CC BY
0Аннотация
В статье освещаются некоторые вехи многовековой истории д. Тумутук Азна-каевского района Республики Татарстан. Возникшая в древности на территории Юрминской поземельной волости, это поселение считалось одним из крупных в регионе, в советский период некоторое время являлось центром одноименного района. Присущие поземельным волостям сословные термины «башкир» и «тептяр» указывают на степень привилегированности населения, в данном случае татар д. Тумутуково. Кроме них, здесь же жило население еще двух сословных групп татар (ясачные и служилые). Татары башкирского и тептярского сословий имели земли больше, чем последние. Деревня занимала определенное место в истории татарского просветительства: здешнее медресе было известно далеко за пределами края и привлекало шакирдов с разных мест. В 18751885 гг. здесь обучался будущий писатель Закир Хади. Уделяя большое внимание социально-экономическому развитию поселения, автор также подробно анализирует хранящиеся в Государственном архиве Республики Татарстан подворные карточки 1900 г. по д. Тумутуково. Десятки здешних хозяйств в 1918 г. переселяются на свои земли на правом берегу р. Ик, образовав д. Новый Тумутук (ныне село Бакалинско-го района Республики Башкортстан).
Abstract
The article highlights some milestones in the centuries-old history of the village of Tumutuk, Aznakaevsky district of the Republic of Tatarstan. Established in ancient times on the territory of the Yurma land volost, this settlement was considered one of the largest in the region; during the Soviet period, for some time it was the center of the region of the same name. The class terms "Bashkir" and "Teptyar" inherent in land volosts indicate the degree of privilege of the population, in this case the Tatars of the village of Tumutukovo. In addition to them, the population of two more class groups of Tatars lived here (yasak and service). The Tatars of the Bashkir and Teptyar classes had more land than the latter. The village occupied a certain place in the history of Tatar enlightenment: the local madrasah was known far beyond the borders of the region and attracted shakirds from different places. In 1875-1885, the future writer Zakir Khadi studied here. Paying great
УДК 94(470.41)
Юрмый жир оаысы: Тымытык авыАы
Т. Т. Кэримов,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге
Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
Yurma land volost: village Tumutukovo
T. T. Karimov,
Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, Republic of Tatarstan, Russian Federation
attention to the socio-economic development of the settlement, the author also analyzes in detail the house cards of 1900 for the village of Tumutukovo stored in the State Archive of the Republic of Tatarstan. In 1918 dozens of local farms moved to their lands on the right bank of the river Ik, forming the village of New Tumutuk (now a village in the Bakalinsky district of the Republic of Bashkortostan).
Ключевые слова
Тумутук, д. Новый Тумутук, башкир, тептяр, татарское просвещение, Юрминская поземельная волость, Закир Хади.
Keywords
Tumutuk, New Tumutuk, Bashkir, Teptyar, Tatar enlightenment, Yurma land volost, Zakir Khadi.
Татар ж;ир олыслары фэнни яктан бик аз ейрэнелгэн. Аларньщ тарихын ейрэ^ - иц актуаль фэнни мэсьэлэлэрнец берсе. Бу елкэдэ бYгенге кенгэ чаклы диярлек кузэтелгэн CYЛпэнлек татар тарихын комплекслы ейрэнудэ киртэ булып, дерес hэм киц фэнни караш булдыруны тоткарлап тора.
Юрмый ж;ир олысы Ык елгасыныц урта агымындагы ике як ярында зур мэйданны алып торган, бYгенге кендэ монда нигездэ Татарстанныц Азнакай hэм Башкортстанныц Бакалы районы авыллары урнашкан1. Элмэт Ьэм Лениногорск районнарыныц дистэдэн артык авылларыныц тарихы да Юрмый ж;ир олысы белэн бэйле. Бу олыска кергэн Тымытык авылы тарихын ейрэ^ зур эhэмияткэ ия.
Тебэкнец Ык буе авыллары арасында Тымытык - иц зурысы hэм тирэн тарих-лысыдыр, мегаен. Заманында берничэ дистэ ел район Yзэге булып торган, исеме дырларга кергэн авыл ул.
Тымытыкныц барлыкка килу тарихы шактый узенчэлекле. Башкортстан Милли архивында сакланучы 1840 елгы документта авылда яшэуче ике теп татар катла-мы - типтэрлэр hэм башкортлар - телгэ алына. Беренчелэре турында 150 ел элек билэмэчелэр (вотчинниклар) рехсэте белэн килешу теземичэ килеп утырдылар (чыганакта «тептяри припущены башкирами-вотчинниками без всяких договоров более 150 лет»), дип эйтелэ2. Димэк, 1840 елда 87 ир-аттан торган «типтэр»лэрнец ерак бабалары тебэккэ XVII гасыр ахырында килгэннэр.
«Типтэр»лэрнец кайчан кучеп килуен ачыкладык, э менэ «башкорт» дип аталучы татарлар монда кайчаннан яши башлаган соц? Бу сорауга давап бирмичэ, авылга кемнэр hэм кайчан нигез салганын тэгаен эйтеп булмас иде.
Татарстан Республикасы ДэYЛэт архивында сакланучы 1900 елгы документлар моца ачыклык кертэ. Алар монда яшэуче « типтэр »лэрнец hэм ясаклы татарларныц 200 ел чамасы элек кучеп утыруын KYрсэтэлэр. Бу XVII гасыр ахыры - XVIII гасыр башларына туры килэ. Шунысына игътибар итик, «типтэр»лэр хакындагы документта, «первоначально поселились тептяри на башкирской земле, а потом припу-щенники» дигэн юллар була. Беренче килеп утыручылар, шулай итеп, «типтэр»лэр булган.
Шунда ук тагын бер документ саклана. Монысында 170 ел элек 16 «башкорт» худалыгы Уфа губернасыннан, ягъни Ыкныц уц ягыннан, Y3 дирлэренэ (ул дирлэр турында алга таба суз кузгатырбыз) кучеп утырдылар дип эйтелэ3. Димэк, элеге катлам кешелэре авылда якынча 1730 елдан яши башлаганнар.
Шулай итеп, Тымытыкка XVII гасыр ахыры - XVIII гасыр башларында «типтэр»лэр нигез сала, э башка катлам кешелэре исэ алардан бераз соцрак кучеп килэлэр.
Тымытык урта мэктэбендэ сакланучы авыл тарихына багышланган кулъязмада шундый юллар бар: «Авыл, хэзерге урынга теплэнгэнче, ике нигез алыштыра. Башта
ул Ык елгасыныц уц як ярында, "Кызыл тау" дип аталган урында урнаша. Бераздан "Иске йорт" дигзн урынга KYчз. Бу урын Ык елгасын буган плотина тирэсендэге Башкортстан диренз урнашкан». Ав^1лныц урыны алышыну белэн бзйле истзлек кайбер картлар хзтерендз бугенгечз саклана. Алар сейлзвенчз, иске урыннан китунец теп сзбзбе - Ык елгасы ташыганда зледзн-зле су басулар.
Документларга мерздзгать итсзк, Ык елгасыныц уц ягындагы зур гына мзйданда, чыннан да, авылныц имана дирлзре булуын курзбез. Э менз авылныц элегрэк «Кызыл тау» я булмаса «Иске йорт» дигзн дирдз урнашканлыгын дзАиллзYче нинди дз булса тарихи чыганакныц злеге чаклы очраганы юк. «Очерки по истории Башкирской АССР» (Уфа, 1956) исемле китапныц беренче томында бирелгзн картада авыл Ык елгасыныц сул ярында курсзтелз. Картаны И. А. Голубцов 1730-1750 елгы мзгълуматларга таянып тезегзн.
Мул сулы Ык елгасы куп гасырлар дзвамында дирле халык тормышында зур роль уйнаган. Монда алар балыкчылык белзн шегыльлзнгзннзр, тегермзн тотканнар. Ж,зйлзрен елга буендагы киц болыннарда печзн чапканнар, урманнарда дилзк-димеш дыйганнар, дзнлек аулаганнар, утын hзм тезелеш ечен агач ззерлзгзннзр. Зур тегермзннзр янында, гадзттз, тегермзнчелзрнец йортлары, складлары булган. «Иске йорт» дигзн атама шуннан килеп чыкмадымы икзн?
«Иске йорт» дип аталган урында дистздзн артык худалык яшзгзн булуы да мемкин. Ченки Тымытыкка 1730 ел тирзсендз 16 «башкорт» худалыгы KYчеп утыруы турында язмабыз башында зйтелгзн иде. Алар элгзре шул «Иске йорт» дигзн урында яшзгзн hэм злеге атама шуныц истзлеге булып калган дип фараз кылу да дерес булыр кебек.
Авылныц исеме «тымызык» дигзн суздзн алынган. Тебзктз электзн ук шундый атамалы кул булуы хакында кулъязма авыл тарихында зйтелз (XIX гасыр башларында да ул кул булган, бу хакта шул чор документларыннан белзбез). Ул кул тыныч, ягъни тымызык булган. Шул тирздз барлыкка килгзн яца авылныц кул исеме белзн атала башлавы гадзп тугел. Э менз «Тымызык» ничек «Тымытык»ка зйлзнгзн соц?
