.

3 ДамдинсYрэн Ц. Монголын нууц товчоо. - Улаанбаатар, «УХГ» 1990. т.256

4 Шаукенова З. Отбасы институты-^азакстан когамы турактылыгыныц факторы. - Алматы: ^Р БЕМ ЕК ФСДИ 2014. 9 б.

5 Султанияулы М. Моцголдыц купия шежiресi (ХП-ХШ гасырлардагы кешпелiлер шежiресi. - Алматы: Энер, 2009. - 216 б.

6 Рашид ад-дин Ф.Х. Жамиг ат-тауарих (Тарихтар жинагы, XIV г.) Кеп томды;. 2 - том. - Астана: Фолиант, 2018. - 600 бет.

7 1слэмжанулы К. ^азактыц отбасы фольклоры.- Алматы: Арыс, 2007.- 332 б.

8 Рубрук Г. Монголын эзэнт ^рэнд зоричсон нь. YсYД TТемерхYлэгийн орчуулга. - УБ 2000. т. 58.

9 Карпини П. Монголчуудын тYYx. - Улаанбаатар, 1985. Т.25

10 Баясах Ж. Их Монгол улсын т88хэнд холбогдох хятад хоер сурвалж бичиг. - Улаанбаатар, 2005. т.77.

11 Мункуев Н.Ц. Менда Бейлу. (Полное описание монголо-татаров. - М.975. т. 69-70.

12 Путешествие в восточные страны Плано Карпини и Вильгельма Рубрука». - М. 1957 с. 36

13 Базаррагчаа М. Монгол Yгийн гарлыг мешгех Улаанбаатар, 1992. - Т.210.

14 ГомбосYрэн, Ц. 'Энеегийн манайхан философийн тYYxээ Yнэн зев бичлэдэг YY? (мар-гаан ба судалгаа)', Улаанбаатар, 2014. Артсофт, Т.134.

С. Шамахай

Евразийский национальный университет Л.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Традиции и преемственность в «Сокровенном сказании»

Абстракт. У каждого народа есть передающиеся из поколения в поколение, изменяющиеся с течением времени социально-исторические, культурно-хозяйственные, профессиональные, воспитательные и духовные действия, проявляющиеся посредством традиций и обычаев, ритуалов и поверий. Богатство и разнообразие народных традиций и обычаев - показатель богатства культуры. Для номадов непочитание и неуважение к Тенгри есть проявление нарушения пути предков. Именно поэтому, данный культ выступал как традиционный принцип, пронизывающий всю общественную жизнь кочевников и регулирующий все взаимоотношения между людьми. Традиционные верования, ставшие результатом тенгрианского мировоззрения, трансформировавшись в правовое самосознание, постепенно стали использоваться в качестве правовых норм и институтов в управлении народом.

В статье рассматриваются основные традиции и обычаи, нашедшие отражение в памятнике письменности XIII в. «Сокровенном сказании монголов», их истоки и преемственность до наших дней, их значение в сформировании принципов, правил и законов Монгольской империи в эпоху Чигисхана, вошедших в историю под названиями «Яссы» и «Билик».

Ключевые слова: тюрки, монголы, преемственность, обычаи и традиции, закон «Яссы».

S. Shamakhay

L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan Traditions and continuity in the «The Secret History of the Mongols»

Abstract. Every nation has passed on from generation to generation, changing over time, socio-historical, cultural, economic, professional, educational and spiritual activities, manifested through traditions and customs, rituals and beliefs. The richness and diversity of folk traditions and customs is an indicator of the richness of culture. For nomads, disrespect and disrespect for Tengri is a manifestation of violation of the path of the ancestors. That is why this cult acted as a traditional principle, permeating the entire social life of nomads and regulating all relationships between people. Traditional beliefs, which were the result of the Tengrian worldview, transformed into legal identity, gradually began to be used as legal norms and institutions in the management of the people.

