CC BY
0Аннотация
В статье представлена родословная торговцев Хальфиных из деревни Телянче-Тамак Мен-зелинского уезда Уфимской губернии (ныне Тукаевский район Республики Татарстан), а также проанализирована их предпринимательская и благотворительная деятельность. На основе архивных источников была изучена предпринимательская деятельность Хальфиных в восточной и юго-восточной частях Татарстана и на территории Башкортостана, а также история товарищества «Торговый дом Братья Халфины» (прибыль, имущество, служащие, взаимоотношения с органами власти, благотворительная деятельность). Хальфины широко распространившийся татарский род. Среди представителей этого рода есть известные ученые, деятели искусства, промышленники-благотворители.
Abstract
The article presents the genealogy of the Khalfins manufacturers from Telyanche-Tamak village of Menzelinsky uyezd of Ufa province (currently Tukaevsky district of the Republic of Tatarstan) and analyzes their entrepreneurial and charitable activities. Based on archival sources, the author studied the entrepreneurial activity of the Khalfins in the eastern and southeastern parts of Tatarstan and in Bashkortostan, as well as the history of the partnership in the company "The Khalfin Brothers trading house" (profit, property, employees, relationship with authorities, charitable activities). The Khalfins are a prolific Tatar dynasty. Among the representatives of this dynasty, there are well-known scholars, people of art, and benefactor manufacturers.
Ключевые слова
Хальфины, материалы ревизии, родословная, Мензелинский уезд, Телянче-Тамак, предприниматели, торговля хлебом, благотворительность, воспоминания.
Keywords
The Khalfins, revision materials, genealogy, Menzelinsky uyezd, Telyanche-Tamak, entrepreneurs, bread trade, charity, reminiscences.
Хэлфиннэр - татар тарихын-да ^ренекле урын тоткан данлыклы шэхеслэр нэселе. Алар арасында зыялы-лар, сэнэгатьчелэр, сэудэгэр-хэйриячелэр куп. Нэсел дэвамчылары Рэсэйнец терле тебэклэренэ таралган. Аларньщ тармакларын Башкортстан, Татарстан
УДК 908 (929)
Минзэлэ тебэгеннэн эшмэкэр Хэлфиннэр нэселе (XVIII-XX гасыр башы)
Х. З. Баhаветдинова,
Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге Тарих институты, Казан шэК, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе
The genealogy of the Menzelinsk manufacturers
Khalfins (the 18th - early 20th century)
Kh. Z. Bagautdinova,
Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation
Сма*
yt-t ifSaid tfjn-v ftt"!
^ jt й -у к fftf л. '"'» '
ёиГтг{
y„fA
¡."^^(«иява! - —• — -
i (-СЛ - _ I-
\ у и (¡аттаМиТЗ' ыяарф&лУ -
yf-rW'"^-
^gjSifcVl» «""¡ЕЙГ""?'
— - -
, *yfc«<»4r«a_ - -
ffiiw«- - - - , -
0 (ГраП'Я-
I
у CI/"*
S5"
Iff
sr з
J ЫА
k
*ja4A О
Щ
2.8 П
it
to
"f
££> /£' /<Г
/
Й
¿г <j-
/
Республикаларында, Себердз, Казахстан haM Эззрбайдан дирлеклзрендз дз очра-тырга була.
Телзнче-Тамак авылыннан башла-нып киткзн Хзлфиннзр шзж;зрзсе: ИбраЬим ■ Исмзгыйл (1707) ■ Исламгол (1734-1791) ■ Ихсан (1773-1854) ■ Габдрахман (1807) ■ Мехзммзтсадыйк (1826), Мехзммзтлатыйф (1839), Мехзммзтша (1850), Мехзммзтситдыйк (1866)1.
Мехзммзтсадыйкныц балалары: Мехзммзтзариф (1846), Мехзммзт-шакир (1850-1855), Шзмсиж;амал (1851), Фзрхидамал (1856), Мехзммзд-взли (1853), Мехзммзтшакир (1855)2, Мехзммзтгариф (1861), Мехзммзтсабир (1863), Мехзммзтсалих (1865), Биби-мзрьям (1868).
