Научная статья на тему 'ЮЖИН СКАЙЛЕРНИНГ “ТУРКИСТОН” АСАРИ ВА УНДА ГЕНЕРАЛ ЖЎРАБЕК ҲАҚИДА КЕЛТИРИЛГАН ҚАЙДЛАР'

ЮЖИН СКАЙЛЕРНИНГ “ТУРКИСТОН” АСАРИ ВА УНДА ГЕНЕРАЛ ЖЎРАБЕК ҲАҚИДА КЕЛТИРИЛГАН ҚАЙДЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Рус истилоси / Самарқанд мудофаси / Худоёрхон хиёнати / Жўрабекка тасниф / Кауфман сиёсати / Russian invasion / defense of Samarkand / betrayal of Khudoyor Khan / Jorabek’s story / Kaufman’s policy.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Ибрагимов, Солижон Эргашович

Амеракалик дипломат Южин Скайлернинг “Туркистон” асари XIX асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиёга саёҳати давомида кўрган-кечирганлари асосида ёзилган бўлиб, мазкур мақолада айнан Китоб беги Жўрабек ҳақида ёзилган қайдлар борасида сўз юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE WORK OF EUGENE SCHUYLER “TURKISTAN” AND THE NOTES GIVEIN IN IT ABOUT GENERAL JORABEK

The work of the American diplomat Eugene Schuyler “Turkestan” was written based on what he saw during his trip to Central Asia in the second half of the 19th century. This article is devoted to notes written about Kitab-beg Jorabek.

Текст научной работы на тему «ЮЖИН СКАЙЛЕРНИНГ “ТУРКИСТОН” АСАРИ ВА УНДА ГЕНЕРАЛ ЖЎРАБЕК ҲАҚИДА КЕЛТИРИЛГАН ҚАЙДЛАР»

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

ЮЖИН СКАЙЛЕРНИНГ "ТУРКИСТОН" АСАРИ ВА УНДА ГЕНЕРАЛ ЖУРАБЕК ХДКВДА КЕЛТИРИЛГАН ЦАВДЛАР

Ибрагимов Солижон Эргашович

КаршМИИ "Ижтимоий фанлар" кафедраси катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Амеракалик дипломат Южин Скайлернинг "Туркистон" асари XIX

асосида ёзилган булиб, мазкур мацолада айнан Китоб беги Журабек уацида ёзилган цайдлар борасида суз юритилади.

Калит сузлар: Рус истилоси, Самарцанд мудофаси, Худоёрхон хиёнати, Журабекка тасниф, Кауфман сиёсати

ПРОИЗВЕДЕНИЕ ЮДЖИНА СКАЙЛЕРА "ТУРКИСТАН" И

ПРИВЕДЕННЫЕ В НЁМ ЗАМЕТКИ О ГЕНЕРАЛЕ ДЖОРАБЕКЕ

АННОТАЦИЯ

Произведение американского дипломата Юджина Скайлера «Туркестан» было написано на основе увиденного им во время путешествия по Средней Азии во второй половине XIX века. Эта статья посвящена запискам, написанным о Китаб-беге Джорабеке.

Ключевые слова: русское вторжение, оборона Самарканда, предательство Худоёр-хана, произведение Джорабеку, политика Кауфмана.

THE WORK OF EUGENE SCHUYLER "TURKISTAN" AND THE NOTES GIVEIN IN IT ABOUT GENERAL JORABEK

ABSTRACT

The work of the American diplomat Eugene Schuyler "Turkestan " was written based on what he saw during his trip to Central Asia in the second half of the 19th century. This article is devoted to notes written about Kitab-beg Jorabek.

Key words: Russian invasion, defense of Samarkand, betrayal of Khudoyor Khan, Jorabek's story, Kaufman'spolicy.

Россия Туркистони, Ку;он, Бухоро ва Гулжага саёхдт ;айдлари"Унда куплаб маълумотлар катори Китобнинг сунгги беги Журабек Каландаркори угли хдкида Кулингиздаги китобда икки жилддан иборат асарнинг 1876 йилги Лондон нашридан саралаб узбек тилига угирилган таржимаси жамланган.