The article discusses the main traditions and customs, which are reflected in the monument of writing in the 13th century. « The Secret History of the Mongols», their origins and continuity to the present day, their importance in the formation of the principles, rules and laws of the Mongol Empire in the era of Genghis khan, which went down in history under the names «Yasa» and «Bilik».

Keywords: Turks, Mongols, continuity, customs and traditions, the law «Iasi».

References

1 Kuntoleyuly, A. Shungus han. [Genghis Khan]. («Dauir», Almaty, 2006, 504 p).

2 Bira, Sh. 'Mongolskaya istoriyagrafia XIII-XYII vv'. [Mongolian historiography of the 13th-17th centuries] (Nauka, Moscow, 1978, 320 p).

3 Damdinsuren Ts. Mongoliin nuuts tovchoo [The Secret History of the Mongols] (UHG, Ulan-Bator, 1990, 28 p).

4 Shaukenova Z. Otbasy instituty-Kazahstan kogamy turaktulugunun factory [The institute family is a factor of stability of Kazakhstan society]. (KR BGM FSDI, Almaty, 2014, 9 p).

5 Sultaniauly M. Mongoldyn kupiy shejiresy. (XII-XIII gasurlardagy koshpeliler shejiresy) [The Secret History of the Mongols. History nomads XII-XIII c] (Oner, Almaty, 2009, 216 p).

6 Rashid ad-din F.H. Zhamig at-tauarih (Tarihtar jinagy, XIV v.) [Collection of chronicles (Collection histories, XIV c.] Kop tomdyk. 2 - tom. (Foliant, Astana, 2018, 600 p). 7Islamjanuly K. Kazahtun otbasy folklory. [Kazakh family folklore] (Arus, Almaty, 2007, 332 p).

8 Rubruk G. Mongolun ezent gurend zorchson n: 1253-1255. [Travels to the Mongol Empire: 1253-1255]. (Ulan-Bator, 2000, Vol.58).

9 Karpini P. Mongolchuudiin tuuh. [History of the Mongols] (Ulan-Bator, 1985, Vol.25 ).

10 Bayasah Zh. Ih Mongol ulsyn tuuhend holbogdoh hiatad hoyor survalj bichig. [Chinese two origins related Mongolian history] (Ulan-Bator, 2005, 77 p).

11 Munkuyev N. Ts. Kitayskii istochnik o pervih mongolskih khanah (Moscow, 1965, 69-70 p).

12 Puteshestvie v vostochnie strany Plano Karpini I Vilgelma Rubruka. [Journey to the eastern countries of Plano Karpini and Wilhelm Rubruka] (Moscow, 1957, 36 p).

13 Bazarragchaa M. 'Mongol ugiin garliig moshgokh n'. [Research origin of the Mongolian words] (Ulan-Bator, 1992, 210 p).

14 Gombosuren Ts. 'Onoogiyn manayhan philosophiin tuuhee unen zov bichledeg uu? (margaan ba sudalgaa)'. [Does we correctly write philosophy history today? (dispute and research)] (Art soft, Ulan-Bator, 2014, 134 p).

Автор туралы мэл1мет:

Шамахай С. - Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия улттьщ университету философия ка-федрасыньщ ага ок;ытушысы, Нур-Султан, ^азак;стан.

Shamakhay S. - Senior Lecturer, Department of Philosophy of L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.

«Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дштану» сериясы журналында макала жариялау ережес1

1. Журнал максаты. Мукият тексеруден еткен, гылыми кундылыктары бар тарих, археология, антропология, философия жэне дштану салаларыньщ барлык багыттары бой-ынша материалдар жариялау.

2. Журналда макала жариялаушы автор макаланыц кол койылган бiр дана кагаз нускасын Гылыми басылымдар белiмiне (редакцияга, мекенжайы: 010008, ^азакстан Ре-спубликасы, Астана каласы, Сэтпаев кешесi, 2, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университету Бас гимарат, 408 кабинет) жэне vest_hist@enu.kz электрондык поштасына Word форматындагы нускасын ж1беру кажет. Макала мэтшшщ кагаз нускасы мен элек-тронды нускалары бiрдей болулары кажет.

