CC BY
11ЭОЖ 911,52
А. У. Маканова1, А. А. Кудерин2, Г. Б. Алдажанова3
1Г.г.к., ландшафттану жэне табигатты пайдалану мэселелерi лабораториясыньщ ага гылыми кызметкерi
(География институты, Алматы, Казакстан) 2Сэтпаев ат. Каз¥ЗТУ PhD докторанты, ландшафттану жэне табигатты пайдалану мэселелерi лабораториясынын кiшi гылыми кызметкерi (География институты, Алматы, Казахстан)
3Ландшафттану жэне табигатты пайдалану мэселелерi лабораториясынын кiшi гылыми кызметкерi
(География институты, Алматы, Казахстан)
ЦЫЗЫЛОРДАНЬЩ ТАБИГИ-АУЫЛ ШАРУАШЫЛЬЩ ЖУЙЕС1Н ТИ1МД1 ПАЙДАЛАНУ БОЙЫНША 1С-ШАРАЛАР
Аннотация. Табигат коргауды т^рактандырудын негiзiн ландшафттык-экологиялык ортага тигiзiп отырган, эсер ету денгейiне байланысты шаруашылык эрекеттерге шектеу жYргiзудi ^йымдастыру к¥райды, онда табигат коргау шараларын т^рактандырудын объектiсi ретiнде накты шаруашылык эрекеттер жYЙесi карастырылады. Кызылорданын ТАЖ жерлерш пайдаланудын аумактык талдауы ауыл шаруашылык мацыз-дагы жерлердi пайдалану жэне коргау бойынша бiрнеше кешендi ^сыныстарды к¥растыруга мYмкiндiк бердi.
ТYЙiн сездер: табиги-ауыл шаруашылык жYЙе, табигатты коргау шаралары, табиги ресурстар, агро-ландшафттар, жердi пайдалану, дефляция, су эрозиясы, деградация, топырактардын т^здануы, мелиорация.
Табиги-ауыл шаруашылык жYЙелерiн кешенд1 зерттеудщ ажырамас белт болып ауыл шаруашылык колданыстагы жерлердщ т^рактылык механизмш, осы байланыстардын ландшафттар жэне ауыл шаруашылык тYрлерiнiн эсер1 арасында эртYрлi типтердщ езара эрекеттер1 шенберш аныктайытын табиги факторлардын езара б1ртект1 катынастарын аныктау саналады.
Кызылорданын ТАЖ аумагындагы ауыл шаруашылык эрекеттер - жер иелену, мелиорация жэне отарлы-жайылымдык мал шаруашылыгы ауыл шаруашылык максаттагы жерлердщ сапалык езгерюше экеп согады. Кызылорданын табиги-ауыл шаруашылык жYЙесiндегi жерлерд1 ти1мд1 пайдаланудын непзш нактыланган аумактык жерге орналастыру жэне жерд1 пайдалану к¥райды. ¥зак уакыт бойы зерттелшш отырылган аумакта жердщ деградациялану тенденциясынын т^рак-тылыгы, онын шшде ауыл шаруашылык алкаптар, сондай-ак епспк аумактарынын азаюы байка-луда. Кызылорданын ТАЖ жер ресурстарынын жгдайын талдау жерде болып жаткан негативт Yрдiстер мен к¥былыстар жиегш аныктауга септтн типзд^ олар табиги-ауыл шаруашылык жYЙесiнiн потенциалын гана темендетпей, сонымен катар баска да табиги ресурстардын сапасы мен санына эсерш типзуде: сулы, орманды, еомдш жэне мал шаруашылыгы жэне т.б.
Fылыми зерттеулер кезкарасы бойынша, жер ресурстарды пайдаланудын экономикалык ти1мд1 жэне экологиялык каушшз жолын камтамасыз ететш жер пайдалану жYЙесiн к¥ру кажет. Б^л аспекте жерге орналастырудын рел1 ^лгая тYседi, онын нег1з1 экологиялык, эономикалык жэне технологиялык дэлелденген, епс алкаптарынын биоклиматтык потенциалы, топырак к¥нарлы-лыгынын есу1 есебшде, экологиялык теракты табиги-ауыл шаруашылык жYЙесiн к¥ру есебшде енеркэсшт кажетт ешм келем1мен камтамасыз ете алатын, ауыл шаруашылык енд1р1ст1н шапшан аумактык ^йымдастыруын к¥румен айкындалады [1, 2].
Кызылорданын ТАЖ аумагы эртYрлi денгейде табиги жэне антропогенд1 Yрдiстердiн дамуына ^шыккан (дефляция, сулы эрозия, топырактардын кайта т^здануы жэне т.б.). Ландшафттарга антропогендi салмактын тYсуi жэне табиги ресурстарды тиiмдi пайдаланбау нэтижесшде калыптас-кан заманауи экологиялык мэселелер, элбетте, табиги-ауыл шаруашылык жYЙесiндегi топырак жамылгысынын жагдайына септiгiн тигiзгенi анык. Экологиялык жагдайды ^шыктыру - зертте-лiнiп алынган барлык табиги зоналарындагы топырак жамылгысынын деградациялануына экеп сокты. Топырактардын езiндiк калпына келуi мYлдем жойылды. Зерттелiнген аумактын жайылым-дык мал шаруашылыгы тэжiрибелiк т^ргыда кещнен таралган. Жайылымдык эсер барысында аталган табиги-ауыл шаруашылык жYЙесiнiн экологиялык мэселелерше мыналар жатады: жайы-лым экожYЙелерiнiн табиги-ресурстык потенциалынын темендеуi, агаш кесу, дефляция жэне су эрозиясы. Кызылорданын ТАЖ аумагында казiргi кезенде жайылымдар мен ауыл шаруашылык
алкаптарды тиiмдi пайдалану, ^оргау, топырак деградациясын алдын алу жэне калпына келпру, эрозиялы жэне антропогендi-бузылFан жерлердщ кунарлылы^ын калпына келтiру Yшiн ic-шаралар талаптарын куру кажет.
Топыракты корFайтын ic-шаралар жYЙесi агротехникалык, агрохимиялык, агрофизикалык жэне арнайы эрекеттер катынасынан жэне шю шаруашылыFы бар уйымдык аумактыц эрозияFа карсы эрекеттерiнен тирады. Агротехникалык амалдар топыракты корFайтын ic-шаралар кешенiнде жетекшi орынFа ие. ОларFа топыракты корFайтын ауыспалы егicтердi куру, мэдени дакылдардыц белдеулiк орналасуы, буферлiк зоналар, теракты текшелер, аFымдык жэне косарлы епстер, кулис-тер, жабындау, эрозияFа карсы кайта ендеу жумыстары жэне т.б. жатады.
Агрохимиялык амалдар, ец алдымен бектер мен эрозияFа ушыраFан жерлерде барлык органи-калык, кейбiр минералдык (азот, фосфор, калий), сонымен катар бактериалды тынайткыштар, ме-лиорацияланатын косымшалар мен микротынайткыштар нормасыныц арттыруын карастырады.
Топырак корFаныcы ауыл шаруашылык ецщрютщ максималды каркындылыFы жаFдайында жYргiзiлуi тшс. Жер неFурлым каркынды турде пайдаланылса, эрозияFа карсы ic-шаралар кешенi cоFурлым бекем жэне сапалы орындалуы кажет.