асрнинг иккинчи ярмида Урта Осиёга саёуати давомида курган-кечирганлари

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Амеркалик тадкикотчи, фан доктори, дипломат ва сайёх Южин Скайлернинг "Туркистон: Россия Туркистони, Кукон, Бухоро ва Гулжага саёхат кайдлари" асари 1876 йили Лондонда нашр килинган, хамда XIX асрнинг иккинчи ярмида Урта Осиёга саёхати давомида курган-кечирганлари асосида ёзилган. Асар ёлгон тарих ва мафкурадан холи булиб, улканинг Россия империяси истилосидан кейинги ижтимоий тарихи ва маданий хаётига доир ажойиб манба саналади

Южин Скайлер Тошкентдаги Молия вазирлигининг вакили, жаноб П (амалдор исми келтирилмаган) нинг хонадонига турли таникли беклар, айникса Самарканд жанубидаги кичик туманлардан саналган шахрисабзлик Журабек ва Бобобек канда килмай келиб турганлигини ва улар билан шу ерда танишганини айтади: "Икковининг хам отаси у ерда - Шахрисабзда Бухоро амири, конхур Насрулла томонидан босиб олингунга кадар машхур булган. Отаси Каландарбекнинг вафотидан сунг, Журабек 1860 йил - амирнинг улимига кадар унинг хизматида булиб, кейин Шахрисабзни эгаллайди.

Йигирма ёшлардаги Журабек эгизак шахарлардан бири Китобга бек этиб сайланди. У Бухоро амирининг куплаб аъёнларини кувиб юборди хамда уз отасининг урнини эгаллаган Бобобек билан хамкорликда кичкина воханинг мустакиллигини 1870 йилнинг август ойигача, токи Шахрисабз руслар томонидан эгалланиб, амирнинг ихтиёрига топширилгунча саклаб турди" [1.59-б].

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Руслар 1866 йилда Жиззахни, 1868 йилда Самаркандни эгаллайди. Амир Музаффар руслар билан битим тузиб, Россия вассаллигини кабул килади. Амирнинг руслар билан шармандали битим имзолагани Журабек ва унинг дусти Шахрисабз беги Бобобекка ёкмайди. Улар амирнинг угли Абдумалик билан иттифок тузиб, истило этилган Самаркандга кушин тортади. Журабек ва Бобобек бошчилигидаги кушин келаётганини эшитган Самарканд ахли русларга карши бош кутаради. Шахрисабздан келаётган 20 минг кишилик кушин Самарканднинг озодлиги учун курашаётган кузголончиларга кушилади. Булиб утган шиддатли жанглардан кейин Самарканд кайтариб олинади.

Самарканд мудофаасида катнашган рус рассоми Веришчагининг «Рассом хотиралари» деб номланган асарида бу хакда маълумотлар берилган. Руслар бостириб келганда Самарканд мудофаасига Шахрисабз ва Китоб кенагаслари Бобобек ва Журабек бошлик кушинлар ёрдамга етиб келади. Аваз Мухаммад Аттор Хукандий «Тарихи жахонномаий» асарида бу кушинлар: «Вокеаларга шохид булган самаркандликларнинг сузларига караганда куп жасорат курсатиб

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

уруслардан 270 кишини улдиришган экан» деб ёзади. Шундан сунг Кауфман Тошкентдан катта кушин жунатади. Россия армияси туп, милтик каби уточар куролларга эга эди. Шу сабабли улар килич, найза каби ибтидоий куроллар билан узига карши чикаётган Журабек бошлик самаркандлик кузголончиларнинг кушинини осонгина енгиб куяди. Беклар Самаркандни ташлаб чикиб, чекинишга мажбур булади.

Шахрисабзга кайтган Журабек узига карши чиккан амир Музаффар кушинларига карши жанг килади ва уларни енгиб чикади. Шундан сунг амир Музаффар Кауфмандан ёрдам сурайди. Кауфманнинг буйруги билан Самаркандга урнашган рус кушини Китобга бостириб боради. Журабек уз сарбозлари билан русларнинг кичик булинмаларини бир неча марта енгади.