3. Макалалар казак, орыс, агылшын тшдершде кабылданады. Сонымен катар, ав-тор(лар) шеспе хат усынуы керек.

Автордыц колжазбаны редакцияга жiберуi макаланыц Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ хабаршысында басуга келiсiмiн, шетел тш-не аударылып кайта басылуына келiсiмiн бiлдiредi. Автор макаланы редакцияга ж1беру аркылы автор туралы мэлiметтiц дурыстыгына, макала кешiрiлмегендiгiне (пла-гиаттыц жоктыгына) жэне баска да зацсыз кешiрмелердiц жоктыгына кепiлдеме бередi.

4. Макаланыц келемi 18 беттен аспауга тиiс (10 беттен бастап).

Макаланыц курылымы

5. ХГТАР http://grnti.ru/ - бiрiншi жолдыц сол жактауында;

Автор(лар)дыц аты-женi - жолдыц ортасында;

Мекеменщ толык атауы, каласы, мемлекетi (егер авторлар эртYрлi мекемеде жумыс жасайтын болса, онда эр автор мен оныц жумыс мекемесi касында бiрдей белгi койылу керек) - жолдыц ортасында;

Автор(лар)дыц E-mail-ы - жакша iшiнде, курсивпен, жолдыц ортасында;

Макала атауы - жолдыц ортасында;

Аннотация (100-200 сез; макаланыц атауын мейшнше кайталамауы кажет; эдеби-еттерге сiлтемелер болмауы кажет; макаланыц курылысын (кiрiспе, макаланыц максаты, мiндеттерi, карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдютеру нэтижелер/талкы-лау, корытынды) сактай отырып, макаланыц кыскаша мазмуны берiлуi кажет).

ТYЙiн сездер (6-8 сез не сез тркеа). ТYЙiн сездер макала мазмунын керсетiп, мей-лiнше макала атауы мен аннотациядагы сездердi кайталамай, макала мазмунындагы сез-дердi колдану кажет. Сонымен катар, акпараттык-iздестiру жYЙелерiнде макаланы жецiл табуга мYмкiндiк беретш гылым салаларыныц терминдерiн колдану кажет.

Непзп мэтiн макаланыц максаты, мшдеттеру карастырылып отырган сурактыц тарихы, зерттеу эдютеру нэтижелер/талкылау, корытынды белiмдерiн камтуы кажет - жола-ралык интервал - 1, азат жол «кызыл жолдан» - 1,25см, беттеу жолагы - енiне сай жасалады.

Таблица, суреттер - аталганнан кешн орналастырылады. Эр таблица, сурет касында оныц аталуы болу кажет. Сурет айкын, сканерден етпеген болуы керек.

Жалпы колданыста бар аббревиатуралар мен кыскартулардан баскалары мiндеттi тYPде алгаш колданганда тYсiндiрiлуi берiлуi кажет.

^аржылай кемек туралы акпарат бiрiншi бетте керсетiледi.

Эдебиеттер тiзiмi. Мэтiнде эдiбиеттерге сiлтемелер тiкжакшаFа алынады. Мэтiндегi эдебиеттер тiзiмiне сiлтемелердiц номерленуi мэтiнде колданылуына катысты жYргiзiлiде: мэтiнде кездескен эдебиетке алFашкы сiлтеме [1] аркылы, екiншi сiлтеме [2] аркылы т.с.с. жYргiзiледi. Кiтапка жасалатын сiлтемелерде колданылFан бетттерi де керсетiлуi керек (мысалы, [1, 45 бет]). ЖарияланбаFан ецбектерге сштемелер жасалмайды. Сонымен катар,

рецензиядан етпейтш басылымдарга да сiлтемелер жасалмайды (эдебиеттер Ti3iMiH, эдеби-еттер т1з1мшщ агылшынша эзiрлеу Yлгiлерiн журнал http: // bulhistphaa.enu.kz сайтындагы макаланы рэамдеу Yлгiсiнен карацыз).