Габдрахманньщ икенче улы Мехзммзтлатыйфныц балалары: Мехзммзтгариф (1858), Хзбибж;амал (1860), Мехзммзтгази (1862), Бибизсмз (1869), Бибиззйнзп (1872), Бибимзрфуга (1874), Мехзммзтхарис (1876), Бибирзбигз (1879), Мехзммзтззки (1883), Мехзммзтнздип (1886-1937). Эшмзкзр Хзлфиннзр (XIX-XX гасыр башы) XIX гасырныц соцгы чирегендз Мехзммзтсадыйкныц уллары Зариф белзн Гариф сзYДз эшлзрен ж;зелдереп ж;ибзрзлзр. Алар Минззлз еязе базар-лары - Неркзй, Яца Маж;ын, Иске Кзшер, Карамалы авылларында мануфактура товарлары (кызыл мал) белзн сату итзлзр3. Ьзрбер дирлектз ярдзмчелзре (приказчик) хезмзт курсзтз. Зариф Садыйк (Мехзммзтсадыйк) улыныц4 сзYДЗ эшен 1 класс V разряд таныклыгы белзн Телзнче-Тамактан - Зарифулла Мифтахетдинов, Телзнче авылыннан - Афзалетдин Билялов, Иске Кзшердзн - Мехзммзтсафа Эхмздиев; 2 класс VII разряд таныклыгы белзн Телзнче-Тамак крестьяны Нигъмзтулла Шзрифуллин, Телзнче авылы крестьяны Гомзр Ибраhимовлар алып баралар5. Э Гариф Садыйк улына 1 класс V разряд таныклыгы белзн Иске Кзшердзн Эхмзтсафа Эхмздиев ярдзм итз.
XIX гасыр ахыры хисап исемлегендз еллык керемнзре 100 сумнан 350 сумга чаклы булса, ХХ гасыр башында 500 сумга кадзр ж;итз6. Шулай ук, 1917 елда Телзнче-Тамак авылындагы мануфактура товарлары сата торган таш кибет (янында склад) Ьзм бакалея, савыт-саба лавкаларыннан алар 212 сум табыш алганнар7.
Мехзммзтсадыйкныц бертуган энесе Мехзммзтситдыйк та Неркзй, Яца Маж;ын, Карамалы базарларында, Кугзш авылы крестьяны Мехзммзтдин Тимергалин Ьзм Саклау авылыннан Мехзммзтлатыйп Мехзммзтсафиннар ярдзме белзн, ашау зйберлзре (чзй, шикзр) белзн сзYДз иткзн Ьзм бер елга 100 сумнан 500 сумга
Телзнче-Тамак аеылыныц Зревизия кенэгэсе. 1762 ел. Россия дэулэт борътгы актлар архивы, 350 ф., 2 тасв., 3801 эш, 946 кгз.
The census list ofTelyanche-Tamak -village ofthe 3d revision. 1762. The Russian State Archive of Ancient Acts,fond 350, series 2, file 3801,p. 946.
\1У peb113ciu.il сказка 1 гоОа t^ryJL/^ онн ___ A ревизская сказка 1 Я ty. года O-^yu^^*'/™ Омл ySUf^^. /D
-Сим» U. М у ж е с к i в полъ. По nocjl-.дней >CBU3!H состо- оной прибыдо. Игь того чисда «Ы-Сшо. lluut »1 Свиьн. JK с п с к i и п о л X. Но ipoKfii Hurt u.
К 9 р«»и- л \ЧГ W/ i»^ «л/^® - --- jltxa. Когда имей- У> ¡0 ^ /'/¿¿-Я ¿-^-¿¿Р0*"-' II Jr..
/ ' 1 у - ' — 1
к 2с> • У* /Л 6,У/11 c/C^y/JJ-Л — ' . --- .(.l/st in-tys. - Of - & ? 1 щ • W У/ Г*.......... "" ........- -.......
7S ■ ■ „л . . . > '-■ . -Л"-..... .^у.у,^..*---- HOST г, Г/ ш
s-y Щ Sf У., ух Т \r J 1 * • «©>"'" .........., ■ ь....... .................11
Итого мужескаго no.'.a на лицо -
Телэнче-Тамак авылыныц 1859 елгы Юрееизия кенэгэсе. Башкортстан Республикасы Милли архивы, И-238 ф., 2 тасв., 755 эш, 842 кгз. арткыягы - 843 кгз.
The census list ofTelyanche-Tamak -village ofthe 10th revision. 1859. The National Archive ofthe Republic ofBashkortostan,fond 1-238, series 2,file 755,p. 842 rev. -843.
кадэр табыш алган. Неркэй базарында бер ачык лавкасы, Телэнче-Тамак базарын-да вакытлыча бер кибете, Карамалы базарында тактадан ясалган бер палаткасы булган. Барлык сэYДЗ эшлэрен приказчиклар ярдэме белэн Телэнче-Тамак авылыннан Мехэммэтталип Мехэммэтшин алып барган8.