Билгеле булганча, Минззлз диалектында «з» авазы урынына еш кына «д» авазы кулланыла. Э «д» авазыныц куп очракларда сацгырау «т» тартыгына зйлзнуе бу диалектныц гына тугел, гомумзн татар теленец архаик узенчзлеге. Мзсзлзн, борынгы татар зсзрлзрендз («Нзhд-зл-фзрадис», «Нзсыйхзт-зс-СаАихин» ^Ьзм башкаларда) «д» урынына «т» кулланылган4. Телнец шушы узенчзлеклзрен искз алсак, «Тымызыкныц» «Тымыдыкка», аннары «Тымытыкка» зйлзнуе гадзп тоелмас.
Тымытык авылыныц башкорт катламындагы татарлары беренче тапкыр 1744 елныц 1 июнендз тезелгзн килешудз телгз алына. БиАзмзчелзр Юлдаш Акчирмешов, Морзай Илкзев, Мостафа Купкасов узлзренец иптзшлзре белзн Юрмый олысы халкы ризалыгын алып, буш яткан дирлзренз Казан еязе Мзлкзн авылыныц яца чукынган татарларына 10 худалык булдырып килеп утырырга рехсзт итзлзр. 1750 елда шул ук дирлзр аларга озак срокка (25 ел) Ьзр ел 10 сум оброк тулзп бару шарты белзн бирелз5.
Тымытык авылы кешелзренец Е. Пугачев дитзкчелегендзге Крестьяннар сугы-шында катнашуы хакында мзгълуматларныц злегз чаклы очраганы юк. Тирз-як авыллар катнашканда, Тымытык читтз калмагандыр, злбзттз. Якындагы Бакалы hзм Нугайбзк крепостьлары янында хекумзт гаскзрлзре белзн фетнзчелзр арасында канлы бзрелешлзр була ул чакта.
1773 елда Юрмый олысы халкы Нугайбзк крепостенда яшэYче отставкадагы канцелярист А. М. Островскийга 250 сумга Ык елгасы тирзсеннзн шактый зур мэйдандагы дирлзрен сата. Документта ул дирлзрнец чиге тубзндзгечз курсзтелз:
«...верхняя межа по течению Ику реки по правую сторону Мосей враг, называемой лог, по тому логу по левую сторону прямо на Чугорышевской ключ, а от того на лесной мыс, а с него прямо до чернаго лесу; нижнея межа по течению выше-писанной же реки Ику по правую сторону, взяв от верхней межи, называемаго Мусей враг, наниз на речку устье Кала-илгу, а от оной речки Кала-илги увалом, не захватывая только против деревни Рысаевой (Урсай. - Т. К.) сенных покосов, прямо на грань Нагайбацкой крепости, которая состоит на горе Камышлы-таве, а от оной по граням той же крепости до чернаго ж лесу; а на левой стороне по течению вышеупомянуемой реки Ику сенныя покосы, верхняя межа от называемаго Кара-Яру на Алексеевской альшняк на нижней мыс, а от него прямо на большую проезжую от деревни Тумутуковой к Нагайбацкой крепости дорогу, и по оной дороге до Сухояшевской дороги ж, лежащей на Калаилгинской перевоз, и по той дороге на усть речку Кала-илгу и на тот перевоз, с усадьбою и пахотною землею, и по тем межам с лесными и с сенными покосами, с рыбными ловли, хмелевым щипанием, звериными гоны...»6.
Югарыда китерелгэн еземтэдэн ^ренгэнчэ, Тымытыктан Нугайбэккэ кадэрле Ыкньщ сул hэм уц ягындагы шактый жирлэр яца худа кулына кучз. Элеге жирлэрдэ соцрак урыс авыллары hэм хуторлары барлыкка килэ. Документтан ацлашылганча, Тымытык Ык елгасыныц сул ягында урнашкан hэм аннан ерак тугел Кара Яр дигэн урын да булган. Шулай итеп, XVIII гасыр дэвамында Тымытыкны hэрвакыт Yзенец хэзерге урынында кYрэбез.
Жир сатучылар шул ук документта Yзлэренец билэмэлэре хакында «жалованную прадедам, дедам и отцам нашим по грамотам землю» дип эйтэлэр. Димэк, элеге жирлэр Юрмый олысы халкына патша грамотасы нигезендэ чама белэн йез ел элек ^эр буын арасын 25-30 ел дип алганда), ягъни XVII гасырныц икенче яртысында бирелгэн булган.
Эйтергэ кирэк, А. М. Островский жирне бик арзан бэягэ сатып алган. Ул жир сатучыларныц тэжрибэсезлегеннэн, я булмаса акчага артык мохтажлыгыннан оста файдаланган, ^рэсец. Ьэм бер ел да Yтми, нибары 250 сумга сатып алынган билэмэсен ул икенче берэYгэ 1 000 сумга гына сата7.
Куренгэнчэ, бу алыш-биреш аца шактый зур табыш китергэн. Жирнец яца хужасы отставкадагы капитан И. И. Рушинский теп елеше кара туфрактан торган бу уцдырышлы жирлэрне Y3 чиратында башкаларга сатып тагын да зуррак табыш алып буласын башта ук чамалаган, дип уйларга кирэк. Менэ шулай элеге жирлэр 1917 елга чаклы берничэ тапкыр алыш-биреш объектына эйлэнэ.
XVIII гасырныц икенче яртысында Юрмый олысыныц старшинасы булып купмедер вакыт Хасбулат Метеков тора, аннары аны Биккенэ Яушев алышты-ра. Алардан башка олысныц дэрэжэле кешелэре исемлегендэ Нугайбэк Хэсэнов, Исмэгыйль Биккенин, Местэкыйм Меслимов, Тимер Морзаев, Ибрай Элкиев, Гайсар Яркэев, Зыяш Юлдашов, Абзай Селэймэнов, Биккол Меслимов hэм Ягъфэр Метековларны курергэ була. Аларныц байтагы Пугачев явында катнаша. Исмэгыйль Биккенин отряд белэн житэкчелек итэ. Бу отрядта Биккол Меслимов йезбашы була. Нугайбэк Хэсэнов авылдашлары (ул узе Чалпыдан) белэн Нугайбэк крепостен, аннары Зэй каласын алуда катнаша8.
XVIII гасырныц икенче яртысында авыл халкы дурт катламнан - типтэр, башкорт, ясаклы Ьэм йомышлы («служилый») татарлардан торган. 1795 елда монда 50 хужалык исэплэнэ. Халыкныц теп елешен «типтэр»лэр (53 ир-ат hэм 39 хатын-кыз)9, йомышлы татарлар (43 Ьэм 44)10, «башкорт»лар (42 Ьэм 46), калганын ясаклы татарлар (16 hэм 9)11 тэшкил итэ.
«Типтэр» Тимеркзй Уразгилдин христиан диненз кучеп, Нугайбзк крепостена KYчеп утырырга мздбур була12. Элеге hзм башка фактлар Нугайбзк керзшеннзре формалашуда тирз-як авылларныц роле турында сейли.
Югарыда санап утелгзн теп катлаулар («типтэр», «башкорт», ясаклы татар-лар), кайбер узгзрешлзр белзн, 1917 елга чаклы куззтелз. Татарстан дзулзт архивында сакланучы халык санын алу документларында бу еч катлам кешелзренец миллэте татар дип курсзтелз. Ясаклы татарлар халык телендз «казан татарлары» дип йертелгэн. Кантон системасына узгзртешлзр кертелгэнче (1855 ел) Тымытык «башкорт»лары - 12 нче башкорт кантонында, «типтэр»лэр исз Бегелыз еязенец 5 нче типтэр командасында курсзтелз.
XIX гасырныц беренче чирегенз авыл шактый зурая. 1816 елда анда барысы дурт катламга караган 231 ир-ат (65 худалык) татар теркзлз. «башкорт»лар - 92 (17 худалык), «типтзр»лзр - 64 (25), йомышлы татарлар - 60 (16), ясаклы татарлар 15 (7) ир-ат тэшкил итз. «Типтэр»лэр терле елларга караган килешулзр нигезендз килеп утырганнар. Бер теркеме (24 ир-ат hэм 10 худалык) билзмзчелзргз (вотчин-никларга) Ьзрбер йорттан берьюлы 10 сум тулзп яши башлаганнар, икенчесе (26 Ьзм 9) - ел саен hэрбер йорттан 10 тиен тулзу шарты белзн, еченчесе (4 hэм 2) - башта hэрберсеннэн берьюлы 3 сум биреп, аннары ел саен hэрбер йорттан 10 тиен тулзу шарты белзн, дуртенчесе (10 hзм 4) - башта hэрберсеннэн берьюлы 4 сум биреп, аннары ел саен hэрбер йорттан 10 тиен тулзу шарты белзн. Йомышлы татарлар (60 ир-ат) башта hэрберсеннэн берьюлы 10 сум биреп, аннары ел саен hэрбер йорттан 10 тиен тулзу шарты белзн килеп утыра13.