6. Макала соцындагы эдебиеттер тiзiмiнен кейiн библиографиялык мэлiметтер орыс жэне агылшын тiлiнде (егер макала казак тшнде жазылса), казак жэне агылшын тiлiнде (егер макала орыс тшнде жазылса), орыс жэне казак тшнде (егер макала агылшын тшнде жазылган болса).

Авторлар туралы мэлiмет: автордьщ аты-женi, гылыми атагы, кызметi, жумыс орны, жумыс орныныц мекен-жайы, телефон, e-mail - казак, орыс жэне агылшын тшдерш-де толтырылады.

7. Колжазба мукият тексерiлген болуы кажет. Техникалык талаптарга сай келмеген колжазбалар кайта ецдеуге кайтарылады. Колжазбаныц кайтарылуы оныц журналда ба-сылуына жiберiлуiн бiлдiрмейдi.

Редакцияга тYCкен макала жабык (анонимдi) тексеруге жiберiледi. Барлык рецензи-ялар авторларга жiберiледi. Автор (рецензент макаланы тYзетуге усыныс берген жагдайда) ецдеп кайта, колжазбаныц тYзетiлген нускасын редакцияга кайта жiберуi кажет. Рецензент жарамсыз деп таныган макала кайтара карастырылмайды. Макаланыц тYзетiлген нускасы мен автордыц рецензентке жауабы редакцияга жiберiледi.

Пiкiрi макулданган макалаларды редколлегия алкасына талкылап, басуга келiседi.

8. Телемакы. Басылымга руксат етiлген макала авторларына телем жасау туралы ескертiледi. Телем келемi 4500 тенге - Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У кызметкерлерi Yшiн жэне 5500 тенге баска уйым кызметкерлерiне.

Реквизиттер:

1)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кнп 859

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»

Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16

Кнп 859 - за статьи

3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»

БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859

4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан»

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.

Provision on articles submitted to the journal "Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Historical Sciences. Philosophy. Religion Series"

1. Purpose of the journal. Publication of carefully selected original scientific works in the direction of history, anthropology, archeology, philosophy, religious studies.

2. An author who wishes to publish an article in a journal must submit the article in hard copy (printed version) in one copy, signed by the author to the scientific publication office (at the address: 010008, Republic of Kazakhstan, Astana, Satpayev St., 2. L.N. Gumilyov Eurasian National University, Main Building, room 408) and by e-mail vest_hist@enu.kz in Word format. At the same time, the correspondence between Word-version and the hard copy must be strictly maintained. And you also need to provide the cover letter of the author(s).

3. Language of publications: Kazakh, Russian, English.

Submission of articles to the scientific publication office means the authors' consent to the right of the Publisher, L.N. Gumilyov Eurasian National University, to publish articles in the journal and the re-publication of it in any foreign language. Submitting the text of the work for publication in the journal, the author guarantees the correctness of all information about himself, the lack of plagiarism and other forms of improper borrowing in the article, the proper formulation of all borrowings of text, tables, diagrams, illustrations.

4. The volume of the article should not exceed 18 pages (from 10 pages).

Structure of the article (page - A4 format, portrait orientation, page margins on all sides - 20 mm. Font: type - Times New Roman, font size - 14)

5. GRNTI http://grnti.ru/ - first line, left

Initials and Surname of the author (s) - center alignment, italics Full name of the organization, city, country (if the authors work in different organizations, you need to put the same icon next to the name of the author and the corresponding organization) -center alignment, italics

Author's e-mail (s)- in brackets, italics

Article title - center alignment,bold Abstract (100-200 words, the article title should not repeat in the content, it should not contain bibliographic references, it should reflect the summary of the article, preserving the structure of the article - introduction, problem statement, goals, history, research methods, results /discussion, conclusion).

Key words (6-8 words/word combination. Keywords should reflect the main content of the article, use terms from the article, as well as terms that define the subject area and include other important concepts that make it easier and more convenient to find the article using the information retrieval system).

The main text of the article should contain an introduction, problem statement, goals, history, research methods, methodology, results / discussion, conclusion - line spacing - 1, indent of the "red line" -1.25 cm, alignment in width.