Хэлфиннэр XIX гасыр ахырында Минзэлэнец 1нче гильдия сэудэгэре дэрэдэсенэ ирешэлэр. Минзэлэ еязе авылларындагы базарларда, ярминкэлэрдэ сату итэлэр. Мэсэлэн: Яр Чаллыда - домга, Неркэйдэ - чэршэмбе, Саклаубашта -шимбэ, Сарманда - ял кеннэрендэ базарлар эшли. Моннан тыш, Яр Чаллыда ел саен Никольский дип аталып йертелгэн еч зур ярминкэ: 3-14 май, 27-30 сентябрь hэм 6-9 декабрь кеннэрендэ, Неркэйдэ диде кенлек (5-12 ноябрь) ярминкэлэр булган9.
Жирле Ьэм чит шэЬэр сэYДЭгэрлэре бу ярминкэлэргэ уннарча мец сумлык товар алып килгэннэр. Жирле халык ечен бу сэYДЭ Yзэклэре кирэкле товарлар Ьэм продукт-лар сатып алу урыны гына тугел, э аралашу, мэгълумат алмашу урыны да, шулай ук хезмэт хакыныц меhим чыганагы да булган. Ярминкэлэр вакытында hэр худалык диярлек кунып чыгу йортына эверелгэн.
Рэсэй империясендэ ХХ гасыр башында гаилэ ширкэтлэре тезелэ башлый. Минзэлэ еязендэ эшкуарлык белэн шегыльлэнуче иц эре сэудэ йорты Алабуга сэудэгэрлэре Стахеевларныкы булса, икенче урында «Бертуган Хэлфиннэр» ширкэте санала. 1902 елдан бирле эшлэп килгэн ширкэт, рэсми рэвештэ, 1910 елда Минзэлэ шэhэр идарэсендэ теркэлэ.
«БертуганХэлфиннэр» сзудз йортырекламасы. Электронресурс. Керурежимы: https://
ok.ru/staryenabtat/ topic/67400672829512
Advertisement of'The Khalfin brothers" trading house. On-line. Available at: https://ok.ru/staryenabtat/ topic/67400672829512
Документта эшчзнлек нзтидзсе итеп: «чзй, шикзр, чимал, икмзк, мануфактура Ьзм беренче разряд товарлары белзн сзудз итзргз мемкин булган товарлар» дип курсзтелгзн. Сзудз эшлзрен ширкзт «Уфа губернасы Минззлз еязендз, Рзсзй империясенец барлык шзЬзрлзрендз, дирлеклзрендз Ьзм чит иллзрдз башкара ала», дип язылган. Нигез салучылар - Минззлзнец 1 нче гильдия сзудзгзре Зариф Садыйк улы Хзлфиннец варислары, шулай ук аныц энелзре Шакир, Гариф, Салих Ьзм Сабир Хзлфиннзр. Сзудз йорты идарзсе итеп Минззлз еязе Неркзй волосте Телзнче-Тамак авылы, з аныц дитзкчесе Шакир Садыйк улы Хзлфин курсзтелгзн. Теп капиталныц кулзме 150 000 сум10.
ХХ гасыр башында Хзлфиннзр Минззлз шзЬзрендз мануфактура сзудзсен дайга салалар. Татарстан Республикасы Дзулзт архивында «Бертуган Хзлфиннзр» сзудз йорты приказчигы Казан еязе Мендеш авылы крестьяны Галлзм Мехзррзмовныц 1904 елда язган гаризасы саклана: «Куптзн тугел Минззлз шзЬзрендз мануфактура сзудзсен ачтык. Кышкы ярминкздз сату ечен лавка булмау сзбзпле, "Бертуган Хзлфиннзр" сзудз йорты Минззлз шзЬзр идарзсеннзн, вафат булган Минззлз сзудзгзре Хзсзнов ШзЬимехзммзт Абдуллатыйп улы билзгзн 6нчы корпустагы 43, 44 номерлы лавкаларда, ярминкз вакытында кибет ачарга мемкин булмасмы?»11. Шулай ук аларныц мануфактура товарлары, чзй, шикзр белзн сзудз иту ечен Яр Чаллы, Телзнче-Тамак, Шуган Ьзм Актаныш авылларында да даими сзудз урыннары булган.