Зерттелiнiп алынFан табиFи-ауыл шаруашылык жYЙеciндегi жер пайдаланудыц заманауи жYЙеci экологиялык даFдарыc турFыcында кызмет етуде жэне ауыл шаруашылык ецщрюш жYр-пзуде, жер ресурстарыныц туракты енiмдiлiгiне жэне егшетш мэдениеттердщ енiмдiлiгiн уетай-туFа кепiл бере алатын жаца бiр амалдар тобын кажетciнедi. ТабиFи-ауыл шаруашылык жYЙеciнiц жер-ресурстык потенциалын кайта куру, сактау жэне турактандыру, кебiнеcе, жер корFау ic-шараларын уйымдастыру жэне жYргiзу кемегiмен камтамасыз етiледi. Жер ресурстарыныц ауыл шаруашылык максатта белсецщ игерiлуi жэне Кызылорданыц ТАЖ суармалы жерлерiнде шелде-нудщ антропогендi YPДicтерiнiц байкалуы нэтижеciнде кайта туздану YPДicтерi, жайылымдар деградациясы, ауыл шаруашылыFы мэдениеттерi ешмдшгшщ жэне ауыл шаруашылык енщрю ешмдершщ жалпы шытарылымыныц (еciмдiк жэне мал шаруашылы^ы) темендеуi байкалады. Таботи-ауыл шаруашылык жYЙеciнде табиFи экожYЙелердiц бузылуы экологиялык турактылыкты жэне ауыл шаруашылык ецщрюндеп калыпты жаFдайды темендеттi. Ауыл шаруашылык ендiрic децгешн жэне зерттелшген ауданныц экономикалык курылымын арттыру Yшiн бастапкы дэрежелi мiндеттер катарын шешу кажет:
- бузылFан экожYЙелердi кайта калпына келтiру мYмкiндiгi жэне олардыц релаксация уакыты;
- беткi суларыныц сапасын арттыру мYмкiндiгi мен суармалы жер иеленудi туракты жэне тиiмдi жYргiзу Yшiн кажеттi су ресурстарыныц жеткшкп келемiнiц босатылуы;
- жерлердщ табиFи объект ретiндегi экологиялык кундылы^ын (экожYЙелер курамдаcтыFы) баFалау жэне экологиялык зардаптары;
- ic-шаралар жYЙеciнiц экологиялык тшмдшгш баFалау;
- ic-шаралар жYЙеciнiц элеуметтiк тиiмдiлiгiн баFалау [3, 4].
Таботи-ауыл шаруашылык жYЙе аумаFындаFы ауыл шаруашылык мэдениеттердi мелиоративтi игеру жэне ешру технологиялары негативтi кубылыстардыц шы^уына - косалкы туздану, жердiц деградациялану децгейiне алып келдi. Егic алкаптарын суару макcатындаFы жер игеру шаруашы-лыFы кезiнде топырактардыц туздануы бiрден бiр шиеленген факторларFа жатады, бундай жаF-дайда туз жинаFыш YPдicтер элдекайда белcендi сипатка ие. Суармалы жерлер зонасыныц ыкпалы Yнемi уетаюда, ол ез кезегiнде грунтты сулар децгешнщ еcуiне, минералдылык децгейiнiц артуына, олардыц ауыл шаруашылык егicтер ешмдтнщ жоюылына жэне кайта калпына келушщ темендеуiне экеп cоFады. Къзылорда ТАЖ аумаFында, элciз жэне ете катты туздану децгейi бойынша 50% астам топырактар туздалFан [5, 6]. Суармалы топырактардыц туздануын болдырмау турFыcындаFы ic-шараларды жасау кезiнде эрозияFа карсы жэне аFынды турактандыратын ic-шаралардыц колдануын аныктау кажет. Топырактан туздарды жою Yшiн тущы сумен кеп дYркiн шаю жумыстары жYргiзiледi, сор жэне сортац топырактарда гипстеу эдiciн колдану, сонымен катар сор жиектi карбонаттармен араластыру кезiнде Yш кабатты жыртуды колдану уcынылFан. Жердi мелиорациялаудыц тиiмдi амалы болып туздалFан топырактарда ешмдш жамылFыcын себу саналады, олар езвдш курFак массасыныц 20-50% астам туздарын ciцiре алады. Айта кетерлiк, суармалаудыц дурыс жYргiзiлмеуi топырактыц жылдам туздануыныц негiзгi факторына алып
l^ypef - Kызылopдa тaбиFи-ayыл шapyaшыльщ ЖYЙeci ayмaFындaFы тoпыpaк;тapдьщ т¥здaнyы
кeлeдi. Kызылopдa ТAЖ бapлы; дepлiк ayмaFындa cyapмaлayдыц д^ыс жYpгiзiлмeyi жaFдaйындa тoпыpa;тapдыц т¥здaнyы epби тYceдi (1-cypeт).
Тoпыpa;тыц т¥здaнyын бoлдыpмay жэне aлдын aлyын ecкepтy Yшiн кэpiздepдi opmi;-
тыpy ;гжет, cyapyды ;aтaц тYpдe тек cyapым нopмaлapы бoйыншa icKe acыpy ;гжет, минepaл-дaнFaн гpyнгты cyлapды кэpiздiк TOparnapFa eткiзy ;гжет, cyapымFa жayын-шaшын cyлapын пaйдaлaнy, opмaн aл;aптapын ;^py ;зжет [5-8].
Aгpoлaндшaфгтapды бeлceндi экcплyaтaциялay, caлмaFы тым шeкciз cyapым нopмaлapын ;oлдaнy, экoнoмикaлы; мa;caттыц экoлoгиялы;тaн aй;ын бoлyы cyapмaлы жepлepдe дecтpyктивтi Ypдicтepдiц дaмyын ¥шьщтыpды. Зepгтeлiнгeн ayмa;тa cyapмaлы жepлep 239,9 мыц ra, oлap тeopeтикaлы; т¥pFыдa ayыл шapyaшыльщ ;aжeттiлiктepiнe ж¥мcaлyы тиic, бipa; oныц тек 180,6 мыц ra пaйдaлaнылaды, эpтYpлi себеппен (т¥здaнy, су децгешнщ кeтepiлyi, бaтпa;тaнy) -59,4 мыц ra ;oлдaныc;a кeлмeидi (Kaзa;cтaн Рecпyбликacы ayыл шapyaшылыFы миниcтpлiгiнiц су pecypcтap бoйыншa Кoмитeтiнiц дepeктepi).
