Научная статья на тему 'ЧОР РОССИЯСИНИНГ ТУРКИСТОНДАГИ МИЛЛИЙ МАОРИФ СОҲАСИДАГИ СИЁСАТИ'

ЧОР РОССИЯСИНИНГ ТУРКИСТОНДАГИ МИЛЛИЙ МАОРИФ СОҲАСИДАГИ СИЁСАТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
128
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МУСТАМЛАКА / МАОРИФ / МАДРАСА / ЧОРИЗМ / РУСЛАШТИРИШ / ВАқФ / ТАЪЛИМ / ИСЛОҲ / МИЛЛИЙ / СИЁСАТ / ТАЗЙИқ / ИМПЕРИЯ / МАҲАЛЛИЙ ХАЛқ / БОШЛАНғИЧ МАКТАБ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Жўраев Ҳ.

Ушбу мақолада мустамлака шароитида Туркистон ўлкасидаги маориф тизими, мактаб-мадрасалрнинг аҳволи, чоризм маъмуриятининг миллий маориф тизимига бўлган муносабати, рус-тузем мактаблари уларни ташкил этилишидан кўзланган асл мақсадлар, вақф мулкларига подшо ҳукуматинингг муносабати тўғрисида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TSARIST RUSSIA'S POLICY IN THE FIELD OF NATIONAL EDUCATION IN TURKESTAN

His article discusses the education system in Turkestan under colonial rule, the state of schools and madrasas, the attitude of the tsarist administration to the national education system, the original purpose of the establishment of Russian-style schools, the attitude of the tsarist government to endowment property.

Текст научной работы на тему «ЧОР РОССИЯСИНИНГ ТУРКИСТОНДАГИ МИЛЛИЙ МАОРИФ СОҲАСИДАГИ СИЁСАТИ»

УДК 37.03

Жураев X.

Ижтимоий фанлар кафедраси Наманган Му^андислик - Курилиш институти

ЧОР РОССИЯСИНИНГ ТУРКИСТОНДАГИ МИЛЛИЙ МАОРИФ

СОХДСИДАГИ СИЁСАТИ

Аннотация: Ушбу мацолада мустамлака шароитида Туркистон улкасидаги маориф тизими, мактаб-мадрасалрнинг ауволи, чоризм маъмуриятининг миллий маориф тизимига булган муносабати, рус-тузем мактаблари уларни ташкил этилишидан кузланган асл мацсадлар, вацф мулкларига подшо уукуматинингг муносабати тузрисида фикр юритилади.

Калит сузлар: Мустамлака, маориф, мадраса, чоризм, руслаштириш, вацф, таълим, ислоу, миллий, сиёсат, тазйиц, империя, мауаллий халц, бошланзич мактаб.

Jo'raev H. department of social sciences Namangan Engineering - Construction Institute

TSARIST RUSSIA'S POLICY IN THE FIELD OF NATIONAL EDUCATION IN TURKESTAN

Annotation: This article discusses the education system in Turkestan under colonial rule, the state of schools and madrasas, the attitude of the tsarist administration to the national education system, the original purpose of the establishment of Russian-style schools, the attitude of the tsarist government to endowment property.

Keywords: Colonial, education, madrasa, tsarism, Russification, foundation, education, reform, national, politics, repression, empire, indigenous people, primary school.

Узбекистан Республикасининг мустакилликка эришуви тарихимизни холис урганиш хдмда ёритиш имконини берди. Шу жихдтдан Россия империясининг Туркистонни истило килиши ва унинг улкадаги ижтимоий-иктисодий, сиёсий хдмда маънавий-маданий, маориф сохдсида пухта уйланган мустамлакачилик сиёсатини урганиш хам тарих фани учун долзарб масалалардан хдсобланади.

Россия боскинига кадар улкада эски мактаб, масжид, корихона ва мадрасалар кенг таркалган эди. 1867 йил 14 июлда Туркистон генерал-

губернаторлиги ташкил этилишидан бошлаб бутун иктисодий, сиёсий хаётда булганидек, туб халк маънавий маданиятининг таянчлари булмиш мадраса, мактаблар устидан хам империя хукуматининг назорати урнатилди. Чор хукумати маъмурлари мактаб - мадрасалар фаолиятининг ислох килиниши мустамлакачилик манфаатларига мутлако зид эканлигини тушуниб етган эдилар. Туркистон улкасининг барча генерал -губернаторлари улкада маълум тарзда руслаштириш амалиётини олиб бордилар. Бу сиёсат мусулмон таълим сохасидан бошланди. Бу сохада хаттоки империя хукуматининг дастури хам ишлаб чикилди. Империя рахбариятининг туб жой ахолисига булган муносабати масаласида асосий эътибор уларни илм-маърифатдан четда ушлаб туришга каратилган эди. Ушбу холатни уз даврининг йирик мансабдор шахслари хам тан олган эдилар. Жумладан, «...Улкан руслаштириш режасини амалга оширишда мактаб катта ахамият касб этиши лозим», деган фикр хам айнан шундай рахбарлардан бири, Туркистон генерал-губернатори бири Николай Оттонович Розенбах (1836—1901)га тааллукли эди [7. 38 б.].