Тымытыкныц башкорт катламындагы татарлары исемлегендэ 1816 елда беренчелэр булып Мзгазь Байгильдин (72 яшь), аныц улы Мзскак (38) hзм оныкла-ры Йомагол (9), Морзагол (5), Бурангол (3) Ьзм Исзнгол (1), икешзр хатынлы Имангол (33) hэм Хисаметдин (31) Мицлеголовлар курсзтелгзн. Башка ике хатынлы ир-атлар исзбенз тубзндзгелзр керэ: йезче (сотник) Яхшыгол Морзаев14 (44), Сзмигулла Yтзголов (46), йезче Идрис Искзндзров (38), Тимзш Мостафин (72), Абиш Юлышев (38), Сзлим Мицлебаев (70) Ьзм указлы мулла Госман Сзлимов (43). Югарыда телгэ алынган йезче Идрис Искэндэровныц атасы буларак Искэндэр Исергзпов (57) теркэлгэн. Идристзн башка, аныц тагын биш улы була: Ильяс (37), Габделмэннаф (34), Геззер (20), Ж^анша (12) hэм Гаделша (9)15. Суз уцаеннан зйтик, злеге Искэндэр Исергзпов hэм аныц улы Идрис - Татарстанныц дзулзт hэм дзмзгать эшлеклесе Равил Хаммат улы Зариповныц зтисе яклап ерак бабалары16.
Тирэ-як авыллардагы кебек, Тымытыкта да бер мэчет була. Авыл Тымытык куле hэм тагын исемсез дурт кул буенда урнашкан17.
1859 елгы ревизия вакытында Тымытыкта 23нче кантонныц дуртенче юртасына караучы башкорт hзм типтэр катламындагы татарлар 359 ир-ат hэм 355 хатын-кыз (55 худалык) тэшкил итз. Соцгылары (142 ир-ат) «типтзрдзн башкорт» («башкиры из тептярей» (берсе 1835 елда уз телзге белзн казаклыкка языла; чыганакта «поступил в казаки в 1835 году по собственному желанию», дип эйтелэ) булып китз. Исемлек ахырында Яца Кзшердзн кучеп утырган Габделкзрим Габделдэббаров (31) теркэлгэн18.
Статистик чыганак 1859 елда 541 ир-ат Ьзм 537 хатын-кыз (104 худалык) яшзвен курсзтз. Алар катламнары буенча казна крестьяннары hзм «башкорт»лар дип язылган19. Шулай итеп, монда «типтэр»лэр бетенлзй телгэ алмый: 1855 елда «Башкорт» гаскзре карамагына кучерелгзнлектзн, статистик чыганакларда аларныц катламнарын да «башкорт» дип яза башлыйлар.
1859 елда авылда ике мэчет, 1836 елда ачылган мздрзсз эшли. Икенче мэхэллэдэге биш вакыт намазлы мэчет 1835 ел алдыннанрак тезелэ, монда шул елдан Йосыф Yтэголов меэзин хезмэтен башкара.
Тагын бер меэзин - Хисмэтулла Яхшыголов, элеге вазифага 1836 елдан раслан-ган. Бу дин эhеллэре эшлэгэн чорда имам-хатыйп итеп 1862 елда Шэрэфетдин Галиэкбэров сайлана. Тагын бер елдан имам-хатыйп hэм мегаллим вазифасына Эхмэтлатыйф Габделлатыйпов указ ала. Икенче мэхэллэдэ имам хезмэтен (1865 елдан) Габделдэмил Габделкасыймов башкара.
Мэчетлэр шактый искергэн була, шуца кYрэ 1871 елда - икенче, 1873 елда беренче мэхэллэ мэчетлэре яцадан салына20.
1885 ел ахыры - 1886 ел башында авыл зурлыгы буенча Тымытык олысында беренче урында тора, олыс узэге санала. Анда барлыгы 335 худалык булып, 926 ир-ат Ьэм 949 хатын-кыз яши. Катламнар буенча авыл халкы дэулэт крестьяннарыннан (йомышлы Ьэм ясаклы татарлар хэзер шулай атала; 369 ир-ат Ьэм 360 хатын-кыз), « типтэр»лэрдэн (304 Ьэм 299) Ьэм «башкорт»лардан (253 Ьэм 290) тора.
Авыл дэмгыятенец 5339,2 дисэтинэ имана дире булган. Ул дирлэрнец бер елеше (806,3 дисэтинэ) Ыкныц уц ягында, Уфа губернасы Бэлэбэй еязе территориясендэ урнашкан. Шунысы кузгэ ташлана, катламнарга карап имана кулэме нык аеры-ла. Иц зур дир, башкалар белэн чагыштырганда, азрак санлы «башкорт»ларга (2533,5 дисэтинэ) туры килэ, э менэ элеккеге ясаклы татарларныц (1371,8) hэм «типтэр»лэрнец (1433,9) ул шактый аз.
Шул ук катламнар буенча, эмма дан башына булгэндэ, аерма тагын да сизелерлек арта. 16 яшьтэн 60 яшькэ чаклы Ьэр ир-ат «башкорт»ка - 22,8, «типтэр»гэ - 10,6, элеккеге ясаклы татарга 9,4 дисэтинэ туры килэ. Шулай итеп, «башкорт»ларныц дирлэре 2,1-2,4 тапкырга кубрэк.
Иманадан тыш, шактый худалыкларныц сатып алган билэмэлэре дэ була. Мондый дирлэрнец гомуми мэйданы 2286,8 дисэтинэ тэшкил итэ. Шунысына игътибар итик, алар барысы да 94 «башкорт» худалыгыныкы. Бу худалыклар арасында аеруча зурларын курергэ мемкин. Мэсэлэн, Тымытыкка башка авылдан кучеп килгэн мулланыц (фамилиясе курсэтелмэгэн) сатып алган дире 308 дисэтинэ тэшкил итэ.
Эре, бай худалыкларга караганда, аз дирле, очын-очка ялгап яшэуче худалыклар кубрэк була, элбэттэ. Андыйлар авылдашларыннан яисэ башка авыл кешелэреннэн арендага дир алырга мэдбур булганнар. Уз авылдашларыннан арендага алучылар арасында 9 «типтэр» Ьэм 37 «казан татары» худалыгын курэбез. Читтэн арендага алучылар да - бу катлам вэкиллэре. 57 «типтэр» худалыгы - 224, э 75 «казан татар-лары» худалыгы 403 дисэтинэ серулеклэрне арендага ала. Печэнлеклэр дитмэу сэбэпле, аларны да арендага алучылар була. Арендачылар дир худалары белэн гадэттэ акчалата исэп-хисап ясый торган булганнар.
Игенчелек Ьэм терлекчелек - авыл халкыныц теп шегыле, аныц муллык чыга-нагы. Тымытыкта дирсез худалыклар чагыштырмача аз (10) була. Авыл халкы куп санда эш атлары (700 баш), мегезле эре терлек (747), сарык (965) Ьэм кэдэ (273) тоткан. Эйтергэ кирэк, худалыклар буенча мал-туар саны шактый аерылган. Эш атлары, мэсэлэн, кайбер худалыкларда (50 худалык) бетенлэй булмый яисэ берэр генэ (104). Шулай да ике-еч (112 худалык), дурт (22) Ьэм дурттэн артык (37) эш аты асраучылар кубрэк була. 38 худалык 175 баш умарта тота.
Игенчелек hэм терлекчелек теп яшэу чыганагы саналса да, кайберэулэргэ гаилэлэрен туйдыру Ьэм салым тулэу ечен аннан килгэн керем генэ дитми. Шуца курэ алар (56 худалык) кыр эшлэреннэн буш вакытта игенчелеккэ бэйле булмаган
терле heнэрлэр белзн шег^1льлзнгзннзр, естэмэ акча эшлзгзннзр. 5 кешенец авылда лавкасы була.
Югарыда KYn мал-туар асраган Ьзм шактый зур дирлэре булган худалыклар турында CY3 чыккан иде. Мондый худалыкларныц бер елеше (11-е) даими яллан-ган эшчелэр (15 кеше) тота. Элбэттэ, уцыш дыю чорында аларныц басуларында кенлекчелэр дэ эшлэгэн21.
Тымытык XIX гасырныц икенче яртысында зур олыс Y33re буларак кына тугел, рухиятьтэ тоткан урыны белэн дэ киц билгеле авылларныц берсенэ эйлэнэ. Болай фикер йерткэндэ без, беренче чиратта, мэдрэсэне hэм аныц эшчэнлеген куз алдында тотабыз.
Тымытыктагы шикелле зур мэдрэсэлэр тебэктэ куп булмый. Тэйсуган, Тубэн Чыршылы, Бэйрэкэ, Чалпы Ьэм Сеендек авыллары мэдрэсэлэре белэн чиклэнэ ул исемлек. Башлангыч белеме Ьэм укуларын тагын да дэвам иттеру уе булган шэкертлэр монда башка авыллардан да килгэннэр. Мэдрэсэ тэмамлаучылар, телэклэре булса, тагын бераз эзерлек алып, муллалыкка имтихан тота алганнар.
1885 ел ахыры - 1886 ел башына караган мэгълуматлардан куренгэнчэ, Тымытык мэдрэсэсе 7 бинада урнашкан. Шэкертлэрнец гомуми саны 300дэн арта. Мегаллим хезмэтен башкаручы мулланыц 10 ярдэмчесе (хэлфэлэр) була22. Алдарак телгэ алын-ган муллалар бу чорда да эшли, шулардан Эхмэтлатыйф Габделлатыйпов мегаллимлек иткэн дип эйтергэ нигез бар.