Tables, figures should be placed after the mention. Each illustration should be followed by an inscription. Figures should be clear, clean, not scanned.

All abbreviations, with the exception of those known to be generally known, must be deciphered when first used in the text.

Information on the financial support of the article is indicated on the first page in the form of a footnote.

References. In the text references are indicated in square brackets. References should be numbered strictly in the order of the mention in the text. The first reference in the text to the literature should have the number [1], the second - [2], etc. The reference to the book in the main

text of the article should be accompanied by an indication of the pages used (for example, [1, 45 p.]). References to unpublished works are not allowed. Unreasonable references to unreviewed publications (examples of the description of the list of literature, descriptions of the list of literature in English, see below in the sample of article design).

6. At the end of the article, after the list of references, it is necessary to indicate bibliographic data in Russian and English (if the article is in Kazakh), in Kazakh and English (if the article is in Russian) and in Russian and Kazakh languages (if the article is English language).

Information about authors: surname, name, patronymic, scientific degree, position, place of work, full work address, telephone, e-mail - in Kazakh, Russian and English.

7. The article must be carefully verified. Articles that do not meet technical requirements will be returned for revision. Returning for revision does not mean that the article has been accepted for publication.

Work with electronic proofreading. Articles received by the Department of Scientific Publications (editorial office) are sent to anonymous review. All reviews of the article are sent to the author. The authors must send the proof of the article within three days. Articles that receive a negative review for a second review are not accepted. Corrected versions of articles and the author's response to the reviewer are sent to the editorial office. Articles that have positive reviews are submitted to the editorial boards of the journal for discussion and approval for publication. Periodicity of the journal: 4 times a year.

8. Payment. Authors who have received a positive conclusion for publication should make payment (for ENU employees - 4,500 tenge, for outside organizations - 5,500 tenge). Requisites are posted on the journal's website.

Requisites:

1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK» Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859

3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н АО «ForteBank» БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859

4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н АО «НародныйБанкКазахстан» БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16, Кнп 859.

. Гумилева МОН РК

. Гумилева МОН РК

Положение о рукописях, представляемых в журнал «Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Серия: Исторические науки. Философия. Религиоведение»

1. Цель журнала. Публикация тщательно отобранных оригинальных научных работ и обзоров книг по направлениям: история, антропология, археология, философия, религиоведение.

2. Автору, желающему опубликовать статью в журнале необходимо представить рукопись в твердой копии (распечатанном варианте) в одном экземпляре, подписанном автором в Отдел научных изданий (по адресу: 010008, Казахстан, г. Астана, ул. Сатпаева, 2, Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Учебно-административный корпус, каб. 408) и по e-mail vest_hist@enu.kz. При этом должно быть строго выдержано соответствие между Word-файлом и твердой копией. Также авторам необходимо предоставить сопроводительное письмо.

Язык публикаций: казахский, русский, английский.

3. Отправление статей в редакцию означает согласие авторов на право Издателя, Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева, издания статей в журнале и переиздания их на любом иностранном языке. Представляя текст работы для публикации в журнале, автор гарантирует правильность всех сведений о себе, отсутствие плагиата и других форм неправомерного заимствования в рукописи, надлежащее оформление всех заимствований текста, таблиц, схем, иллюстраций, а также дает согласие на проверку уникальности текста статьи.

4. Объем статьи не должен превышать 18 страниц (от 6 страниц).

5. Схема построения статьи (страница - А4, книжная ориентация, поля со всех сторон - 20 мм. Шрифт: тип - Times New Roman, размер (кегль) - 14):

МРНТИ http://grnti.ru/ - первая строка, слева.

Инициалы и Фамилию автора(ов)- выравнивание по центру, курсив

Полное наименование организации, город, страна (если авторы работают в разных организациях, необходимо поставить одинаковый значок около фамилии автора и соответствующей организации). Е-mail автора(ов) - в скобках, курсив.