Шундан сунг Кауфман Китоб ва Шахрисабзни эгаллаш учун йирикрок харбий булинмаларни ташлайди. Журабекнинг ватанпарварлик фаолиятидан хатто Кауфман хам чучиб колганди. 1870 йил айни галла урим - йигини пайтида генерал Абрамов бошчилигида махсус отряд тузилиб, махаллий ахолини русларга карши хатти - харакатлари ва хужумлари учун жазолаш максадида Китоб ва Шахрисабзга юборилади. Руслар Китобни ураб олиб, тупга тутаётган бир пайтда, улар билан муносабатни яхшилаб олган амир Музаффар (уз халкига хиёнат килиб) икки уртадаги шартномани кушни юбориш тугрисидаги келишувига мувофик кулай фурсатни бой бермасликка карор килади. Шахрисабз вохасини узил-кесил забт этиш максадида Китобга караб юради.

1870 йил 11 августда генерал Абрамов кушинлари Шахрисабз вохасига кириб келади. Шу куни полковник Михайловский бошчилигидаги биринчи гурух Китоб йулидаги Урис кишлогини босиб олади. 12 август куни Шахрисабзга хужум бошланади. Бирок шахар ахолисининг каттик каршилигига дуч келган рус кушинлари чекинишга мажбур буладилар. Бу пайтда генерал Абрамов бошчилигидаги иккинчи гурух Китоб калъасини тупга тутади. Руслар нарвонлар, узун ёгочлар, тусинлар ёрдамида 13 август кечаси калъани эгаллайдилар. Шиддатли жанглардан кейин 1870 йил 14 августда рус кушинлари Китоб кургонини тулик ишгол киладилар. 15 август куни Шахрисабз шахри хам руслар кулига утади.

Шундай килиб, серхосил Шахрисабз вохаси рус куролли кучи ёрдамида эгалланади ва Россияга кушиб олиниш урнига, ахолини батамом хайратга солиб, Бухорога амирига тортик килинади. Амир Музаффар ихтиёридан чикиб кетган Гузор, Кармана, Х,исор, Шахрисабз, Китоб, Яккабог, Карши шу зайлда яна унинг тасарруфига утади.

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Бу хакда Южин Скайлер ёзади: "Генерал Кауфман Шахрисабзни тугатишга карор килиб, генерал Абрамов бошчилигидаги харбий экспедицияни у ерга жунатади... Беклар Куконга кочишди. Шахрисабз генерал Абрамов томонидан Бухоро амирига русларнинг бундан буён истилоларга хохишлари йуклгининг исботи сифатида топширилди [1. 87-б.]".

Аламзада Журабек ва Бобобеклар Абрамовдан енгилгач, оз сонлик кушин билан Магиёнга кочишади. Улар кушинлари Фороб кургонига борадилар. Журабек ва Бобобек 300 нафар кушин билан ракибларга чап бериб, Хужанд томонга утиб кетишади. Улар Кукон хонлиги оркали Кашкарга утиш ва уша ерга куч туплаш илинжида эдилар. Бирок Кукон хони Худоёрхон хиёнат килади ва уларни тутиб Кауфманга топширади. Д.И. Логофетнинг ёзишича: «Кукон хони Худоёрхон томонидан рус хокимиятига топширилади»[2. 55] .

Худоёрхон уз хукмдорлиги даврида йул куйган катта хатоларидан бири унинг Шахрисабз ва Китоб хокимлари Журабек билан Бобобекка нисбатан тутган хиёнаткорона йули булди деб хисоблаш мумкин.

Урта Осиёнинг Россия томонидан босиб олиниши хусусида уч жилдлик йирик тадкикот эълон килдирган генерал-лейтенант М. Тереньев бундай ёзади: "Насриддинбек (Худоёрхоннинг тунгич угли ) 1872 йилда Тошкентга келган вактида урислар хизматига утган, подполковник унвонига эга булган собик шахрисабзлик беклар Журабек хамда Бобобекнинг уйига келиб, отаси уларнинг русларга топширгани ва шу килмиши билан хакикий мусулмонлар назарида узини шарманда килганини айтиб, таассуф билдирди" [3. 35].