Тымытык мэдрэсэсенэ тирэ-як авыллардан гына тугел, бик ераклардан да килеп укыганнар. 1875-1885 елларда биредэ булачак язучы Закир Ьади белем ала. Ул 1863 елда Уфа губернасы Бэлэбэй еязе Ярэмкэ (хэзерге вакытта Башкортстанныц Шаран районына керэ) авылында урта хэлле игенче гаилэсендэ туган. Атасы, иген игу Ьэм умартачылык белэн шегыльлэнудэн тыш, кыш кеннэрендэ балалар укыткан.
З. Ьади Тымытык мэдрэсэсендэ укыган чорда татар мэктэп-мэдрэсэлэрендэ уку-укыту эшлэре иске метод («ысулы кадими») нигезендэ алып барылган. Яца метод («ысулы дэдид») белэн укыту 80 нче еллар уртасында гына юл яра башлый. Бу ысулныц естенлеге шунда, ул дини белемнэн тыш, география, тарих, хисап кебек деньяви фэннэр укытуга зур игътибар бирэ.
Татар мэктэп-мэдрэсэлэре XIX йезнец соцгы чирегенэ чаклы тулысынча халыктан дыелган акча исэбенэ яшэгэннэр. Бары 80-90 еллардан гына берничэ еяздэ земстволар инициативасы белэн кайбер татар уку йортларына акчалата ярдэм курсэтелэ башлый. Эмма аны рус мэктэплэренэ тотылган акчаныц кулэме белэн чагыштырсац, аерма, кем эйтмешли, дир белэн кук арасы. Мэсэлэн, 1885 елда Бегелмэ еязенец рус мэктэплэре ихтыядына 11 мец сумнан артык акча тотылса, Тымытык, Тэйсуган, Бэйрэкэ Ьэм Тубэн Чыршылы мэдрэсэлэренэ нибары 500 сум гына буленэ. Башка татар мэктэплэре исэ мондый ярдэмнэн дэ мэхрум була.
Авыр, еш кына акчасызлык шартларында эшлэсэлэр дэ, мэктэп-мэдрэсэлэр ац-белем таратуда шактый гына нэтидэлэргэ ирешэлэр. Моны урыс чиновни-клары да танырга мэдбур. Тымытык олысын куздэ тотып алар болай язалар: «Грамотность этой волости выражается в следующих цифрах: грамотных мужчин 346, женщин 386, учащихся мальчиков 546 и девочек 585, или грамотных мужчин 22,5 %, женщин 24,2 % и общий % грамотных 23,4 %. Этот % вдвое выше такового же по самой грамотной русской волости Спасской (10,7 %) и выше средняго поуезднаго в 10,7 %»23.
Совет чорында мулла-хэлфэлэрдэн келу, аларны хурлау яман тес алган иде. Алар арасында терлелэре булган, элбэттэ, шул исэптэн Закир Ьади оста сурэтлэгэн Ж^иЬанша хэзрэт шикеллелэре дэ. Эмма аларныц теп елеше миллэтебезнец мэдэнияте hэм рухияты ечен гаять эhэмиятле эш башкарган. Ерак бабаларыбызныц башка
миллэтлэр арасында, югарыда тасвирланганча, ике тапкырдан кубрэккэ грамоталы булуы моныц ачык бер дэлиле.
1889 елда Тымытыкта 329 худалык булып, аларда 1894 кеше яши. 1885 ел ахыры-1886 ел башы мэгълуматлары белэн чагыштырганда, курсэткечлэр 6 худалыкка Ьэм 19 кешегэ кимегэн. Гасыр урталарында авыл 2 мэчетле иде, хэзер еченчесе дэ салын-ган (1887 елда). Авылдан ерак тугел мулла Гобэйдуллинныц утары була24.
Гасыр ахырына Тымытык шактый зурая. 1897 елда андагы 412 худалыкта 1080 ир-ат Ьэм 1180 хатын-кыз яши. Олыс авыллары арасында зурлыгы буенча 573 худалыктан, 2947 кешедэн торган Чалпыдан гына калыша ул.
Тымытык - элеккечэ еч мэчетле, зур мэдрэсэле авыл. Олыс идарэсе монда булганлыктан, авылда урядник Ьэм писарьлар да яши. Олыста бердэнбер земство стансасы шулай ук Тымытыкта урнашкан.
1897 елда Тымытык олысында 8 авыл исэплэнэ. Зурлыгы буенча алар тубэндэге тэртиптэ урнаша: Чалпы (5 мэчетле), Тымытык (3), Урсай (3), Куктэкэ (1), Сасыкул (1), Яланкул (1), Меслим (1) Ьэм Югары Жирекле (мэчете юк)25.
Татарстан ДЭYЛЭT архивында сакланучы 1900 елгы документлар авылныц ул чордагы социаль-икътисади торышын тулырак кузалларга ярдэм итэ. Югарыда олыс идарэсе хакында эйтелгэн иде. Кемнэр хезмэт иткэн соц анда? Урядник булып дворян И. А. Алферов (25 яшь) тора. Писарь вазифасын Бегелмэ еязе Петропавловка авылы крестьяны улы А. Н. Чудин (21) башкара. Ул Бегелмэ шэhэрендэ еч класслы училище тэмамлаган. Аныц ярдэмчесе итеп шул шэЬэрдэн крестьян улы М. П. Брагинны (18) билгелилэр. А. Н. Чудинныц икенче ярдэмчесе - П. Д. Григорьев (36). Башкалардан аермалы буларак, ул ейлэнгэн. Чыгышы буенча Бегелмэ мещаны, шунда еяз учили-щесында укыган. Олысныц тулысынча татар авылларыннан торуын искэ алсак, шундый даваплы урыннарда гел урысларны гына куру сэер.
Авыл старостасы - Мехэммэтзарип Мехэммэтгалин (57 яшь). Монда туып-ускэн, гаилэсе Ьэм худалыгы зур. Худалыгы нинди зурлыкта булуын куз алдына китеру ечен кайбер мэгълуматларга тукталыйк. Мехэммэтзарипныц уз иманасын-дагы чэчулеклэре зур тугел (7,92 дисэтинэ). Эмма ул авылдашларыннан Ьэм читтэн 38 дисэтинэдэн артыграк басуны арендага ала. 14 баш эш аты, 8 сыер, 40 сарык, 2 кэдэ Ьэм куп кош-корт тота. Худалыгында куп эшлэрне хезмэтчесе башкара.
Тымытыктагы земство стансасын бертуган Салаватовлар26 тота. Аларныц елкэне Шэhадэт (38 яшь) татар hэм рус теллэрендэ укый-яза белYе белэн аеры-лып тора. Стансадагы биш атныц ечесе аныкы, икесе туганы Сэгадэтнеке була. Алар узлэренец атларын дигеп земство йомышларын YTЭYче чиновникларны йерткэннэр, почта ташыганнар. Билгеле, бу хезмэт ечен аларга хак TYЛЭнгэн. Земство эше худалыкка аз вакыт калдырган, ^рэсец, шуца кYрэ Салаватовлар хезмэтче яллаганнар.
Килеп-китеп йерYчелэр ШаЬидулла Ибэтуллинныц (39 яшь) кунып чыгу йорты-на (русча «постоялый» двор) тукталганнар. Монда Ьэрвакыт ак KYмэч сатылган, телэYчелэргэ тамак ялгап алу мемкин булган. ШаЬидулланыц худалыгы зур TYгел, шулай да ул хезмэтче тоткан. Гаилэсе ике хатыны Ьэм анасыннан торган, балалары булмый.
Юл йерYчелэр Ыкныц уц ягына яз, дэй Ьэм кез айларында акча тулэп ШаЬидулла Ихсановныц (41 яшь) ^пере аша чыкканнар. Шунда ук аныц паромы була. Икесе дэ 1892 елдан бирле аныц уз милке саналган. Узенэ ярдэмгэ дурт айга эшче дэ яллый торган булган.
XIX гасыр ахырында Тымытыкта еч мэчет барлыгы хакында эйтелгэн иде. «Башкорт» мэхэллэсендэ указлы мулла булып Эхмэтлатыйф Габделлатыйпов (75 яшь) тора. Ул Уфа губернасы Минзэлэ еязе Ирехтэ олысы Салауз-Мухан авылында
(хззерге Меслим районындагы авыл) туып-ускзн, шул чорныц шактый билгеле Стзрлебаш мздрзсзсен тэмамлаган. 1900 елда ул ике хатыны, еч улы hэм кызы белзн яши. Ике улы Тымытык мэдрэсэсендэ белем алган, э берсе исэ анда укуын дэвам итэ. Элкэн улы Миргалим (38 яшь) - «казан татарлары» мэхэллэсендэ мулла. Эйлэнгэн, змма атасы худалыгында яши. Эхмзтлатыйф хззрзтнец мал-мелкзте куп була. 100 башка якын мал-туар, шул исзптзн 29 эш аты, 17 сыер, 19 сарык hэм 9 кздз асрый. 308 дисзтинз дир сатып алган. 1885 ел ахыры - 1886 ел башы мзгълуматларын бзян иткзндз шундый ук кулзмдз дире булган исеме билгесез бер мулла турында зйтеп уткзн идек, хззер аныц нзкъ Эхмзтлатыйф хззрзт икэнлеге ачыкланды. Мулланыц зур худалыгында ел зйлзнзсенз хезмзтчелзре (дурт ир-ат Ьзм дурт хатын-кыз) эшлэгэн. Алардан тыш, кыр эшлзре вакытында ул кенлекчелзр hзм берничз айга эшчелзр яллый торган булган.