Kызылopдaныц ТAЖ ¥Йымдacтыpy-шapyaшыльщ ic-шapaлapды кeцiнeн жYpгiзy ^жет. Oлap aгpoтeхникaлы; ic-шapaлap жoбaлapы мен cызбaлapын ^^удыц эpтYpлi дeцгeйлepiнeн (экiмшiлiк ayдaн, су жинaFыш бacceйн) жaca;тaлyы тиic; aймa;тa eric aйнaлымын д^ыс жaЙFacтыpy, екпе aFaштapын жэне гидpoтeхникaлы; ;¥Pылымдapын Y^ecripy нeгiзiндe эpoзияFa ^ap^i ic-шapaлap элемент^^т ami^ray, oцтaйлы YЙлecтipy жэне eзapa тыFыз opнaлacтыpy; жыpтyFa жapaмды, шек-тeyлi-жыpтyFa жapaмды (жaйылымдap мен шaбынды;тap мыcaлындa) жэне климaт, TOmipa;, peльeф eceбiндe жэне ayыл шapyaшылы; e44ipicm дaмытy мYмкiншiлiктepi eceбiндe eндeyгe келмейтш (шaбынды;;a, ;aтaц т¥pa;тaнFaн жaйылымдap, aFaш ecipy aймaFынa) aл;aптapды бeлy непзвде лaндшaфгтapды пaйдaлaнyды ¥Йымдacтыpy; жoбaлaнFaн ic-шapaлapды eндipyдi ;aмтa-мacыз ету; жep иeлeнyшiлepмeн TOmipa;™ ;opFay бoйыншa бa;ылayды icкe acыpy, жaцa тeхнoлo-гиялapды eндipy жэне apнaйы тeхникa aвтoпapкiн жaцFыpтy. Aгpoтeхникaлы; ic-шapaлap TOmipa;-тapдыц су ciцipyiн кYшeйтyдi, жayын-шaшын жэне epiгeн ;ap cyлapын жинayды, тoпыpa;тapдыц ;¥нapлылыFын ¥ЛFaйтyды, жел жэне су эpoзияcынa ;ap№i кYpecyдi, TOmipa; микpoклимaтын жa;capтyды ;aмтaмacыз ету ^жет. Тoпыpa;тapдыц жел эpoзияcынa Kap^ rçpy мiндeгтepiн ке-шeндi aгpoтeхникaлы; жэне aгpoмeлиopaциялы; ic-шapaлap жoлымeн шeшeдi. AFaш егу шapya-шылыFы opмaн aл;aптapы жYЙeciн жoбaлayды жэне ^^уды eзiнe ;ocaды. Эpicтep мен жaйы-лымдapдa мaл aйдayды ;aтaц тYPдe бa;ылay [8, 10, 11].
Ayмa;ты ¥Йымдacтыpy бoйыншa ic-шapaлapды icкe acыpy жэне тaбиFи-ayыл шapyaшылы; жYЙeciнiц жep aл;aптapы ^^ылымын, экoлoгиялы; oцтaйлaндыpy нeгiзiндe ;aïïra ;apay, ayыл шapyaшылы; жep пaйдaлaнyдыц лaндшaфгтapмeн жэне тoпыpa;ты-климaгты; жaFдaйлapмeн мaк-симглды cэйкecтeндipiлyiнe ^л жeткiзeдi, жYЙeнiц биoлoгиялы; eнiмдiлiк жэне биoлoгиялы; aлyaнтYpлiлiктiц ;aнaFaгтapлы; жaFдaйындa ^a; фyнкциoнaлды т¥pa;тылыFын ;aмтaмacыз eтeдi. Жep pecypcтapын тиiмдi п^д^яну жэне oлapды ;opFayдыц нeгiзгi бaFыгтapы кeлeci ^a; мepзiмдi мa;caттapмeн aй;ындaлaды:
epeкшe ^pF^ararn жэне opтaшa т¥pa;тaнFaн тaбиFи ayмa;тap жYЙeciн ;^py жoлындa экoлo-гиялы; бaлaнcты ;oлдayFa септшн тигiзeтiн тaбиFи opтaны т¥pa;тaндыpy; келешекте жepдiц дeгpaдaциялaнyын бoлдыpмay;
ттмиз шаруашылык ic эрекеттер жэне деградация нэтижесшен жойылFан жер алкаптарыныц сапасы мен бастапкы жаFдайын, коршаFан таботи жаFдайларFа лайыкты кайта калпына кел^ру; реcурcYнемдi технологияларFа жэне жердi шаруашылыкты пайдалану жYЙелерiне кешу [9, 10]. Атаетан аумактаFы ауыл шаруашылык жерлердщ экологиялык бузылуыныц негiзi cебебi болып жер пайдаланудыц YЙлеcтiрiлмегендiгi жэне таботатты корFау ic-шараларыныц элciз енуi саналады. Суармалылык кезiнде табиFатты корFау ic-шараларын уйымдастыру коршаFан ортаны KорFаудыц техникалык параметрлерiн оцтайландырумен, суарым амалдарын жаксарту жэне олар-дыц экологиялык баFаcына байланысты. ТабиFи - ауыл шаруашылык жYЙеci Yшiн кураcтырылFан табиFатты корFау ic-шаралары, заманауи жер саясаты жаFдайында, ауыл шаруашылык макcаттаFы жерлердi тиiмдi пайдалануFа баFытталFан [9, 10] (2-сурет).
ТабиFи ресурстарды жэне ауыл шаруашылык максатщ^ы жерлерд1 тшмд1 пайдалану Yfflrn усынылатын табиFатты корFау ic-шаралар кешеш
Жер игеру мацсаттагы ландшафттар Yшiн ic-шаралар Жайылымдыц пайдаланыстагы ландшафттар Yшiн ic-шаралар ПШен шабу мацсатындагы ландшафтфтар Yшiн w-шаралар
Топырак корFайтын ег1с айналымы мен топыракты кайта ендеу Мэдени (ерюш) жайылымдар аумаFын уйымдастыру Eric алкаптарын тYгендеу
Жергiлiктi фитомелиорациясы бар iшiнара пiшен шабу
Су эрозиясымен кYреc бойынша ic-шаралар Мал ерiciн турактандыру жэне отарлы мал шаруашылыFын куру
ДефляцияFа карсы ic-шаралар Жекелеген азык учаcкелерiнде ерюп шектеу ДеградацияланFан егicтерде шеп шабуды шектеу
Тузданумен кYреc бойынша ic-шаралар Кумды жйылымдарда cекcеуiл буталарын кеcудi шектеу Мэдени (егiлген) алкаптарды куру
Орман корFаFыш белдеулер Жайылымдар беткi кабатыныц жаксаруы Кррекпк азыны жок еciмдiктермен кYреc
Жайылым корFаFыш белдеулердi куру Сортац жэне сор дактарымен кYреc
Деградациялык YPДicтер ошаFын бакылауды уйымдастыру
Шептер жэне еамджтердщ баска тYрлерiн отырFызу Шеп шабу мерзiмi жэне нормаларын ранжiрлеу
Фитосанитарлык оцтайландыру
Фитомелиорация
БYлiнген ТАК рекультивациялау жэне , кайта калпына келпру
Eric жайылымдарын куру, жайылымдар суармалылыны
2-сурет - Ауыл шаруашылык максаттагы жерлерд1 ттмда пайдалану ушш усынылатын табигатты коргау ic-шаралар кешеш
Cohf^ oн жылдa зepгтeлiнгeн ayмa;тa aгpoклимaгты; жaFдaйлapдыц тeмeндeyi тaбиFи жем-шeп aл;aптapыныц тaлшы;тap мен ^ca; шeптepмeн ecyi нэтижешнде мэдени-техникглы; жaFдaй-лapыныц нaшapлayыныц белсендшпмен бaйлaныcты, oл eз кeзeгiндe aтaлмыш aл;aптap ayмaFы-ныц тeмeндeyiнe экеп coFaды жэне пiшeндep caпacыныц eзгepiciнe нeгaтивтi эcep тигiзeдi, ipi caбa;шaлap, copтaц жэне улы eciмдiктepдiц rn^a бoлyынa ceбeпшi бoлaды. Шaмaдaн тыс мaл epici нэтижeciндe жугац eciмдiктepдi жoю, aFaштap мен бYraлapды кесу, жep иеленуге жapaмcыз жepлepдi жыфту, жэне тaбиFaгтыц тeпe-тeндiгiн б¥зaтын бac;a дa шapyaшылы;ты; ic-эpeкeгтep тYpлepi жел эpoзияcыныц эpeкeтiн, тoпыpa;тыц бeткi ;aбaтыныц ;¥PFa;тылыFын бipнeшe peт кYшeйтe тYceдi. T^parç^n жэне шaмaдaн тыс мaл epici (шектен тыс жYктeмe), бYгaлы-aFaш eciм-дiктepдiц жepгiлiктi хглы^тыц ^жет-пл^мен жoйылyы жaйылымдapдa дефляциялы; YPДicтepдiц белсендшгш apгтыpaды. Kызылopдaныц ТAЖ жaйылымдapындa токгаусыз жэне мeлшepлeнбeгeн ayыл шapyaшылы; мaлдapдыц кeктeмгi-жaзFы-кYЗгi жaйылымдapдaFы epici нэтижeciндe, ^icrça мepзiм iшiндe шaбынды;тapдa жеуге жapaмды eciмдiк тYpлepiнiц тYciп ^луы, eciмдiк жaмылFы-сыныц тeмeндeyi жэне cap;ылyы, жaйылымдapдыц мaл aзыFынa жapaмcыз жэне copтaц шeптepмeн ;am^y aхyaлы ;aлыптacып oтыp. Осы мэceлeнi шешу Yшiн фитocaнитapлы oцтaйлaндыpyды жYpгiзy ;гжет. Aтaлмыш ic-шapa eлдi-мeкeндep ayмaFындa, ipi иppигaциялы; тopaптapдa жэне cyapмaлы мaccивтepдe юке acыpy кepeк. AтaлFaн ic-шapaныц мэш - жep иелену жYЙeciндeгi eciм-дiктepдi зиянкecтepдeн, aypyлap мен copтaц apaмшeптepдeн ;opFayдa aй;ындaлaды, б^л ic^apa ayыл шapyaшылыFы мэдeниeтi eнiмдiлiгiн жэне aлынFaн eнiм caпacын шeктeйтiн фaктopлap эpeкeгтepiн жoюдaFы мaцызды буын бoлып caнaлaды [12-14].