Туркистон генерал-губернатори, К. П. фон Кауфман (1867-1882) диний урф-одат, маросимларга аралашмаслик асосида миллий маорифга нисбатан руслаштириш сиёсатини куллаб-кувватлади [9. 28 б.]. У мактаблардан хам кура купрок мадрасалар хавфли эканлигини кайд этди. Генерал-губернатор мадрасалар фаолиятига куйидаги тарзда бахо беради: "Мадрасалар мусулмон диний зодагонлари кучи ва имтиёзларини мухофаза килувчи муассасалар сифатидаги мухим сиёсий вазифадан ташкари, бугунги кунда хам мусулмон тарFиботининг маркази ва учоFи сифатидаги бошка асосий ролни бажариб келмокда". Кауфман ана шу сабабдан хам мадрасалар ахамиятини улкада тез орада йукка чикариш керак"- деб, хисоблаган эди [9. 405 б.].

Туркистоннинг мустамлакачилик тузуми урнатилган худудларида, хусусан, собик Кукон хонлиги ерларида мусулмон ижтимоий хаётида катта урин эгаллаган, "шариати панох" деб каралган козикалон ва шайх-ул-ислом, раис хамда мутаваллибоши лавозимлари Кауфман томонидан тугатилди [8. 12 б.]. Империя хукумати Туркистонда маахаллий ахолига нисбатан руслаштириш сиёсатини доимий равишда куллаб келди. Шунингдек, анъанавий билим масканлари булмиш мадрасалар фаолиятига нисбатан хам хукумат амалдорлари томонидан турли хил тазйиклар утказилди. Тошкент шахри 1865 йил 17 июнда империя кушинлари томонидан босиб олингач, мадрасаларни мустамлакачиларнинг манфаатларига мос равишда кайта ташкил этиш масаласи уртага куйилди. 1870 йилда империя марказида махаллий ахолини руслаштириш максадида "Россияда истикомат килувчи мусулмонларга таълим бериш чора-тадбирлари туFрисида" [9. 405 б.]. конун кабул килинди. Мазкур конунда барча туб жой халкларига таълим беришнинг асосий максади -руслаштиришдан иборат булиши таъкидлаб утилди.

Генерал-губернатор Кауфман хукуматга 1873 йилда "Туркистонда халк таълими ва укув ишларини ташкил килиш режаси" ни такдим килди [12. 21 б.]. Унга кура, диний мактаблар фаолиятига карама-карши равишда махаллий ахоли фарзандлари учун рус мактаблари очиладиган булди. Империя амалдорлари ва хукуматнинг эътироф этишига кура, факат шундай мактабларгина махаллий ахолини руслаштиришга кумаклашиши мумкин эди.

Махаллий укув юртларига мухолиф тарзда ташкил этилган рус-тузем мактабларини ахолининг катта кисми куллаб-кувватламаган. Шу боис хам мазкур мактаблар хеч качон оммавий була олмас эди. Буни подшо амалдорларининг узлари хам яхши англаб етар эдилар. Масалан, ФарFон укув юртларни инспектори Ф. Егоров бу борада "...факат миллий мактабларгина оммавий булиши мумкин, рус-тузем мактаблари эса миллий булмай, аксинча, сунъий уйлаб топилгандир" [4. 20 б.], деган эди.

Россия императорининг 1875 йил 17 майдаги карорига асосан, Туркистон укув юртлари бошкармаси ва укув юртлари бош инспектори лавозими таъсис этилди [6. 2 с.]. Ушбу бошкарма ваколатига рус мактаблари билан бир каторда махаллий мактаблар (мактаб, мадраса, корихоналар) устидан хам назорат олиб бориш хукуки берилди. 1877 йили Россия империясидаги руслаштириш сиёсати намояндаларидан бири Н. П. Остроумов Туркистон халк билим юртлари инспектори лавозимига тайинланди [1. 63 с.]. 1879 йилнинг 13 январда Россия Маориф министри Д. А. Толстой "Туркистон халк билим юртлари инспекторларига кулланма"ни тасдиклади [12. 22 б.]. Унга кура, улкадаги барча диний мактаблар укув рахбарияти томонидан бошкариладиган булди. Мазкур кулланманинг 3-бандида: "Диний мактаблар (мактаб ва мадрасалар)ни назорат остига олиш халк билим юртлари инспекторларининг ваколатига киради",-деб ёзиб куйилган эди.