Нега Журабек ва Бобобек каби миллат кахрамонлари, бекларни Худоёрхон русларга тутиб бергани эриш ва хиёнатдек куринар эди. Журабек билан куп сухбатда булган Южин Скайлер бу хакда Журабекдан сураган булса керак, албатта. Бунинг сабабларини Южин Скайлер шундай тушунтиради: "Журабек ва Бобобек Кукон томонга кочди, аммо Худоёрхон томонидан тутиб берилди. Сабаби уз вактида Худоёрхон амир Насруллага узининг ташвишлари ва сургун килиниши хакидаги гапларни айтганида Журабек унинг устидан кулиб, "кари кампир" деб масхара килганидан, унга нисбатан эски алами бор эди".

Южин Скайлер Журабекка куйидагича таъриф беради: "У мен учратган бир неча махаллий ахоли вакиллари ичида хар кандай масалада унинг сузига ишонишим мумкин булган ягона кишилардан бири эди. Журабек баланд буйли, ингичка кора соколли, кулранг ёкимли кузли ва жиддий киёфали келишган узбек эди. У доимо оддий, аммо нозик дид билан озода кийинар ва юзида кайгу ифодаси, истараси, куркам харакатлари кишини узига жалб килиб, кизиктирмасдан куймасди. У хакикатан хам мутлако олижаноб инсон эди".

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Руслар нега Журабек ва Бобобек каби узларига карши каттик курашган кахрамонларни жазоламай мартабалар бериб олиб колгани хайратланарли. Аммо Туркистоннинг биринчиси генерал-губернатори булган фон Кауфман айёр дипломат ва уткир сиёсатчи эди. У асирларни сургун килиши ёки улдириб юбориши мумкин эди. Лекин бундан нима фойда? Халк орасида номи машхур булган бу кишилардан фойдаланса-чи? Бу хакда Южен Скайлер шундай мулохаза юритади : " Журабек... агар яхши муносабатда булишса, Россия учун хизмат килиши табиий хол.

Агар Бухоро амири ёки Кукон хони тахтдан агдарилиши ва вассални тайинлаш керак булганида, Журабек хар икки томон: хам махаллий ахоли, хам русларнинг манфаатларига бирдек мос келувчи шахс. Шу билан бирга унинг, амирлик тахтига кутарилишига хакли булган туртта уругдан бири булган кенагас уругидан келиб чикканлиги хам ахолининг хеч кандай каршилигисиз тахтга лойик курилишини таъминлаган булардих [1.99-б.]". Шунингдек "Журабек русларнинг Урта Осиёни эгаллаб олиб, унинг эгасига айланганига амин булиб, узининг келгусида улар оркали хокимиятга келишига имкони борлигига ишонар эди", деб бахо беради.

Кауфман Журабек билан Бобобекка империя хизматини таклиф этади. Бекларнинг бошка имкониятлари йук эди. Журабек умрининг колган 30 йилини чор Россия хизматида утказади. Бу хизматлари учун унга 1976 йилда унга подполковник, 1880 йилда полковник, 1901 йилда генерал майор унвонлари берилади. Бундан ташкари у 1876 йилда иккинчи даражали "Святой Станислав", 1888 йилда туртинчи даражали "святой Владимир", 1904 йилда учинчи даражали "Святой Владимир" орденлари билан мукофотланади.

Рус хизматига утган Журабек тезда рус тилини хам урганиб олади. У Лев Толстой асарларини асл тилида укиб уларга юксак бахо берган ва бундай ёзувчилар руслар ичида хам узбеклар ичида хам кам тугилишини айтган.

Журабек нафакат жасур харбий шахс, балки маърифатпарвар ва чукур билим эгаси булган. У нодир асарлар, кулёзмалар ва буюмларга кизикар, кидириб топар, илм урганар ва туплар эди. Унинг Китоб беклиги давридаёк катта кутубхонаси булиб, генерал Абрамов вилоятни забт этганда Журабек кутубхонасининг мусодара килади ва 97 та нодир кулёзмани Петербургга жунатади. Журабек яна бой кутубхона ташкил этади. Унинг кутубхонасидан хатто машхур шаркшунослар В. Бартольд, А.Семенов ва бошкалар хам унумли фойдаланишган. Журабекнинг улимидан кейин В. Бартольд Петербургдан Н. Остроумовга хат ёзиб унинг кутубхонаси жуда катта илмий

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

тарихий кийматга эга эканлигини уни саклаб колиш зарурлигини таъкидлаган эди.