Kызылopдaныц ТAЖ жaйылым aл;aптapын тиiмдi жэне нэтижeлi пaйдaлaнyды шeшyдiц бacым бaFыгтapыныц 6ÍPÍ бoлып ayыл шapyaшылы; мaлдapдыц бapыншa ¥ЙFapынды жYктeмe ^p-мaлapын жaйылымдapдыц Ycтeм тYpлepiнe ami^ray caнaлaды. Ayыл шapyaшылы; мa;caттaFы лaндшaфгтapFa бipнeшe c¥pa;тapды шешу газделген:
- ayыл шapyaшылы; eндipiciнiц зaмaнayи тeхнoлoгиялapын ;oлдaнyFa мYмкiндiк бepмeйтiн шapya ;oжaлы;тapыныц бытыpaц;ылыFы мен шaFын кeлeмi;
- ayыл шapyaшылыFы мэдениет eнiмдiлiгiнiц тeмeндeyiнe жaFдaй тyдыpaтын cyлaндыpy жYЙeciнiц техникглы; жaFдaйыныц нaшapлaнyы;
- ayыл шapyaшылы; aл;aптapыныц дeгpaдaциялaнyы (т¥здaнy, тoпыpa;-eciмдiк жaмыл-Fыcыныц лacтaнyы жэне тыFыздaнyы, гумустыц ыcыpылyы, су жэне жел эpoзияcыныц дaмyы, жaйылымдapдыц aлyaнтYpлiлiгiнiц жoйылyы);
- шapya ;oжaлы;тapындaFы ayыл шapyaшылы; тeхникaныц тoзyы;
- ipi ay;ымды селекциялы;-т^;ымды; ж¥мыcтapды eткiзyмeн aйнaлыcaтын opтaныц жэне ipi cayдa eндipicтepiнiц жeткiлiкciз децгейде дaмымayы, ayыл шapyaшылы; мaлдapды тeцгepiмciз aзы;тaндыpy жэне жaйылым aл;aптapын тиiмciз пaйдaлaнy;
- ;oлдa бap кeпшiлiк вeтepинapлы-caнитapлы; oбъeктiлepдiц KP СЭК тaлaптapынa caй кел-меу^ eлдi мeкeндepдi мгл ;opымдapымeн ;aмтaмacыздaндыpмay жэне т.б. [1, 13, 14].
Aïïra кeтepлiк, тaбиFи-ayыл шapyaшылы; жYЙeдeгi жepлepдi тиiмдi пaйдaлaнy жepгiлiктi ситт^ ие жэне тaбиFи-ayмa;ты; кeшeннiц шю ¥Йымдacyынa, oлapдыц тaбиFи т¥pa;тылыFынa жэне шapyaшылы; эpeкeгтep тYpiнe ы;пaлдac келедь Жep-pecypcты; пoтeнциaлын ^лпыш келт> py, кeбiнece жep ;opFay бoйыншa ic-шapaлapды opындay жэне жYpгiзy жoлымeн ;aмтaмacыз eri-лeдi. Жepдi тиiмдi rn^^a^ жэне тoпыpa;тapдыц ;¥нapлылыFын apгтыpy ayыл шapyaшылы; мэдeниeтiнiц aлмacyы Fылыми дэлелденген бoлып caнaлaды. Сoнымeн бipгe, жepдi жa;capтy бoйыншa ic-шapaлapды eткiзy ;ожет:
ceбiлeтiн мэдeниeгтepгe минepaлды жэне эpтYpлi opгaникaлы; тынaйт;ыштapды ;oлдaнy;
eгiн aл;aптapы ;¥Pылымынa кeпжылды; eciмдiктepдi пaйдaлaнy;
ayыл шapyaшылы; мa;caттaFы жepлepдiц aгpoхимиялы; бa;ылayын жYpгiзyгe жэpдeмдecy
[1, 2, 4].
ТaбиFи-ayыл шapyaшылы; жYЙeнiц тиiмдi m^^a^ cтpaтeгияcын ami^ray Yшiн жepгiлiктi жэне ayдaнapaлы; децгейде кapтoгpaфиялы; ;aмтaмacыздaндыpyды жYpгiзy ;aжeт. ТaбиFи-ayыл шapyaшылы; жYЙeнi тиiмдi пaйдaлaнy бoйыншa шeшiмдepдi ;aбылдayдыц жeтeкшi эдici peтiндe ayыл шapyaшылы;тaFы тaбиFaгты пaйдaлaнy кapтaлapын ;oлдaнy. Ocылaйшa, Kызылopдaныц ТAЖ ayыл шapyaшылы; мa;caттaFы лaндшaфттapындa нeгaтивтi YPДicтep зapдaптapын бoлдыp-
мауFа баFытталFан таб^ат-гы корFаудыц адрестш картографиялануы аукымды Fылыми-тэжiрибелiк мацызFа ие. Дэл осы ауыл шаруашылык макcаттаFы ландшафттарды кешендi корFауFа, езара бай-ланысты табиFи компоненттер жYЙеci ретiнде, уcынылFан табиFатты корFау ic-шараларын оцтайлы пайдалану негiзiнде, адамныц шаруашылык эрекеттерiнiц тшелей немесе жанама тигiзген зардап-тарын жэне олардыц ауыл шаруашылык макcаттаFы жерлерге тигiзетiн залалдары мен негативт Yрдicтерiн темендетудiц алдын ала карастыру мYмкiндiктерi ашылFан.
Ауыл шаруашылыFыныц таботи кешендерге тигiзетiн жиынтык эcерi (суармалы жер иелену жэне жайылымдык мал шаруашылыFы) еciмдiк пен мал шаруашылыFы эcерiнiц эрбiр факторлары-ныныц Yлеciн, ауыл шаруашылыкта негативтi ыкпалды ушыктыратын табиFи YPдicтердiц дамуын, жэне олардыц таботи-ауыл шаруашылык жYЙеciндегi жерлердiц деградациялануына жэне эко-логиялык жаFдайдыц нашарлануына алып келетiн косалкы эcерiнiц жиналу мYмкiндiгiн есептеу кажет.