Эченче мзхзллз имам-хатыйбы hзм медзррисе Сзетмехзммзт Эхмэтлатыйпов (25 яшь) шулай ук Салауз-Муханныкы дип курсзтелз, змма аныц Эхмзтлатыйф хззрзтнец улы булуында шигебез юк. Ул Казанныц атаклы Галиев мздрзсзсен тзмамлагач, 1898 елда злеге вазифага сайланган. Хатыны Уфа губернасы Бзлзбзй еязенец Корыч олысына караган Килкабыз авылыннан (хззерге Башкортстан демЬуриятенец Бакалы районына карый). Сзетмехзммзтнец худалыгы зур булмый: дистздзн артык мал-туар hзм 5,5 дисзтинз чзчулек.
Тымытык муллаларыныц купчелеге - читтзн килгэн кешелзр. Икенче мзхзллз имамы Габделдэмил Габделкасыймов (68 яшь) тумышы буенча Уфа губернасы Минззлз еязе Кзлморза авылыннан (хззерге Минззлз районына карый) була. Вятка губернасы Сарапул еязе Эгерде авылы мздрзсзсендз белем алган. Гаилзсе зур - ике хатыны, алты улы Ьзм ике кызы була. Ул еч эш аты, еч сыер, ун сарык, ике кздз асрый, арендага 13,6 дисзтинз дир алып иген игз. Худалык эшлэренэ хезмзтче яллаган.
Исзп буенча дуртенче мулла - Ша^морат Шаhимэрдэн улы Адылов - Вятка губернасы Алабуга еязе Салауш олысы Салауш авылында (хззерге Эгерде районына карый) туган (1858 ел), Тымытык мздрзсзсен, аннары Оренбургта татар укытучы-лар мзктзбен (татарская учительская школа) тэмамлый. Тымытыкка кайткач, 1892 елдан беренче мэхэллэдэ имам Ьэм мегаллим хезмэтен башкара, мэдрэсэдэ рус телен укыта. 1900 елда ул хатыны (30), ике улы (17 hэм 2 яшьлзрдз) hэм ике кызы белзн яши. Алар бер хатын-кыз хезмзтче тоталар. Худалыгы зур тугел: ике эш аты, бер сыер hэм арендага алган басуларда 11,27 дисзтинз чзчулек.
Икенче мэхэллэ имам-хатыйбы Ьзм мегаллиме (1897 елдан) Хесзен Исмэгыйлов (35 яшь) теп авыл кешесе булуы белзн аерылып тора. Ул мондагы мздрзсздз укыган, шунда ук русча да укырга-язарга ейрзнгзн. Хатыны (22), анасы, улы hэм бертуганыныц улы белэн гомер серэ. Аныц иген басулары 10 дисэтинэдэн арта; кыр эшлзре вакытында ул купсанлы кенлекчелзр яллый торган булган.
Тымытык меззиннзренец ечесе дэ шушы авылдан, Шзрзфетдинов фамили-яле. Аларныц икесе - Эхмзтзарип (37 яшь) hэм Эхмзтшзрип (27) - бертуганнар булса кирзк, ченки аталары типтэр катламыннан. Меззиннзрнец гаилэлэре Ьзм худалыклары зур тугел; соцгысыныц гаилзсендз дитмеш яшьлек ата-анасы да яши. Эхмзтзарип беренче мэхэллэдэ меззин hэм мегаллим булып 1890 елдан хезмзт итз, з менз Эхмзтшзрипнец указы булмый, ахры.
Меззиннзрнец еченчесе - Кашшафетдин Шзрзфетдинов. Ул 1851 елда туган, 40 яшьтз злеге вазифага расланган. Хатыны (45 яшь) Каташ-Каран авылыннан, икесе дэ балалар укыталар. Меэзиннец зур гаилэсендэ (6 бала) ике бертуган энесе дэ яши. Аныц берничз баш эре малы hэм биш дисэтинэдэн артык чзчулеге була.
Бзлзбзй еязе Иске Катай авылыныц 1893 елгы метрикзсендз Мифтахетдин Мицлегзрзевнец икенче кызы Рзйфзнец (18 яшь) Тымытык авылы меззине
Эхмэтгариф мулла Эхмэтшакир улы (25) белэн никахы теркэлгэн. Димэк, Эхмэтгариф Эхмэтшакиров исэп буенча ДYртенче меэзин була27.
Уку-укыту турында суз чыккач тагын ике кешене билгелэп утми булмый. Аларныц берсе - Газиз Раянов (50 яшь). Ул башлангыч белем бирY мэктэбендэ (документта «школа грамоты» дип курсэтелэ) укыта. Димэк, Тымытыкта мэдрэсэдэн башка шундый уку йорты да булган. Мэктэп кез-кыш айлары (6 ай) эшлэгэн. Мегаллимгэ, билгеле, казна бер тиен дэ тулэми. Хезмэт хакын ата-аналар уз мемкинчелеклэреннэн чыгып, худалыкта дитештерелгэн ризыклар (икмэк, ит, йомырка hэм башкалар) белэн тулэгэн.
Г. Раянов - Тымытык мэдрэсэсен тэмамлаган укытучы. Хатыны (41 яшь), ике улы (16; 8 яшьлэрдэ) hэм еч кызы ( 19; 6; 2 яшьлэрдэ) белэн яши. Мэктэп яшендэге балалары атасыннан укырга-язарга ейрэнэлэр. Худаныц икешэр баш аты Ьэм сыеры, 10 дисэтинэдэн артык чэчYлеклэре була.
Укытучыларныц икенчесе - Хади Мехэммэтгалин (60 яшь). Ул Чалпы мэдрэсэсендэ белем алган. Хатыны (55 яшь), еч улы (16; 12; 8) Ьэм кызы (18) белэн яши. Ирле-хатынлы Y3 еендэ кез-кыш (7 ай) балалар укытканнар. Ир бала-ларны - худа Yзе, кызларны абыстайда белем алган хатыны укыткан. Берничэ баш мал-туар, шул исэптэн берэр ат Ьэм сыер асрыйлар, диде дисэтинэгэ якын мэйданда иген игэлэр.
Куренгэнчэ, уку-укыту традициясе Тымытыкта нык тамыр дэйгэн. Тормыш мэшэкатьлэренэ карамастан, ата-аналар балаларын кулларыннан килгэнчэ укытырга тырышканнар.
Югарыда худалыкларныц купме дирлэре яисэ чэчулеклэре булганлыгы хакында мемкин кадэр киц мэгълYмат биреп бардык. Элегэ чаклы иц зур билэмэ худасы Эхмэтлатыйф хэзрэт иде. Тымытыкта аннан да зуррак дир худасы - Габдерэфикъ Кэлимулла улы Шэфиев (32 яшь). Аныц Бегелмэ Ьэм Бэлэбэй еязлэрендэге билэмэлэре 320 дисэтинэдэн артып китэ. Ул теп Тымытык кешесе TYгел, Татарстан Республикасы Дэулэт архивында сакланучы документта Бегелмэ сэудэгэре дип ^рсэтелэ. Атасы Кэлимулла Гобэйдулла улы Шэфиев та сэYДЭгэр булган, 1872 hэм 1887 елларда Ык буеннан 300 дисэтинэдэн артык дир сатып алып, элеге елганыц уц ягында урнашкан имениесендэ яшэгэн28.
Элеге имение хакында 1895 елгы мэгълуматлар игътибарга лаек. Монда сэYДЭгэрнец ике йорты, ат абзары, амбары була. Барлык мал-туары - ике эш аты да бер сыер. Ул ике хезмэтче Ьэм бер каравылчы тоткан. Ьэр елны зур мэйданда (шактый дирне арендага да алган) иген игеп, Чаллыга икмэк алып барып саткан. Моныц ечен KYп кенэ ат яллый торган булган.
Габдерэфикъ Шэфиевка кайтыйк. 1900 елда ул хатыны (29 яшь), еч улы hэм ике кызы белэн Yзенец усадьбасында яши. Элегрэк Кэлимулла Шэфиевныкы дип KYрсэтелгэн дир хэзер аныц исемендэ, димэк, атасы вафат булган.
Олыс узэге Ьэм базарлы зур авылларныц берсе буларак, Тымытык бик куплэрне дэлеп иткэн. СэYДЭгэрлэрне генэ алыйк: алар кайдан гына килмилэр. Минзэлэдэн сэYДЭгэр Мицлегэрэй Сэетбатталов Тымытык базарыннан куплэп икмэк сатып ала торган булган. Моныц ечен ул приказчигы Могътэсим Шаhиэхмэтовныц ике амба-рын арендага ала, анда сатып алган икмэген туплый, аннары атлар яллап, якындагы теп складларыныц берсенэ - Урыс Шуганына ташый. Элбэттэ, бу эшлэрнец кубесен приказчигы башкара. Якын-тирэдэ (КYKтэкэ, Сэпэй, Чэкэн авылларында) зур базар-лар булу да Мицлегэрэй кебек сэYДЭгэрлэрне Тымытыкка дэлеп иткэн.
Кайбер сэудэгэрлэр биредэ лавкалар ачып теплэнеп калганнар. Шундыйларныц берсе - Нурулла Хэбибуллин (55 яшь). Ул тумышы белэн Казан губернасы Спас еязе Базарлы Матак олысы Иске Салман авылыннан. Ике хатыны (40 hэм 38 яшьлэрдэ),
дурт улы hэм биш кызы белзн яши. Татарча hэм урысча укый-яза белз. Ике улын (15 hэм 10 яшьлзрдз), зур гыйлем биру максатыннан, Казандагы бер мздрзсзгз укырга дибзрз.