Полковниклар Журабек, Бобобек таржимон ва журналист Сатторхон 1876 йили Петербургда очилган шаркшуносларнинг III жахон анжуманига иштирок этадилар. Журабекнинг аник манбаалардан нодир кулёзма асарлардан турли далиллар келтириб сузлаган русча нутки дастлаб «кандайдир осиёлик»ка эътиборсизлик билан караган анжуман иштирокчиларини койил колдиради. Натижада унинг Шарк кулёзмалари буйича чукур мутахассис эканлигини тан олишади. Журабек уз нуткида Пётр I жамиятни 12 тоифага ажратганини ва буни амир Темурдан узлаштирганини, армия уставини тузишда эса Темур «Тузуклари» дан фойдаланганини бу йулда Пётрга собик Молдавия хукмдори Кантемир ёрдам курсатганини исботлаб берганди [4.].

Журабек ва (Шахрисабз беги ) Бобобеклар Тошкентда рус хизматида булган вактда Шахар бегининг мехмони булган Скайлер халкнинг Журабек шахсига булган хурматини (гарчи Шахарга Бобобек беклик килган булсада) шундай келтиради: "Мен билан сухбатлашиш учун куплаб одамлар келди ва улардан бири бу ерни Россия истило этгунига кадар шахар хукмдори булган ва бухороликларга топширилган Журабек хакида суриштириб колди. Кейинрок Журабекнинг уртоги келганлиги хакида дув-дув гаплар таркалиб, машхурлигидан халойик мени астойдил куришни истаганларига сабаб булган экан[1. 282-б.]".

Южин Скайлер китобини укир эканман, шу ерда илгари эшитмаганим, одатда индец кабилаларида хозирда хам кулланиладиган камишдан ясалган ук отиш куроли хакида эслатиб утиши мен учун янгилик булди: "...Журабек пуфлаб отиладиган куролдан жуда яхши отар экан. Бу куролни куриб хайрон колдим, чунки Осиёда бу куролдан фойдаланишмайди деб билардим. Тагин унинг айтишича, бу курол Шахрисабзда кенг таркалган экан. У камишдан узун трубка булиб, бир учига кичик ук жойлаб, уни нафас билан хайдаб чикаришади. Уни ишлатиш бировлар уйлаганчалик унчалик кийин булмай, куп нафас сарфлашни талаб килмайди [1. 99-б.]".

Машхур швед сайёхи Свен Гедин 1893 йил Тошкентга келганида Туркистон генерал-губернатори Вревскийнинг уйида уюштирилган зиёфатда Журабек билан учрашиб колади. Билим доираси кенг, кизикишлари бехисоб булган Журабек билан сухбат уни мафтун этади. Сунгра сайёх Журабекнинг Корасувдаги уйида бир неча кун мехмон булади, унинг эртаклардагидек сехрли таржимаи холини тинглайди. Свен Гедин "Осиё юраги" китобида бир неча

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

сахифани Журабекка багишлайди, унга "Марказий Осиё тарихида катта роль уйнаган сиймо" деб таъриф-бахо беради [4.].

Генерал-губернаторликнинг маркази Тошкент шахрида яшаган Журабек 1906 йилда Куйликдаги богида кечаси сирли тарзда улдирилади. Шу тарика китоблик биринчи узбек генерали Журабекнинг хаёти фожеали якун топди. У мураккабликлар, карама-каршиликлардан иборат хаёти давомида хамиша халки томонида булди. Даврнинг зиддиятлари тулалигича унинг хаётида акс этди. Нимаики булмасин, Журабек жасур ва мард узбек углони сифатида Китоб тарихида, Узбекистон тарихида колади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES):

1. Скайлер Южин. "Туркистон", "Узбекистон" нашриёти, 2019.

2. Логофет Д.И. «В горах и на равнинах Бухари» СПС, 1913, С, 55.

3. Юсупов Шариф. "Хуфия катламлар", Т.: "Маънавият", 1999, 35-б.

4. Ибрагимов С.Э. Генерал Журабек хакида янги маълумотлар. "Китоб овози" газетаси 2021 йил 25-июнь.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.