Кептеген уакыттар бойы Кызылорданыц ТАЖ-де шаруашылык жYргiзу мен жердi пайдалану ауыл шаруашылыFы айналымында лайыксыз децгейде дамыFан, соныц салдарынан ландшафт-тардыц экологиялык жаFдайында келецаз езгерicтер туындады, ол ез кезегшде жер корыныц экологиялык жаFдайын аныктайтын жаFымcыз кубылыстар мен YPДicтер катарына алып келдi. ТабиFи-ауыл шаруашылык жYЙеде экологиялык жаFымcыз YPДicтердiц ербуi бiрнеше себептерге байланысты, олардыц негiзгiлерi боп темендегшер саналады:
- Сырдарияныц езен аFыны режимiнiц езгеруi жэне езен суларыныц минералдануы;
- дефляциялы-кауiптi жер келемдершщ езгеруi;
- сор такыршактар келемiнiц артуы жэне косалкы туздану YPДici;
- эрозиялык YPДicтердiц каркындануы;
- су децгейiнiц кетерiлуi жэне батпактану;
- ирригациялык коллекторлы-кэрiздiк тораптыц саптан шыFуы жэне тозуы;
- топырактыц физикалык жэне химиялык курамы мен су-тузды режимiнiц езгеруi;
- жердщ табиFи к¥нарлылыFыныц азаюы;
- еамдш кауымдастыктарында тYP курамыныц езгеруц
- жайылым жэне шабындык алкаптары енiмдiлiгiнiц темендеуi;
- еciмдiктердiц сирек жэне эндемикалык тYрлер саныныц азаюы [1, 4, 9, 10].
Жер ресурстарын корFау максатында, шаруашылык эрекеттер, табиFи жэне баска да жаFдай-лардыц ерекшелiктерi еcебiнде мiндеттi ic-шараларды косатын мемлекеттiк жэне жергiлiктi баFдар-ламалар жасалуда. Айта кетсек, Кызылорданыц ТАЖ агроендiрicтiк саясаты КР саясатына уксас келедi, олар агроендiрicтiк кешендердщ дамуы бойынша улттык баFдарламаларда кершс тапты: «Казакстан Республикасыныц Жер кодека 2017 ж.», «Агробизнес-2020», ¥лттык баFдарламаларды орындау бойынша ic-шаралар жоспары «Акпараттык Казакстан - 2020» 2013-2017 жылдары, «Казакстан Стратегиясы - 2050», 2007-2024 жж. КР туракты дамуFа кешу концепциясы, 2020 жыл-Fа дешн КР аумактык даму стратегиясы, 2016-2020 ж. Кызылорда облысыныц даму баFдарламаcы жэне т.б.
Ауыл шаруашылыктаFы таб^ат™ корFау мэcелелерiн шешу, бiзбен ею негiзгi баFытта жасакталды:
- бiрiншiден, табиFи жэне шаруашылык жYЙелер белiмшеciнде, олардыц езара байланысы-ныц эртYрлi нускаларында керiнic тапкан YPдicтердi талдауда;
- екшшщен, YЙлеcтiрiлген шаруашылыктаFы таб^ат™ корFауды дамыту стратегияларын орындаудыц Fылыми камтамаcыздыFы Yшiн кажеттi ландшафтты-экологиялык зерттеулер саласы
[1, 5, 7].
Ауыл шаруашылыFын жYргiзу кезiнде, туракты табиFи-шаруашылык жYЙеciн к¥PУFа баFыт-талFан таботи зоналык ландшафттардыц кецicтiктi-уакытты жаFдайын жэне олардыц мелиорация эcерi негiзiндегi антропогендш модификациясын керcететiн сандык жэне сапалык сипаттамаларды алу кажет. Кызылорданыц ТАЖ аумаFына арналFан мелиорация баFдарламалары, эрозия жэне де-фляцияны ескертуге, азFан жэне эрозияFа ушыраFан топырактардыц кунарлылыFын калпына келт> руге баFытталFан ic-шара кешендерiн icке асыру бойынша технико-экономикалык дэлелдемелерден туру кажет. ДефляцияFа карсы ic-шаралар жYЙеciн накты шаруашылык жаFдаЙFа сэйкес куру, ец алдымен, топыракка, рельефтi жетiк зерттеу негiздерiне, ауыл шаруашылык алкаптарыныц сипа-тына жэне климатка тiректенуi тиic [1, 8, 10].
KьIЗылopдa ТAЖ ^pa^ra дaмyыныц нeгiзi peтiндe жepдi тиiмдi пaйдaлaнyды ¥Йымдacтыpy, шeлдeнyмeн кYpecyдiц жepгiлiктi экoлoгиялы; cызбaлapы нeгiзiндe Faнa мYмкiн бoлaды. Зepттe-лiнiп aлынFaн ayмa;тaFы cyapмaлы жep иелену зoнaлapыныц шeлдeнyiмeн кYpecyдiц жepгiлiктi cызбacы ayдaнныц лaндшaфттьщ-экoлoгияльщ тeпe-тeцдiгiн ca;rayFa, тaбиFи кeшeндep мен a^o-лaндшaфгтapдыц YЙлeciмдi eзapa ^a^ma^rn бeлгiлeyгe, ;ayirni тaбиFи YPдicтepдi т¥pa;тaндыpyFa, жepгiлiктi хaлы;тыц eмip caпacын жa;capтyFa, Kызылopдa oблыcыныц жaлпы ayмaFыныц т¥pa;ты дaмyынa жэне т¥pa;тылыFын opны;тыpyFa apнaлFaн ic-шapaлap кeшeнiн ;^PyFa бaFыгтaлFaн. Шeлдeнyдiц жaлпы т¥pFыcындa дaмып келе жот^н тaбиFи-ayыл шapyaшылы; жYЙeci лондшофт-тapыныц динaмикacы мен к^ылымын зepгтeyгe, тaбиFaгты ;opFay мэceлeлepiн шешу жoлын iздecтipyгe жэне aны;тayFa, co^^^a; жep иеленудщ зaмaнayи жYЙeciнiц тYбeгeйлi жaцa лонд-шaфгты; дэлeлдeмeciн ;^PyFa бaFыгтaлFaн.
ЖYpгiзiлгeн зepгтeyлepдiц мaцызды тYЙiндepi бoлып тeмeндeгiлep caнaлaды:
- Kызылopдaныц тaбиFи-шapyaшылы; жYЙeciнiц т^окты лaндшaфттьщ-экoлoгияльщ тепе-тeцдiгiн ca;ray жэне кзлпыш кeлтipy;
- су pecypcтapын бac;apyдaFы бipiктipiлгeн бaFдapлaмaны eндipy;
- шeлдeнyдiц жaлпы opтacындa ampo^re^^ тpaнcфopмaциялayдыц кepiнicтepi мен шыFy тегшщ зaцдылы;тapы;
- тиiмciз ылFaл сыйымды мэдeниeгтepдiц тapихи, дэcтYpлi мэдeниeгтepмeн aлмacyы;
- eгic кeлeмiнiц к^ылымын ;aïïra зepгтey, ayыл шapyaшылыFы aйнaлымынaн eнiмciз cyap-мaлы жepлepдi шыFapy, ылFaл cыйымдылыFы тeмeн мэдeниeгтepiн apгтыpy;
- зaмaнayи TOmiparç-cy ciцipгiш тeхнoлoгиялapды ^лдону;
- aнтpoпoгeндi-eзгepгeн лaндшaфгтapдa eгicтiк, шaбынды;тap, opмaндap, eлдi мeкeндep ayмaFыныц oцтaйлы eзapa ^a^ma^rn ca;ray жэне т¥pa;тaндыpy;
- ayыл шapyaшылы; жepлepiн ;opFay жэне тиiмдi пaйдaлaнy, TOmipa; ;¥нapлылыFын ;ол-пынa кeлтipy, жep пaйдaлaнyды peглaмeнгтey жэне т.б. caлacындa бapлы; нopмaтивтi тaлaптapды ca;ray жэне op^i^rapy [1, 14-16].