Нурулланыц бакалея лавкасы - Тымытыкта иц зурысы. Анда приказчигы Шзмсетдин ШиЬабетдинов (30 яшь) сзудз иткзн. Шзмсетдин Минззлз еязенец Неркзй авылында туган, Телзнчетамак мздрзсзсен тзмамлаган.
Лавкадан тыш, Нурулла сзудзгзрнец башка керем чыганаклары да була. Шуларныц берсе - чаналар hзм буралар сату. Моныц ечен ул урман участогы сатып алган hзм агач хззерлзттереп, аны осталарга чаналар ясарга hэм бура бурарга бирз торган булган. Ярма яргыч та сзудзгзрнец байлыгын арттырган.
Авыл халкына акчага яисз башка шартка ярма ярдыру ечен дурт айга хезмзтче яллаган ул. Сзудзгзрнец худалыгы да зур. Ул 11 эш аты, еч сыер hэм биш баш умар-та тота. Уз яисз сатып алган дире булмый, шуца курз ул аны озак срокка (9-12 ел) арендага ала торган булган. Арендалаган басуларында чзчулек мэйданы 62,7 дисзтинз тэшкил иткзн. Элбзттз, ул басуларда кенлекчелзр, берничз атнага-айга ялланган эшчелэр эшлзгзн.
Зур мал-мелкзткз ия булган сзудзгзрлзрнец икенчесе - Могътзсим ШаЬизхмзтов (42 яшь). Ул мондагы «казан татары» гаилзсендз туып-ускзн, мзктзп тэмамлаган. Аныц теп байлык чыганагы булып чзй hзм икмзк сзудзсе торган. Бу максаттан ул чзй сата торган лавка hэм еч икмзк саклагыч (амбар) тота. Алдарак бу амбарларныц икесен сзудзгзр М. Сэетбатталовныц арендага алуы хакында зйтелгзн иде. Могътзсим сзудзгзрнец лавкада - бер, амбарларда ике приказчигы була.
Сзудзгзрнец худалыгы зурлардан санала. 10 эш аты, 15 сыеры, 115 сарыгы, 30 баш умартасы, арендага алган басуларда 95,41 дисзтинз игене була. Кыр эшлзрен кенлекчелзр hэм берничз айга-атнага ялланган эшчелэр башкарган. Алардан тыш, худалыгында дурт хезмзтче даими эшлзгзн.
Авылда тагын еч лавка була. Икесенец худалары - теп Тымытык кешелэре. Боларныц берсе - Зарип Хисмэтуллин (46 яшь), икенчесе - Насретдин Эхмзтханов (42). Алар вак-теяк тауарлар белзн узлзре сзудз иткзннзр, приказчиклар ялламаган-нар. Худалык эшлэрен башкарыр ечен берзр хезмзтче тотканнар.
Эченче лавка худасы - Бэгыйс Мозаффаров (38 яшь). Ул Уфа губернасы Минззлз еязенец Наратлы-Кичу авылында (хззерге Минззлз районына карый) туган, Тымытыкта мздрзсз тэмамлаган. Вак-теяк товарлар белзн узе ук сзудз итз. Башкалардан аермалы буларак, мал-туары hэм чзчулеклзре юк.
Сзудзгзрлзр исемлеге югарыда санап утелгэн кешелзр белзн генз чиклэнми. Лавка тотмыйча, монда Ьзм якын-тирэ базарларда даими сзудз итеп йеручелзр дэ була. Шуларныц берсе - Сафиулла Гыйзззтуллин (42 яшь). Ул тумышы буенча Казан губернасы Ьзм еязе Кармыш олысы Иске Кырлай авылыннан. Тымытыкта ике хатыны (35 hэм 30 яшьлзрдз), ике улы, еч кызы белзн яши. Дистзгз якын мал-туар, шул исзптзн еч эш аты hэм ике сыер асрый, арендага алган дир участогында 6,56 дисзтинз иген игз. Сафиулла сзудзгзр кыр эшлэреннэн буш вакытта кзрзин тотып, базардан-базарга йереп вак-теяк тауарлар саткан.
Сафиулла кебек сзудзгзрлзр арасында теп Тымытык кешелзрен дэ курзсец. Хзсзн Асылгэрэев (42 яшь) базарларда дегет, тоз hэм чабаталар сата торган булган. Хади Сзгъдиев исз сатарга керэклэр, касзлзр, баулар Ьзм чабаталар алып чыккалаган. Алар икесе дз мал-туар тоталар, иген игзлзр.
Атна саен базарлар уткзрелеп тору, Тымытыкта икмзк сзудзсе усугз китерэ. Аерым кешелзр икмзк сатып алу Ьзм аны югарырак бзягз куплзп сату белзн шегыАьлзнгзннзр. Берничэсе хакында зйтеп утик.
Вэлиэхмэт Исмэгыйлов (52 яшь) Ьэм аныц энесе (44 яшь, исеме курсэтелмэгэн) икмэк сэудэгэрлэре арасында аерылып торалар. Алар сэудэ белэн Ьэр базар саен, димэк, даими шегыльлэнэлэр; икмэкне узлэренец зур амбарында саклыйлар. Икесе дэ гаилэлэре Ьэм уз йортлары белэн теп нигездэ бер худалык булып яшилэр. Имана серулеге аз (4,2 дисэтинэ), шуца да абыйлы-энеле бу ике туган зур дир участогын (70,6 дисэтинэ) арендага ала. Бик куп мал-туар (биш эш аты, биш сыер Ьэм башка-лар) асрыйлар, алты баш умарта тоталар. Сэудэ белэн шегыльлэну зур худалыкны алып барырга вакыт аз калдырган, курэсец, алар ике хезмэтче тоталар, э кыр эшлэре вакытында кенлекчелэр яллый торган булганнар.
Икмэк сатучы сэудэгэрлэрнец чираттагысы - Шэкур Хэбибуллин (43 яшь). Ул да шактый дирне (20 дисэтинэ) арендага алып, барлыгы 21,5 дисэтинэ мэйданда иген игэ; 24 баш мал-туар, шул исэптэн дуртэр эш аты Ьэм сыер тота. Кыр эшлэре вакытында кенлекчелэр Ьэм берэр айга ике эшче яллаган. Елныц куп чорын (диде ай) мондагы базардан икмэк сатып алып, аны югарырак бэягэ куплэп Рус Шуганына Ьэм Минзэлэгэ алып барып сата торган булган. Аныц зур икмэк саклагычы була.
Тагын бер сэудэгэр - Хесэен Эхмэтов (51 яшь) - икмэкне Чэкэннэн hэм мондагы базардан сатып алып, куплэп Рус Шуганында саткан. Базарларда икмэк бэялэре арасындагы аерма хисабына шактый табыш алган. СЭYДЭ белэн кез-кыш айларында, атнага еч тапкыр шегыльлэнгэн. Уннан артык мал-туары, шул исэптэн икешэр эш аты Ьэм сыеры, сигез баш умартасы Ьэм 16 дисэтинэдэн артык чэчYлеге була.
Бу чорга CЭYДЭ эшчэнлеге генэ TYгел, Ьенэрчелек тэ зур Yсеш ала. Ьенэрчелэр Тымытыкта шул кадэрле куп, барысыныц да исем-фамилиясен атап Yту мемкин TYгел. Шунлыктан, киц таралган Ьенэрлэр турында CYЗ барганда, кайбер кешелэрне генэ курсэтеп Yтэргэ мэдбYрбез.
Иц башта тимер белэн эш итуче осталарга тукталыйк. Алар арасында Якуп Зэйнетдинов (52 яшь) аерылып тора. Ул кемештэн хатын-кызлар ечен терле бизэну эйберлэре ясый. Тумышы буенча Казан губернасы Мамадыш еязе Сатыш олысы Париски-Уре авылыннан. Хатыны (45), еч улы hэм еч кызы белэн яши. ©лкэн улы - Оренбург, икенчесе Тымытык мэдрэсэсендэ укый. Худалыгы зур TYгел: ДYрт баш мал-туар Ьэм 3,7 дисэтинэ чэчYлек. Кез-кыш айларында оста Yзенэ ярдэмче дэ яллаган.
Авылда еч тимерче була. Аларныц икесе - Гариф Шэрипов (30 яшь) Ьэм Гариф Фэйрушин (33) - теп Тымытык кешелэре. Эченче тимерче - Хэлиулла Кэлимуллин (33) тумышы буенча Бегелмэ еязе Элмэт олысы Элмэт авылыннан. Мехэммэди Кэримовныц усадьбасын арендага алып, шунда йорт диткезеп яши. Тимерчелэрнец мал-туары Ьэм чэчYлеклэре аз.
Авылда киц таралган Ьенэрлэрнец берсе - агач эшкэрту. Бу тер Ьенэрчелэр арасында арба ясаучы (Камалетдин Эфлэтунов) hэм кепчэкче (Гэрэй Мехэммэтданов) аерылып тора. Э инде башка балта осталарын санап тормый-быз - алар куп.