Азык-телек белзн сзудз итудзн кала, алар Минззлз еязенец куп кенз авылларыннан икмзк дыю эшен дайга салалар. Бу эшне кубесенчз агентлар башкарган. Аларныц куп кенз авылларда икмзк саклау ечен амбарлары булган. Мзсзлзн, Телзнче-Тамакта - 4, Эдзкулдз - 4, Байсарда - 2, Телзнче, Ззй, Шуган, Сарман, Кормаш, Карамалы, Иске Кзшер, Актаныш, Эмзкзй, Селек, Чураш, Яца Михайловка, Биклзн, Неркзй авылларында - берзр склад. Авылда аерым ясалган дайланмалар булмаса, икмзк дыючы ашлыкны Y3 амбарына салып торган. Уцайлы булсын ечен, гадзттз, бу эшне шул авыл кешелзре башкарган. Икмзкне саклау ечен складлар булу зур кулзмдз ашлык сатып алырга Ьзм аны елешчз он яки ярмага эшкзртергз мемкинлек биргзн. Мисал ечен, Минззлз еязенец 1917 елда алып барылган оклад кензгзсеннзн: «Бертуган Хзлфиннзр» сзудз йортыныц Яр Чаллы авылында Чагыштырма идарз тармагында (Удельное ведомство) еч амбар Ьзм ашлык киптергече, бертуган Березиннарныц Ьзм
Cудaкoвлapныц утapлapындa тaштaн caлынгaн aмбapлapы, Hepкзй aвылындa Hoгмaнoв Mexзммзтзapиф, Гыйльмaнoв Вилдaн утapлapындa, бaзap мэйдaнындa aгaчтaн яcaлгaн aмбapлapы, Yзлэpeнeц тугaн aвыллapындa бep aгaч hэм бep тaштaн яcaлгaн aмбapлapы, Я^ Mиxaйлoвкa aвылындa Ф. A. Бoгaтoв, K. И. Щepбaкoв утapлapындa hэм aвыл диpлeгeндэ, Зэй янындa И. Г. Пaнтeлeeв утapындa aгaчтaн тeзeлгэн икмэк aмбapлapы булгaн. Эйтepгэ киpэк, 1917 eлныц 19 июнeнэ тиeшлe caлымнapны тYлэп бeтepгэннэp. Бapлыгы 2 369 cум 50 тиeн тaбыш aлгaннap, 1 041 cум 60 тиeн caлым TYЛЭгэннэp12. Taбышныц 63 % (1 610 cум) Яp Чaллы aмбapлapыннaн, 23 % (560 cум) Teлэнчe-Taмaк aвылындaгы aмбapлapдaн кepгэн.
XX racbip бaшындa aлapныц Чулмaн яpындa уpнaшкaн ^^e тaшлы (hэpбep тaшньщ диaмeтpы 6 чиpeк булгaн) пap тeгepмэнe13, Чуpaш, Teлэнчe-Taмaк, Ceлeк, Шугaн, TYбэн Cуpaнчaк14 aвыллapындa икe тaшлы cу тeгepмэннэpe булгaн. Эшнe идapэчe яpдэмeндэ тeгepмэнчeлэp бaшкapгaн. Mэcэлэн, Шугaндa - Kaтaнoв, TYбэн Cуpaнчaк aвылындa Hикифopoв дитэклэгэн, Фeдop Игнaтьeв бeлэн Губepнaтopoв тeгepмэнчe булгaннap1S.
Шулaй ук, тeгepмэннэpнe apeндaгa дa aлa тopгaн булгaннap. Бaшкopтcтaн Pecпубликacы Mилли apxивындa 1887 eлгы «Mинзэлэ eязeнeц вaк ^нэ^ть oeшмaлapы туpындa бeлeшмэлэp» дигэн дoкумeнттa Teлэнчe-Taмaк ж;эмгыятeннэн типтэp Лaтыйф Гaбдpaxмaн улы Xэлфиннeц oн тapту eчeн cу тeгepмэнeн 12 eлгa apeндaгa aлу туpындaгы бeлeшмэ caклaнгaн. Чь^ми^н шуныcы aцлaшылa: Игэнэ eлгacындa уpнaшкaн cу тeгepмэнeнeц apeндacыныц 6 eлы узгaн (димэк 1881 eлдa ук aлынгaн). Бepeнчe eллapдa кышкы ДYpт aйдa oтpяд бeлэн Cтaxeeвлapгa, 1887 eлдaн Capыcaз Tэкepмэн aвылы (xэзepгe Capмaн paйoны) вaкытлы cэYДЭгэpe Toктaмышeвкa xeзмэт кYpcэткэннэp. Ж^эйге биш aйдa Kaзaклap aвылы кpecтьяннapыньщ aшлыклapын тapткaннap. Ел дэвaмындa Yзлэpeнэ 150 тотм кaдэp икмэк эшкэpткэннэp. Отpяд бeлэн эшлэгэндэ зaкaз-чик xиcaбыннaн бep кaпчыккa S тиeннэн кaпчык тутыpучылap яллaгaннap. Бep eлгa 38 cум caлым, шуныц 10 cумын Kaзaклap ж;эмгыятe TYЛЭгэн. Tугыз aй буe эшлэYчe Оcтaнкoвo aвылы тeгepмэнчece ceзoнгa 180 cум aкчa эшлэгэн16.