Генерал губернатор К. П. фон Кауфман диний мактаблар инкирозини тезлаштириш ва уларни тугатиш максадида куплаб тадбирларни амалга ошира борди. Мадрасаларни тугатган ёшларнинг маълум лавозимларда фаолият курсатиши чеклаб куйилди. Улар факат энг куйи мансабларгагина ишга олинадиган булди. Орадан куп вакт утмай, 1880 йил февралида Россия Империяси Давлат Кенгашида улка махаллий ахолиси фарзандларини руслар билан биргаликда укитиш масаласи курилди. Кенгаш куриб чикилган иш юзасидан махсус карор кабул килди. Бу карор К. П. Кауфман томонидан хам куллаб-кувватланди. У руслар ва махаллий ахоли болаларини биргаликда тарбиялаш масаласини уртага ташлади [11. 225 б.]. 1880 йилнинг 4 мартида Туркистондаги диний ишлар Оренбург диний бошкармаси назоратидан тулалигича ажратилди. Чунки, К. П. Кауфман Туркистонни махсус лойиха асосида бошкаришни маъкул, деб билди. Ана шу максадда "Туркистон улкасини бошкариш хакидаги Низом" ишлаб чикилди. 1882 йил май ойида Кауфман вафотидан сунг, подшо

Александр III нинг "Туркистон улкасини тафтиш килиш хакида" ги буйруFига биноан, улкани тафтиш килиш максадида келган сенатор Ф. К. Гирснинг маълумотига Караганда, "Сирдарё, ФарFOна областлари хамда Зарафшон ва Амударё булимларидаги 253 козидан 25 таси бошланFич мактабларни тамомлаган, 3 таси эса умуман мактаб курмаган, яъни козиларнинг 10 фоизи саводи пастлигига карамай (колганлари мадраса курган одамлар) уезд бошликлари томонидан тасдикланган" [12. 23 б.].

Туркистон генерал-губернатори М. Г. Черняев (1882-1884) хам руслаштириш сиёсатининг тарафдори булиб, у уз фаолияти давомида билим юртлари тизимини кенгайтириш ва ривожлантиришга харакат килди. Генерал Черняев: "Чимкент шахар билим юртини кенгайтириш учун 100 минг рубль ажратган ва ана шу билим юртида укишни истаган хотин-кизлар учун пул мукофоти таъсис этган" [10. 255 б.]. 1884 йилда генерал-губернатор Черняев шариат масалаларига хам уз хукмини утказди, яъни "махаллий ахолининг суд козилари ва бийларини янгидан кайта ташкил этишни" таклиф килди. Ана шу вактларда Туркистондаги куплаб мадрасаларда рус тилининг укитилишига хам алохида эътибор каратилган эди [10. 255 б.].

Империя Маориф министрлигининг маслахатчиси Н. И. Ильминский мадрасалар фаолиятига бахо бериб, мадраса дастурларига дунёвий билимларнинг киритилиши ахолида миллий онгнинг уЙFOнишига туртки беради, шу сабабдан хам "мадрасаларни ислох этиш керак эмас, аксинча хеч кандай эътибор бермасдан ва уларга карама-карши холда замонавий билим берадиган рус мактабларини очиш лозим", -деб таъкидлайди [3. 67 б.].

Анъанавий мактаб-мадрасалар асосан диний тарбия бериш билан чекланган булиб, замонавий илм-фанларнинг укитилиши мазкур мактаблар учун ёт ходиса эди. Шу боис хам улар мустамлакачилар учун унчалик хавф туFдирмас эди [4. 21 б.]. Мустамлакачилар олдида махаллий халк таълим тизимини издан чикаришнинг 2 та мухим шарти бор эди. Биринчиси, ташкил топиб, ривожланиб бораётган янги усул мактабларнинг тараккиётига йул куймаслик, иккинчиси улкада империя манфаатларига хизмат килувчи рус-тузем мактабларини ривожлантириш.

Шундан сунг ушбу масала давлат сиёсати даражасига кутарилди ва улкада рус-тузем мактаблари очила бошланди. Рус-тузем мактаблари FOясига генерал-губернатор Н.О. Розенбах (1884-1889) асос солди. Биринчи рус-тузем мактаби 1884 йил 19 декабрда Тошкентнинг Эски шахар кисмида очилди [5. 74 б.]. Россия империяси амалдорлари айни пайтда мактаб, мадрасаларнинг иктисодий асоси булган вакф мулкларини чеклашга хамда уларни тугатишга доир сиёсат хам олиб борди. Ана шу максадда Туркистонда вакф ислохотлари утказилиб, илохотлар асосан вакф мулкларини тугатишга каратилган эди. Шу сабабдан хам мустамлака маъмурлари вакф мулкларини кучли назорат остига олдилар.