КYннэн терле эйберлэр (итек, читек, кэвеш Ьэм башкалар) тегу дэ Yсеш алган. Итекчелэр арасында Сабир Раянов (30 яшь), Вэли Улмэсколов (45), Сэгыйдулла Рэхмэтуллин (50), Гали Хисмэтуллин (58) фамилиялэре кузгэ чалына.
Авылда ике худалыкта тегYчелэр дэ яши. Атаклысы - Гыймадетдин Эхмэтханов. Тымытыкта бердэнбер тегу машинасы аныкы була. Аныц еч улы (24, 22, 18 яшьлэрдэ) да атасы Ьенэрен узлэштерэ, елкэне хэтта Уфага чаклы барып, андагы кешелэргэ тегеп йергэн. Бетен авыл диярлек ситсыдан кулмэк-ыштан hэм башка кием-салымны Эхмэтхановларда тектергэн.
Киез итек басучылар - авылда берничэ худалык. Бу тер hенэрчелэр исемлегенэ Шэфикъ Мехэммэдьяров (35 яшь), Закир Шэфиков (39 яшь), Гэрэй ШаЬмэтданов
(60), Ж^злзлетдин Сзйфетдиновлар (65 яшь) керз. Алар бу эш белзн кез-кыш айла-рында шегыльлзнгзннзр.
Башка тер hенэр иялэре арасында калайчы (Сабир Зарипов), бау ишYчелэр (Зарип Взлиев, Гариф Зарипов, Хесзен Зарипов, Шакир Мехзммздьяров), чыпта сугучы (Шзрзфетдин Хисаметдинов), чабатачылар (Солтан Мехзммзтшин, Нзфыйкъ Ьзм Латыйф Вахитовлар), миччелзр (Шагдэн Шзрифуллин, Хеснулла Шзрифуллин) була.
Ьензрчелек худалыкларныц бер елеше ечен естзмз керем чыганагына зйлзнсз, ярлылары ечен теп яшзу чыганагы булып тора. Ьензре булмаган ярлы худалыклар якын-тирэдэге алпавытларда яисз бай авылдашларында ялланып эшлзгзн. Мисал ечен Исмзгыйль ИбраЬимовны (53 яшь) алыйк. Аныц мал-туары юк, з чзчулеклзре -нибары 2,8 дисзтинз. Ике улы белзн ул Уфа губернасы Бзлзбзй еязе Нугайбзк олысын-дагы А. А. Андреев хуторына барып ел буена шунда бил беккзн. Э еченче улы авылда янгын сараенда каравылда торган.
Кайбер ярлы худалыклар купмедер вакыт яисз ел буена бетен гаилэсе белзн алпавытларга хезмзт иткзн. Гарифулла Исмзгыйловныц (50 яшь) гаилэсе Ыкныц уц ягындагы алпавыт Пальчиков хуторында - сигез ай, Гатиятулла Гыйсмзтуллиннык^! (40 яшь) Нугайбзк олысы Чижевка авылы янындагы Габдерзкыйп Кэлимуллин хуторында ел буена эшлзгзн. Икесенец дэ мал-туары hэм чзчулеклзре булмый.
©стзмз керем чыганакларыннан тагын умартачылык Ьзм балыкчылык зур игътибарга лаек. Авылда 33 худалык 148 баштан артыграк умарта тота. 1900 елда алар балныц потын - 8, балавызныц 12 сумнан сатканнар.
Балык тоту белзн шегыльлэнYчелэр дэ куп. Хэбибулла ЗзйнулАин (42 яшь), Хэким Йосыпов (45 яшь), Зэйнулла Ззйнуллин (64 яшь) hзм башка оста балыкчы-лар яз, дзй, кез айларында шактый вакыт (35-60 кен) Ык елгасында куплзп балык тотып, узлзреннзн артканын базарда сата торган булганнар29.
Егерменче гасырныц беренче ун елында мзчетлзрдз кайбер узгзрешлзр була. ©ченче мзхзАлздз хезмзт итуче Миргалим Эхмзтлатыйпов 1905 елдан беренче мэхэллэгэ имам-хатыйп hзм мегаллим булып KYчэ. Икенче мзхзАлздз Габделдзмил хззрзт урынына имам Ьзм мегаллимлеккэ улы Габделгазиз раслана (1908 елдан). ©ченче мэхэллэдэ имам hэм медзррис вазифасына 1910 елда Миргазиян Эхмзтлатыйпов сайлана30.
1912 елныц 1 мартында Тымытыкта рус-татар земство училищесы ачыла. Монда укытучы итеп алдарак телгэ алынган ШаЬиморат Адылов билгелэнэ. Дэреслэр аныц зур (13 тзрзззле) йортында угкэрелгэн. Ир hзм кыз балалар аерым укыганнар. Алар купме булган, бу хакта тулы мзгълумат юк. Бары 1914 елдан училищеда укучылар саны рус-герман сугышы качаклары балалары исзбенз бераз артуы билгеле. 1915 елныц кезеннзн Ш. Адылов урынына укытучы итеп М. А. Габделлатыйповны куялар.
Мзктзп-мздрзсзле авылда тагын бер уку йорты - земство училищесы - булдыру хадзт идеме соц? Бу сорауга катгый гына «юк» дип давап биргзндз игътибарны мзсьзлзнец идтимагый-сзяси ягына юнзтик. Татар мзктзп-мздрзсзлзренз, билгеле булганча, казнадан ярдзм бик аз тзтегзн. Пособиелзр кулзмен билгелэу аларны биру системага салынмый. Тымытык мздрзсзсе земстводан елга 200 сум кулзмендз пособие алып килсэ, 1893 елдан исэ бу аз сумма да элэкми. Ченки Бегелмэ еяз земствосы мздрзсзлзргз акча булеп бируне (биргзне дэ аз була, бу хакта алдарак эйтелде) тукта-та. Э бит алар, татарларныц теп уку йортлары буларак, халык ихтыядын тулысынча канзгатьлзндергзн. Менз шундый шартларда земство Тымытыкта яца уку йорты ача. Меселман мзктзп-мздрзсзлзренз акча кызганган земство рус-татар училищесы ечен кирэкле акча тапкан. Ченки мондый уку йорты булдыру патша хекумзтенец урыслаштыру сзясзтенз давап биргзн.
Земство уку йортлары, гадэттэ, халык утенечен искэ алып ачыла торган булган-нар. Тымытыктан халык тугел, э Шаhиморат Адылов мерэдэгать итэ мондый утенеч белэн. Булачак уку йортына узе ук укытучы итеп билгелэнэчэген куз алдында тоткан ул, hэм шулай булып чыга да. Земство укытучысы эше шактый тешемле булган шул. Ш^иморат Адыловныц тагын бер гамэле билгеле. 1911 елда аныц доносы нигезендэ Яланкул авылы мулласы Зэкидан ШаЬгэрэев кулга алына Ьэм Сарапул термэсенэ ябыла. Бу хакта Зэкидан хэзрэтнец «Термэлэр хатирэсе» исемле кита-быннан белэбез, монда ул Адыловны «А...» дип курсэтэ (цензура шулай талэп иткэн, курэсец). 1917 елдан соцгы чорга караган архив документларын ейрэнгэндэ, ШаЬиморат Адыловныц патша охранкасында «Татарин» кушаматлы агент булып торганлыгы ачыкланды31.
1916 елны патша Россиясендэ соцгы тапкыр авыл худалыклары исэбе алына. Тымытыкта 516 худалык, 1172 ир-ат hэм 1366 хатын-кыз теркэлэ32. Беренче бетенденья сугышы энэ шулай ир-атларныц азаюына китерэ.
Октябрь инкыйлабыннан соц, 1918 елныц октябрендэ еяздэн вэкиллэр килеп Тымытык олыс башкарма комитетына сайлаулар оештыра. Олыс советы рэисе вази-фасына утыз яшьлек Галимдан Кэлимуллин сайлана. Ярлы гаилэдэ туып-ускэн бу егет шактый денья кургэн була: Хесэен байга бил бегеп тэ тормышын ныгыта алмагач, Бегелмэ ягына чыгып киткэн, аннары Донбасс шахталарына барып кумер чапкан, беренче бетенденья сугышында катнашкан. Куктэкэдэн Харрас Дэулэтгэрэев (32 яшь), Урсайдан Сэхаутдин Шэмсетдинов (53 яшь), Тымытыктан Сабир Гэрэев (43 яшь), Зэйнетдин Гэрэйшин (53 яшь), Чалпыдан Сэмигулла Шэрифуллин (44 яшь), Меслимнэн Мехэррэм Уразгилдеевлар (55 яшь) олыс советы эгъзалары итеп сайлана33.
Авыл халкыныц бер елеше Ыкныц уц ягындагы билэмэлэренэ кучеп утыра, Яца Тымытыкка (хэзерге Бакалы районы авылы) нигез сала. Суз уцаеннан эйтик, 2018 елныц 28 июлендэ Яца Тымытыклылар авылныц 100 еллыгын билгелэп
34
уттелэр.
1920 елда Тымытыкта 453 худалыкта 2 315 кеше исэпкэ алына. Тагын алты елдан соц уткэрелгэн халык санын алу 419 худалыкта 1 699 кеше яшэгэнен курсэтэ. Бу вакытта авылда руслар (14 кеше) Ьэм керэшеннэр (12) дэ була.