Жepдi ;opFay бoйыншa ic-шapaлap жYЙeci Yш бaFыгтaн rç^P^Fa^ жepдi ca;ray, oл дeгeнiмiз, oныц СОП^Ы; кepceткiштepiнiц нaшapлaнyын бoлдыpмay; жep caпacын ^^пыта кeлтipy (TOmipa; ;¥нapлылыFын ^^пыта кeлтipy ap;ылы); жepдiц жaFдaйын жa;capтy (мeлиopaция ap;ылы). Кы-зылopдaныц ТAЖ пaйдaлaнyдыц тиiмдiлiгiн жэне ^уш^дин ;aмтaмacыз ету бoйыншa тaбиFaгты ;opFayдa ¥CынылFaн ic-шapaлap кeшeнi тaбиFи opтaны ^ЛПЫНДО ^crayFa ceптiгiн тигiзeдi. Тиiмдi пaйдaлaнy бoйыншa ¥cыныcтap, 6íp жaFынaн, eciмдiк жэне мaл шapyaшылыFы eнiмдepiн eндipyгe жэне минимaлды шыFындap есебшде мaкcимaлды тaбыc aлyынa бaFыгтaлca, 6oc;o жaFынaн -тaбиFaгты пaйдaлaнy жYЙeciндe кeмшiлiктepдi жoюFa жэне тaбиFи opтaны ca^rayFa бaFыгтaлFaн, oл Yшiн ;ожет:
- ayыл шapyaшылы; eнepкэciп ayмa;тapын Fылыми-тиянa;ты ¥Йымдacтыpy;
- ayыл шapyaшылыFы caлaлapыныц нэтижeлiгiнe ceбeпшi бoлaтын жepлepдi жэне тaбиFи жeмшeп aл;aптapын eцдeyдiц эpтYpлi эдicтepi мен aмaлдapын rn^^a^;
- жep тeлiмдepiн, oлapдыц o^i немесе 6oc;o жep кaтeгopияcынa жaтyынa бaйлaныcты жэне мa;caттылыFынa ;apaй пaдaлaнy, oл дeгeнiмiз жepгe тaбиFи oбъeкт peтiндe зиян тигiзбeлyi тиic;
- ayыл шapyaшылыFыныц мYмкiн бoлaтын зиянды зapдaптapын aлдын aлy немесе мокси-мaлды aзaйтy;
- жep pecypcтapын ;aïïra кзлпыш кeлтipy, ca;ray жэне тиiмдi пaйдaлaнy [1-3, 1О].
ТaбиFaгты ;opFayды т¥pa;тaндыpyдыц нeгiзiн лaндшaфгты;-экoлoгиялы; opтaFa тигiзiп
жот^н эcep дeцгeйiн ami^ray бapыcындa шapyaшылы; эpeкeгтepiнe шектеу крю ж¥мыcтapы ;^pay ;aжeт, oндa тaбиFaгты ;opFay шapyaшылыFын т¥pa;тaндыpyдыц oбъeктici peтiндe шapyaшылы; ;ызмeттepдiц такты жYЙeлepi олдыта шыFaды.
Kызылopдaныц тaбиFи-ayыл шapyaшылы; жYЙeciнiц тaбиFaгты ;opFay ic-шapaлap кapтacы эpтYPлi мacштaбтaFы тa;ыpыпты; кapтaлapдыц нeгiзiндe 1:1 ООО ООО мacштaбындa ;¥Pacтыpылды: лaндшaфгты;, TOmipa;, гeoбoтaникaлы;, лaндшaфгтapдыц aнтpoпoгeндiк б^зылуы, co^^^a; дололы; зepттeyлep нэтижeci, тaлдaнFaн cтaтиcтикaлы; дepeктep жэне т.б. (3-cype^.
3-сурет - Кызылорданыц табити-ауыл шаруашылык жуйес аумарын пайдалану бойынша табж'атты кортау ic-шараларыныц картасынан узшд1
Зерттелiнген ауданда жердi пайдаланудыц аумактык талдауы бiркатар негiзгi талаптар тобын K¥PуFа жэне Кызылорданыц табети^ыи шаруашылык жYЙеciнiц туракты дамуы Yшiн табиFатты KорFау ic-шараларыныц приоритеттi топтарын белiп шыFаруFа мYмкiндiк бердi. Кестеде табиFатты KорFау ic-шаралар тiзбегi мен олардыц шартты белгшершщ Yзiндici керcетiлген.
Картада табиFатты корFау ic-шаралары мен антропогендiк эcердiц басым тYрлерi эрiптiк жэне сандык индекстермен керсетшген, оныц iшiнде, алымда таб^ат™ корFау мэcелелерi белгiленcе, белiмiнде - антропогендш эсер белгiленген.
Жер ресурстарын тиiмдi пайдалану езiне жер ресурстарын баFалау жолында, жан-жакты жэне накты зерттеулердi, шаруашылык кызметтiц негативтi ыкпалын болжамдауды, уЙFарынды жYк-теменi аныктауды, жэне кажетп жердi корFау ic-шараларын жYргiзудi косатын Fылыми камта-масыздыкты куруды кажетсшедь
¥cынылFан табиFатты корFау ic-шаралары Кызылорданыц табиFи-ауыл шаруашылык жYЙеciн турактандыруFа баFытталFан, олардыц эртYрлi шаруашылык эрекеттерше тезеп беруiн жэне аудан-ныц экологиялык жаFдайын жаксартуын камтамасыз етедi.
«^ызылорданыц табиги-ауыл шаруашыльщ ЖYЙесi аумагын тиiмдi пайдалану бойынша табигатты ;оргау гс-шаралары» картасына шартты белгшер (Yзiндi)
Картадагы белгшер Белгшердщ магынасы
Суармалы егктжтер жагдайын жацсарту
Оп 1 Ауыл шаруашылыгы мэдениеттерш игеруде прогрессивта, ылгал-ресурс Yнемдеу, тамшылатып суарма-лау технологияларын ^ызылорданыц табиги-ауыл шаруашылы; ЖYЙесiнщ (Шиелi, Жалагаш, ^арма;-шы, Жаца;орган, Сырдария жэне Арал эюмшшж аудандары) суармалы жайлымдарына ендiру.
Оп 2 Жаца;орган-Шиел^ Тогыс;ан, ^ызылорданыц жэне ^азалыныц сол жа; жагалауы мен ^ызылорда, ^азалыныц оц жа; жагалауында суармалау-суландыру ЖYЙелерiн ;айта жащыртуды ЖYргiзу; суармалау ЖYЙелерiн гидротехникалы; ;урылымдармен ;амтамасыз ету жэне олардыц санын «нормативтьк;ажет-■п» децгейге жеткiзу (барлы; аудандарда).