Туркистонда вакф мулклари билан боFлик масалалар 1886 йилда хукумат томонидан тасдикланган "Туркистон улкасини бошкариш хакидаги Низом"да уз ифодасини топди [2. 24 б.]. Мана шу мазмундаги вакф ислохотларининг утказилиши Туркистондаги диний укув юртлари, дин уламоларини иктисодий жихатдан OFир ахволга тушиб колишига сабаб булди. Диний мактабларга тегишли булган вакф мулклари даромадларининг тенг ярмини хукуматга туланиши, мусулмон рухонийларида норозиликни кучайтириб юборди. Бунинг окибати уларок, мадрасаларда диний таълим-тарбия бериш хам сусайиб кетди.

Хулоса килиш мумкинки, Чоризмнинг маориф сиёсати улкадаги таълим тизимига салбий таъсир курсатди. Хукумат томонидан миллий маорифни ривожлантирилишига йул куймасликка карши доимий равишда кураш олиб борилди. Бунинг натижасида анъанавий миллий мактаб ва мадрасалар камайиб кетишига олиб келди.

Фойдаланилган манба ва адабиётлар руйхати:

1. Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865-1924 гг).-М.: Академ.пед.наук РСФСР, 1960.-С.63.

2. Болтабоев С. Туркистондаги вакф мулклари тарихи.-Наманган: Наманган, 2005.-Б.24.

3. Исмоилова Д. Мустабид тузумнинг Туркистондаги диний сиёсати // O'zbekiston tarixi.-Тошкент, 2003.-№1.-Б.67.

4. Козаков Т. К. Общественно-политическое положение в Ферганской долине и джадидское движение в начале ХХ века. Автореф. дис.... канд. ист. наук.-Т., 2001.-20 с.

5. Остроумов Н.П. Сарты. Этнографические материалы.-Т.: Среднеазиатская жизнь, 1908.-С. 74.

6. Пален К.К. Отчет по ревизии учебного дела Туркестанского края. -СПб.: 1910.-С.2.

7. Ризаев Ш. Жадид драмаси.-Т.: Шарк, 1997.-Б.38.

8. Савицкий А.П. Некоторые данные об исламских учреждениях и политика царских властей в Туркестане //Труды СаГУ. -Ташкент, 1956.-№6.-С.12.

9. Тарих шохидлиги ва сабоклари: чоризм ва совет мустамлакачилиги даврида Узбекистон миллий бойликларининг узлаштирилиши /Лойиха рахбари, масъул мухаррир Д.А.Алимова -Т.: Шарк, 2001.-Б.28.

10. Узбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида /ХСодиков, Р.Шамсутдинов, П.Равшанов, К.Усмонов.-Т.: Шарк, 2000.-Б.255.

11. Шамсутдинов Р., Каримов Ш., Убайдуллаев У. Ватан тарихи (XVI-XIX аср бошлари). Иккинчи китоб.-Т.: Шарк, 2003.-Б.225.

12. Шамсутдинов Р., Расулов Б.Туркистон мактаб ва мадрасалари тарихи (XIX аср охири ва XX аср бошлари).-Андижон: Андижон, 1995.-Б.21.

13. O^HMOB A., XomHMOBa P. JOINT WORK OF SCHOOL, FAMILY AND SELF-GOVERNMENT BODIES (MAHALLI) IN THE DEVELOPMENT OF THE EDUCATION SYSTEM //3K0H0MHKa h coquyM. - 2021. - №. 4-1. - C. 268-272.

14. Mamurova F. T., Abdullayeva N. K., Qahhorovna S. M. Innovative approach and modern trends in the development of science and education //Journal of Critical Reviews. - 2020. - T. 7. - №. 7. - C. 1061-1063.

15. Mamurova F. T., Abdullaeva N. K. CHOOSE A SPECIAL STUDENT PSYCHOLOGICAL METHODS //Scientific Bulletin of Namangan State University. - 2020. - T. 2. - №. 3. - C. 525-529.

16. Mamurova F., Yuldashev J. METHODS OF FORMING STUDENTS'INTELLECTUAL CAPACITY //3K0H0MHKa H ^uyM. - 2020. -№. 4. - C. 66-68.

17. Akbarov B. A. Pedagogical system of formation of professional thinking in secondary school students.: Author. dis.... DcS. - 2020.

18. Abduxamidovna M. D., Abdurahmonovich A. B. Analysis of the results of psychological and pedagogical research of labor migrants and their families //Middle European Scientific Bulletin. - 2021. - T. 12. - C. 440-443.

19. Abdurakhmonovich A. B. FACTORS INFLUENCING THE FORMATION OF PROFESSIONAL THINKING IN PUPILS //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. - 2020. - T. 8. - №. 2.

20. Akbarov B. A. Forming Pupils' Professional Thinking Model //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.