Название статьи - выравнивание по центру полужирным шрифтом

Аннотация (100-200 слов; не должна содержать формулы, по содержанию повторять название статьи; не должна содержать библиографические ссылки; должна отражать краткое содержание статьи, сохраняя структуру статьи - введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы).

Ключевые слова (6-8 слов/словосочетаний). Ключевые слова должны отражать основное содержание статьи, использовать термины из текста статьи, а также термины, определяющие предметную область и включающие другие важные понятия, позволяющие облегчить и расширить возможности нахождения статьи средствами информационно-поисковой системы).

Основной текст статьи должен содержать введение, постановка задачи, цели, история, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы - межстрочный интервал - 1, отступ «красной строки» -1,25 см, выравнивание по ширине.

Таблицы, рисунки необходимо располагать после упоминания. С каждой иллюстрацией должна следовать надпись. Рисунки должны быть четкими, чистыми, несканирован-ными.

Все аббревиатуры и сокращения, за исключением заведомо общеизвестных, должны быть расшифрованы при первом употреблении в тексте.

Сведения о финансовой поддержке работы указываются на первой странице в виде сноски. Список литературы. В тексте ссылки обозначаются в квадратных скобках. Ссылки должны быть пронумерованы строго по порядку упоминания в тексте. Первая ссылка в тексте на литературу должна иметь номер [1], вторая - [2] и т.д. Ссылка на книгу в основном тексте статьи должна сопровождаться указанием использованных страниц (например, [1, 45 стр.]). Ссылки на неопубликованные работы не допускаются. Нежелательны ссылки на нерецензируемые издания (примеры описания списка литературы, описания списка литературы на английском языке см. на сайте журнала http: bulhistphaa.enu.kz в образце оформления статьи).

В конце статьи, после списка литературы, необходимо указать библиографические данные на русском и английском языках (если статья оформлена на казахском языке), на казахском и английском языках (если статья оформлена на русском языке), на русском и казахском языках (если статья оформлена на английском языке).

Сведения об авторах: фамилия, имя, отчество, научная степен, должность, место работы, полный служебный адрес, телефон, e-mail - на казахском, русском и английском языках.

6. Рукопись должна быть тщательно выверена. Рукописи, не соответствующие техническим требованиям, будут возвращены на доработку. Возвращение на доработку не означает, что рукопись принята к опубликованию.

7. Работа с электронной корректурой. Статьи, поступившие в Отдел научных изданий (редакция), отправляются на анонимное рецензирование. Все рецензии по статье отправляются автору. Статьи, получившие отрицательную рецензию к повторному рассмотрению не принимаются. Исправленные варианты статей и ответ автора рецензенту присылаются в редакцию. Статьи, имеющие положительные рецензии, представляются редколлегии журнала для обсуждения и утверждения для публикации.

Периодичность журнала: 4 раза в год.

8. Оплата. Авторам, получившим положительное заключение к опубликованию необходимо произвести оплату по следующим реквизитам (для сотрудников ЕНУ им. Л.Н. Гумилева - 4500 тенге, для сторонних организаций - 5500 тенге):

Реквизиты:

1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Банк ЦентрКредит»

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «Bank RBK»

Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859

3)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО «ForteBank»

БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16, Кнп 859

4)РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК

АО «НародныйБанкКазахстан»

БИК Банка: HSBKKZKX

ИИК: KZ946010111000382181

Кбе 16

Кнп 859.

Редактор: Е.Б. Сыдыков

Шыгарушы редактор: К. Ж. Жумабекова

Дизайн: К. Ж. Жумабекова

Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ Хабаршысы. Тарихи гылымдар. Философия. Дштану сериясы. -2019. - 2 (127). - Нур-Султан: Е¥У 114 б. Шартты б.т. -6,3 Таралымы - 25 дана

Мазмунына типография жауап бермейдг.

Редакция мекенжайы: 010008, Нур-Султан к., Сатпаев кешес1, 2. Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет Тел.: +7(7172) 709-500 (1шю 31-357) Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университетшщ баспасында басылды

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.