Жайылымдъщ пайдаланудагы ландшафттардыц жагдайын жацсарту
П 1 Мал eрiсiн жайылымдар TYрлерiнiн, жайылымдар ЖYктемесiнiн экологиялы; жагдайга эсерiнiн есебшен тура;тандыруды iске асыру. врiстi шектету жэне фитомелиорацияны жайылым eсiмдiктерiн егумен бiрге ;атты деградацияланган ал;аптарда, оныц iшiнде, елдi мекендер жайылымдары мацында - ^азалы, Эйтеке би, Жалагаш, Теренезек жэне т.б ЖYргiзу.
П 2 Ауыл шаруашылыгы малдардыц генетикалы; потенциалын арттыру жэне базаны дамытуды юке асыру усыныстары ;арастырылган; тура;ты азы; базасын ;уру жэне жемшеп мэдениетше берiлген айма;тардыц егiс eнiмiн улгайгу ма;сатында малдарды тол^1;;анд^1 жэне теракты к;оректендiрудi ;ам-тамасыз ету.
Дефляцияга щарсы iс-шаралар
Пд 1 ^озгалыстагы ;умдарды фашиналармен, эртYрлi конструкциядагы тесецш ;аб^1к;тармен, биодеструк-торлармен жэне ;ум устагыш eсiмдiк TYрлерiн (жYзгiн, таспашеп, сексеуш жэне т.б.) отыргызу ар;ылы Кiшi Борсы;, Арал мацыныц ^ара;умы, ^ызыгаум, автокелж жолдары мен ;убыр жолдарыныц Еумды массивтерiндегi жайылымдары мацында бекiтудi iске асыру.
Пд 2 Туздардыц желденуiмен KYресу Yшiн (1^азалы, Сырдария, Шиел^ Жаца;орган аудандары) галофиттi eсiмдiктердi (сарсазан, сорац, жыцгыл жэне т.б) отыргызу.
Топыращтардыц туздануын болдырмау Yшiн iс-шаралар
Зп 1 Арал, ^азалы, ^арма;шы, Жалагаш, Сырдария, Шиел^ Жаца;орган аудандары жайылымдарында су ша-руаш^1л^1;-эксплуатациял^1; iс-шаралар кешенiн ЖYргiзу (жоспарлы су пайдалану, су шыгынын тиiмдi уйымдастыру, артезиан ущымаларында су жинагыштарын ;уру, су ысырылуын жэне фильтрациясын болдырмау).
Зп 2 Сор жэне сортац да;тары 30% астам шабындыщтарды жа;сартылган жайылым ал;аптар категориясына кeшiруды усыну. Жекелеген бiртектi аз туздалган жерлер учаскелерi бау-ба;ша мэдениетiне пайдалану-га MYмкiн (^ызылорда облысыныц ^азалы, Сырдария, Шиелi аудандары).
Эрозияга щарсы к-шаралар
Э 1 Аудандарда (Арал, ^азалы, ^арма;шы, Жалагаш, Сырдария, Шиелi, Жаца;орган) эрозиялы-Еаушп жер-лерге карталау жэне TYгендеу ЖYргiзу.
Э 2 Орманды мелиорациялау, эрозияга ;арсы iс-шаралары (егiншiлiк жумыстарын ЖYргiзу орындарында суды тура;тандыратын орман белдеулерш ;уру) (Арал, ^азалы, ^арма;шы, Жалагаш, Сырдария, Шиел^ Жаца;орган).
Жай^тма жэне орманды табиги-аумащтыщ кешендертде деградацияны болдырмау бойынша к-шаралар
Д 1 Орман ;оргауын уйымдастыру жэне ;амтамасыз ету, ^ызылорданыц ТАЖ аумагында мемлекеттж орман ;орындагы орман пайдалануын жэне бас;аруын тура;тандыру.
Д 2 Орманда (сексеушдж жэне тогайлыщ) ерт ;аушн темендету бойынша ю-шараларды ;уру (Арал жэне ^азалы аудандары).
Жер асты жэне бетю сулардыц ластануын болдырмау бойынша к-шаралар
Зв 1 Суды ;амтамасыз ететiн жэне суды ;оргайтын тиiмдi шараларды ^ызылорданыц табиги-ауыл шаруашы-лы; ЖYЙесiнiн барлы; аудандарында жетiлдiрудi усыну.
Зв 2 Сырдария жэне Арал eзендерi суларыныц сапалы; жагдайын ба;ылауды тура;ты iске асыру жэне сулардыц ластану кездер1н ан^1;тау.
Ауыз сумен жабдыщтауды т^ращтандыру бойынша к-шаралар
Пв 1 Ауыз сумен жабдыщтау тораптарын^1ц даму ;ажеттiлiгiн аныщтау, ^^1з^1лорда облыс^1н^1ц эрбiр елдi мекешнде су тарт;^1ш, сутазарт;^1ш жэне кэрiздiк ;ур^1л^1мдард^1 тол^1;тай жац^ырту, TYгендеу жэне паспорттау.
Пв 2 Су кeздерiнiн елдi мекендер хал;ына жету ма;сат^1нда Арал-Сарыбула; жиышъщ су тарт;^1ш^1н ;айта жацдандыру жэне iлгерi ;ур^1лыс^1н ЖYргiзу.
ЭДЕБИЕТ
[1] Гельдыева Г.В., Скоринцева И.Б., Будникова Т.И., Басова Т.А. Концепция изучения современного состояния природно-хозяйственных систем Приаралья // Вестник КазГУ Сер. геогр. - 1998. - № 6. - С. 4-9.
[2] Дьяконов К.Н., Абрамова Т.А., Покровский С.Г. Программа и методы изучения развития ландшафтов и при-родно-хозяйственных систем в условиях глобального изменения климата // Экологические и социально-экономические аспекты развития России в условиях глобальных изменений природной среды и климата. - М.: ГЕОС, 1997. - С. 36-43.
[3] Ковалев Н.Г., Иванов Д. А. Адаптация сельскохозяйственного производства к природным условиям осушаемых агроландшафтов // Мелиорация и водное хозяйство. - 2004. - № 4. - С. 9-11.
[4] Мустафаев Ж.С., Козыкеева А.Т., Кенжалиева Б. Принципы создания экологической безопасной системы сельскохозяйственного производства // Поиск. - 2007. - № 4. - С. 155-159.
[5] Абдрахимов В.З. Оперативное определение и оценка засоленных почв // Материалы Республиканской научно-практической конференции. - Ташкент, 2010. - С. 52-53.
[6] Сейтказиев А.С., Винокуров Ю.И., Мадалиева Э.Б. Экологическое обоснование улучшения засоленных земель в аридной зоне Казахстана // Мир науки, культуры, образования. - 2008. - № 5(12). - С. 20-27.
[7] Сейтказиев А.С. Почвенно-экологическая оценка засоленных земель // Труды международн. научн. конф. «Наука и образование - ведущий фактор стратегии Казахстан -2030». - Караганда, 2008. - Вып. 2. - С. 270-272.
[8] Мустафаев Ж.С. Почвенно-экологическое обоснование мелиорации сельскохозяйственных земель в Казахстане. - Алматы: Гылым, 1997. - 358 с.
[9] Клементова Е., Гейниге В. Оценка экологической устойчивости сельскохозяйственного ландшафта // Мелиорация и водное хозяйство. - 1995. - № 5. - С. 33-34.