Олыс буенча да курсэткечлэр шактый кими: 1920 елда - 20 738, э 1926 елда 14 477 кеше теркэлэ35. 1921 елгы ачлыктан бик куп халык кырыла, моннан соц шактый вакыт утсэ дэ, халык саны элекке дэрэдэгэ кайтмый. Элеге саннар шуны дэлилли.
1930 елда Тымытыктан Хадиев Хэерзаман, Фэйрушин Сэетша, мулла Жэмилев Газиз, меэзиннэр Ж,эмилев Хэмит, Шэрэфетдин Кашшафетдин hэм Гомэров Нурлыгаяннар, «кулаклыкта» гаеплэнеп, авылдан серелергэ карар ителэ. Хэерзаман НЭП чорында сэудэ иткэн, сепаратор тоткан. Сэетшаныц 200 дисэтинэдэн артык дире, бик куп мал-туары булган. Беренчесенец - 428, икенчесенец 649 сумлык мал-мелкэте конфискациялэнэ. Мулла-меэзиннэр исэ урта хэлле тормыш алып барса-лар да, дин эзэрлеклэну сэбэпле, «кулаклар» исемлегенэ элэгэлэр. Кашшафетдинныц улы Сабир 1919 елда Кызыл Армия сафларында взвод командиры булып хезмэт иткэн, элеге факт аларны авылдан куылудан коткарганмы, мэгълум тугел. Кашшафетдинга -81, улына 41 яшь була. Сабирныц хатыны Мессэлэмэ белэн биш бала (Эсхэт, Мендия, Нэдирэ, Ж^эудэт, Эхэт) тэрбиялэгэн чагы була.
Яца оешкан колхозларга техник ярдэм курсэту максатыннан, 1931 елда Тымытыкта машина-трактор станциясе (МТС) булдырыла. Шул ук елны монда 12 «Фордзон» тракторы кайтарыла. Бетен тебэк халкын гадэплэндергэн вакыйга була бу. Трактор турында «шайтан арбасы» дигэн сузлэр тарала.
1939 елда Тымытык районы 36 авылдан торган. Ьзр авылда берзр колхоз була. Менз аларныц кайберлэре: «Тымытык», «Заветы Ильича», «Кызыл Чишмэ», «Куйбышев», «Балан Булзк», «Киров», «Ялантау», «Эконом», «Ирекле», «Октябрь», «Тельман», «Уразман», «Кызыл Йолдыз №1», «Кызыл Йолдыз № 2», «Кызыл арык», «Булзк», «Мелиорация», «Ишкэй».
Шул елныц 1 гыйнварена район уззге Тымытыкта 2 569 кеше яши. Э бетен район буенча 1937 елда (1 гыйнварга) - 23 775, 1938 елда 21 902 кеше булган. Район территориясе 779 кв. км тэшкил иткзн.
Урта мзктзп ул чорда Тымытыкта гына була. 1937 елда мзктзпкз яца бина сала башлыйлар. Район уззгендз тагын 25 ятып дэвалану урыны булган шифаханз, пекарня hэм типография була36.
1958 елда Тымытык районы бетерелеп, авыл Азнакай районына кушыла. Шуца карамастан, ул элеккечз зур авыл булып кала. 1992 елда, мзсзлзн, анда 1 449 кеше яши. Шифаханз, агач эшкзрту комбинаты, урта мзктзп Ьзм башка социаль-кенкуреш объектлары урнашкан.
Шулай итеп, Тымытык гасырдан гасырга усз, тотрыклы авылларныц берсе булып кала. Менз шундый авылларыбыз яшзсз, Татарстанныц киАзчзге дэ бик ышанычлы hэм зур еметле булачак.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Каримов Т. Т. К вопросу о вотчинниках и поселениях Юрминской поземельной волости// Система землевладения и социальные категории населения Волго-Уралья и Западной Сибири XVI-XIX вв. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани, 2021. - С. 358-375.
2. Башкортстан Республикасы Милли архивы, И-2 ф., 1 тасв., 4619 сакл. бер.
3. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 993 ф., 1 тасв., 883 сакл. бер.
4. Материалы по диалектологии. - Казань, 1955. - Б. 185-187.
5. МИБ. Т. 3. - С. 479-480.
6. МИБ. Т. 4. Ч. I. - Москва, 1956. - С. 376-377.
7. МИБ. Т. 5. - Москва. 1960. - С. 29-30.
8. Бу кешелэр хакында естэмэ мэгълуматны кара: Вахит Имамов. Татарлар Пугачев явында. -Яр-Чаллы, 1994.
9. Башкортстан Республикасы Милли архивы, И-138 ф., 2 тасв., 24 сакл. бер., 408 кгз.
10. Шунда ук, 22 сакл. бер., 76-81 кгз.
11. Шунда ук, 23 сакл. бер., 103-104 кгз.
12. Шунда ук, 24 сакл. бер., 408 кгз.
13. Шунда ук, И-1 ф., 1 тасв., 450 сакл бер., 124-124 кгз. арты.
14. Аныц туганы Тимер Морзаев Кэкре Елганыц 1762 елгы ревизия документында телгэ алы-на (кара: Россия борынгы актлар Дэулэт архивы, 350 ф., 2 тасв., 3795 сакл. бер., 317 кгз.).
15. Башкортстан Республикасы Милли архивы, И-138 ф., 2 тасв., 172 сакл. бер., 13 кгз. арты -19 кгз.
16. Равил Хаммат улы Зариповныц атасы яклап тулы шэдэрэсе болай: Исергэп - Искэндэр (1759) - Идрис (1778) - Мехэммэтшэрип (1838) - Мехэммэтзарип (03.01.1864) -Мехэммэтзакир (14.02.1897; хатыны Мицсылу) - Хаммат (20.07.1926; хатыны Сэрвэр Эгълэм кызы) - Равил (20.06.1954), Нурия (1957) Ьэм Рэзинэ (1960).
17. Россия борынгы актлар Дэулэт архивы, 1355 ф., 1 тасв., 1874 сакл. бер., 287-289 кгз.
18. Башкортстан Республикасы Милли архивы, И-138 ф., 2 тасв., 757з. сакл. бер., 83-117 кгз.
19. Список населенных мест Российской империи. Т. 36. Самарская губерния. - С.-П., 1864. - С. 35.
20. Башкортстан Республикасы Милли архивы, И-295 ф., 3 тасв., 5662 сакл. бер.; 2 тасв., 3 сакл. бер.
21. Сборник статистических сведений по Самарской губернии. Т. 5. Бугульминский уезд. -Самара, 1887. - С. 290-297.
22. Там же. - С. 143.
23. Сборник статистических сведений по Самарской губернии. Т. 5. Бугульминский уезд. -Самара, 1887. - С. 142.
24. Список населенных мест Самарской губернии по сведениям 1889 г. - Самара, 1890. -С. 87.
25. Список населенных мест Самарской губернии. - Самара, 1900. - С. 111-112.
26. Совет хакимияте урнашкач, Сэлахетдин, Хэлэфетдин Ьэм Афзалетдин Салаватовлар беренчелэрдэн булып Ыкныц уц ягына кучеп утыручылар, 1918 елда Яца Тымытык авылы -на нигез салучылар рэтендэ була (кара: Электрон ресурс. Керу режимы: https://bakalzori. ru/articles/kultura-i-iskusstvo/2018-08-10/100-letniy-yubiley-sela-novyy-tumutuk-82508 (мерэдэгать иту датасы: 2022 елныц 20 марты).
27. Tahup Кэрим. Жиде бабацны бел катайлым. - Казан, 2020. - Б. 148.
28. Башкортстан Республикасы Милли архивы, И-132 ф., 1 тасв., 911 сакл. бер.; Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 993 ф., 1 тасв., 859 сакл.бер.
29. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 993 ф., 1 тасв., 883, 857, 859 сакл. бер.
30. Башкортстан Республикасы Милли архивы, И-295 ф., 2 тасв., 3 сакл. бер., 164 кгз. арты -166 кгз.
31. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, Р-231 ф., 2 тасв., 8 сакл. бер.
32. Шунда ук, 993 ф., 1 тасв., 885 сакл. бер.
33. Шунда ук, Р-1167 ф., 1 тасв., 160 сакл. бер., 234-236 кгз.
34. Бу хакта Бакалы районы гэзитендэ хэбэр ителэ (кара: Электрон ресурс. Керу режимы: https://bakalzori.ru/articles/kultura-i-iskusstvo/2018-08-10/100-letniy-yubiley-sela-novyy-tumutuk-82508 (мерэдэгать иту датасы: 2022 елныц 20 марты).
35. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, Р-1296 ф., 12 тасв., 63 сакл. бер., 33 кгз.
36. Шунда ук, Р-5747, 1 тасв., 175 сакл. бер, 11-18 кгз.
Сведения об авторе
Каримов Тагир Тимергазимович, кандидат исторических наук, старший научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: tkarimov@bk.ru
About the author
Tagir T. Karimov, Candidate of Historical Sciences, Senior Researcher at Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: tkarimov@bk.ru
В редакцию статья поступила 26.01.2023, опубликована:
Кэримов Т. Т. Юрмый дир олысы: Тымытык авылы / / Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. -2023. - № 4. - С. 150-165.
Submitted on 26.01.2023, published:
Karimov T. T. Jurmyj gir olysy: Tymytyk avyly [Yurma land volost: village Tumutukovo]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2023, no. 4. pp. 150-165.