[10] Гельдыева Г.В., Скоринцева И.Б., Будникова Т.И. Ландшафтно-экологический подход к оценке и анализу устойчивости природных систем долины р. Сырдарьи в условиях опустынивании // Новые подходы и методы в изучении природных и природно-хозяйственных систем. - Алматы, 2000. - С. 143-148.
[11] Айдаров И.П. Перспективы развития комплексных мелиораций в России. - М., 2004. - 63 с.
[12] Бабаев А.Г., Залетаев В.С. К проблеме экологической оценки воздействия орошаемого земледелия на природную среду аридных зон в Центральной Азии // Аридные экосистемы. - 1996. - № 4. - С. 62-72.
[13] Басова Т.А. Определение устойчивости пастбищных экосистем Приаралья // Геоботанические исследования в семиаридных и аридных регионах: современное состояние, проблемы и перспективы. - Алматы, 2001. - С. 25-29.
[14] Гельдыева Г.В., Будникова Т.И. и др. Развитие ландшафтов Приаралья в условиях опустынивания. - Алма-Ата: Наука, 1993. - С. 116.
[15] Гельдыева Г.В., Скоринцева И.Б., Будникова Т.И. и др. Исследование процессов опустынивания в природных комплексах дельты Сырдарьи // Экологические исследования и мониторинг в дельтах Аральского моря. - Париж, 1998. -С. 14-25 (на англ.).
[16] Гельдыева Г.В., Будникова Т.И. Пространственно-временные аспекты функционирования природно-террито-риальных комплексов Приаралья // Вестник АН КазССР. - 1987. - № 3. - С. 55-62.
REFERENCES
[1] Geldyeva G.V., Skorintseva I.B., Budnikova Т.1., Bassova T.A. The concept of studying the current state of the natural and economic systems of the Aral Sea area // Messenger of KazNU. Geogr. ser. 1998. N 6. P. 4-9 (in Russian).
[2] Dyakonov KN., Abramova Т.А., Pokrovsky S.G. Program and methods for studying the development of landscapes and natural-economic systems in the context of global climate change // Ecological and socio-economic aspects of Russia's development in the context of global changes in the natural environment and climate. М.: GEOS, 1997. P. 36-43 (in Russian).
[3] Kovalev N.G., Ivanov DA. Adaptation of agricultural production to the natural conditions of drained agro landscapes // Melioration and water management. 2004. N 4. P. 9-11 (in Russian).
[4] Mustafayev J.S., Kozykeeva А.Т., Kenzhalyeva B. Principles for the creation of an ecological safe agricultural production system // Search. 2007. N 4. P. 155-159 (in Russian).
[5] Abdrahimov V.Z. Operational definition and assessment of saline soils // Proceedings of the Republican Scientific and Practical Conference. Tashkent, 2010. P. 52-53 (in Russian).
[6] Seytkaziev А^. Vinokurov U.I., Madalyeva E.B. The ecological justification for the improvement of saline lands in the arid zone of Kazakhstan // World of Science, Culture, Education. 2008. N 5(12). P. 20-27 (in Russian).
[7] Seytkaziev А^. Soil-ecological assessment of saline lands. Scientific. Conf. "Science and education is the leading factor in the strategy of Kazakhstan 2030». Karaganda, 2008. P. 270-272 (in Russian).
[8] Mustafayev J.S. Soil-ecological justification of land reclamation in Kazakhstan. Almaty: Gylym, 1997. 358 p. (in Russian).
[9] Klementova E., Heiniga B. Evaluation of ecological sustainability of the agricultural landscape // Melioration and water management. 1995. N 5. P. 33-34 (in Russian).
[10] Geldyeva G.V., Skorintseva I.B., Budnikova Т.1. Landscape-ecological approach of assessment and analysis of the stability of natural systems of the valley of the river. Syrdarya in conditions of desertification // New approaches and methods in the study of natural and natural-economic systems. Almaty, 2000. P. 143-148 (in Russian).
[11] Aidarov I. P. Prospects for the development of complex land reclamations in Russia. М., 2004. 63 p. (in Russian).
[12] Babayev А^., Zaletayev В^. To the problem of ecological assessment of the impact of irrigated agriculture on the natural environment of arid zones in Central Asia // Arid ecosystems. 1996. N 4. P. 62-72 (in Russian).
[13] Bassova Т. А. Determination of the stability of pastoral ecosystems of the Aral Sea area // Geobotanical studies in semiarid and arid regions: current state, problems and prospects. Almaty, 2001. P. 25-29 (in Russian).
[14] Geldyeva G.V., Budnikova T.I. and others. Development of landscapes of the Aral Sea in conditions of desertification. Alma-Ata: Gylym, 1993. P. 116 (in Russian).
[15] Geldyeva G.V., Skorintseva I.B., Budnikova T.I. and others. Investigation of the processes of desertification in natural complexes of the Syr Darya delta // Environmental studies and monitoring in the deltas of the Aral Sea. Paris, 1998. P. 14-25.
[16] Geldyeva G.V., Budnikova T.I. Spatio-temporal aspects of the functioning of the natural-territorial complexes of the Aral Sea area // Messenger of SA KazSSR. 1987. N 3. P. 55-62 (in Russian).
А. У. Маканова1, А. А. Кудерин2, Г. Б. Алдажанова3
1К.г.н., старший научный сотрудник лаборатории ландшафтоведения и проблем природопользования
(Институт географии, Алматы, Казахстан) 2PhD докторант КазНИТУ им. Сатпаева, младший научный сотрудник лаборатории ландшафтоведения и проблем природопользования (Институт географии, Алматы, Казахстан) 3Младший научный сотрудник лаборатории ландшафтоведения и проблем природопользования
(Институт географии, Алматы, Казахстан)
МЕРОПРИЯТИЯ ПО РАЦИОНАЛЬНОМУ ИСПОЛЬЗОВАНИЮ КЫЗЫЛОРДИНСКОЙ ПРИРОДНО-СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ СИСТЕМЫ
Аннотация. Основу природоохранного регулирования должно составлять введение ограничений хозяйственной деятельности на основе определения степени воздействия, которое она оказывает на ландшафтно-экологическую среду, где объектом регулирования природоохранной деятельности выступают конкретные системы хозяйственной деятельности. Территориальный анализ использования земель в Кызылординской ПСС позволил разработать ряд комплексных предложений по использованию и охране земель сельскохозяйственного назначения.
Ключевые слова: природно-сельскохозяйственная система, природоохранные мероприятия, природные ресурсы, агроландшафты, землепользование, дефляция, водная эрозия, деградация, засоление почв, мелиорация.
А. U. Makanova1, А. А. Kuderin2, G. B. Aldazhanova3
1C.g.s., senior researcher of Laboratory of Landscape Science and Nature management Problems (Institute of geography, Almaty, Kazakhstan) 2PhD student of Kazakh National Research Technical University named after K.I. Satpayev, junior researcher of Laboratory of Landscape Science and Nature management Problems
(Institute of geography, Almaty, Kazakhstan) Junior researcher of Laboratory of Landscape Science and Nature management Problems (Institute of geography, Almaty, Kazakhstan)
MEASURES FOR RATIONAL USE OF KYZYLORDA NATURAL-AGRICULTURAL SYSTEM
Abstract. The basis of environmental regulation should be the introduction of restrictions on economic activity based on the degree of impact that it has on the landscape and environment, where specific systems of economic activity are the object of environmental management. Territorial analysis of land use in the Kyzylorda MSS allowed to develop a number of comprehensive proposals for the use and protection of agricultural land.
Keywords: natural and agricultural system, environmental measures, natural resources,agro-landscape, land use, deflation, water erosion, degradation, soil salinization, reclamation.