Яp Чaллыдa уpнaшкaн «Бepтугaн Xэлфиннэp» ^удэ йopтыньщ KYчeмceз милкe шaктый бaй булгaн. Mэcэлэн, 1913-1914 eллapдa бepничэ киптepY ж;aйлaнмacы, пap тeгepмэнe, отгез икмэк cклaды булуы мэгълYм. Бaшкa шэhэpлэpгэ икмэк caту (cу юлы бслэн) aлapгa eлгa 900 000 cум тaбыш китepгэн17. Чaгыштыpып ^pap eчeн: Aлaбугa cэYДЭгэpлэpe Cтaxeeвлapньщ me шиpкэтe бepгэ 1 500 000 cум тaбыш aлгaн. Шулaй ук, бaзap Ьэм яpминкэлэpдэ мaнуфaктуpa тoвapлapы бeлэн cэYДЭ иткэннэp Ьэм мaнуфaктуpa, бaкaлeя кибeтлэpe дэ дaими эшлэп тopгaн.
1817 eлдa Чулмaндa бepeнчe пap cуднoлapы бapлыккa килэ. Aлap Идeл буe шэhэpлэpe apacындa hэм Пepмь, Уфa кeбeк шэhэpлэpгэ дэ дaими peйcлap яcый бaшлыйлap. Бу, Yä чиpaтындa, XIX гacыpньщ бepeнчe яpтыcындa Чaллы пpиcтa-нe бapлыккa килYгэ этэpгeч булa. Икмэк^ц шaктый eлeшe Чaллы пpиcтaнeннэн Caнкт-Пeтepбуpг, Hикoлaeв Ьэм бaшкa пopтлap aшa экcпopткa киткэн18. Hэкъ мeнэ Чaллы cэYДЭгэpлэpe яpдэмe бeлэн Kaмa aлды икмэк cэYДЭceнeц иц эpe Yзэклэpeнeц бepceнэ эвepeлэ. Гeoгpaфик уpыны ущйлы булу Ьэм инфpacтpуктуpaныц aлгa китYe нэтиж;эceндэ, Mинзэлэ eязeннэн гeнэ TYгeл, Бэлэбэй, Б^ж Ьэм бaшкa кaйбep eязлэpдэн дэ икмэк китepeлэ.
«Бepтугaн Xэлфиннэp» cэYДЭ йopты икмэк тoвapлapын ил^ц тepлe шэЬэpлэpeнэ ж;ибэpгэннэp. 1914 eлгы нaвигaция ceзoнындa гынa Яp Чaллы пpиcтaнeннэн A. Ф. Tимoxoв, A. A. Пeшexoнoв, Я. П. Pукaвишникoв ЬЭМ Yзлэpeнeц бapжaлapындa Pыбинcк шэhэpeнэ бapлыгы 652 468 пoт apыш oны, галы ЬЭМ ^pa-бoдaй яpмacы oзaтaлap.
«Бертуган Хзлфиннзр» сзудз йортыныц Рыбинск шзhзренз ^ибзрелгзн
^ 19
икмзк йеклзре турында мзгълумат
1914 ел
Икмэк Рыбинскка килу Икмэк продуктлары атамасы ^ "ж
ждбэрелгэн пристань вакыты Ьэм кем судноларында а „ ыы « к а ы , и ы г Е М Рн 2 э 0 5 ^
< ло р л 5 3 & 1 я я
рн ао бо со бо « Ю 0« ба из и <
Чаллы пристане 3 Ьэм 4 май 37 800 45 000 60 000 20 125 162 925 № 99
баржа № 10 А. Ф. Тимохов
5 и 6 май 72 000 - 11 400 22 100 37 000 142 500 № 100
баржа № 4 А. А. Пешехонов
3 июнь 9 000 - 39 528 22 830 11 011 82 369 № 121
баржа № 6 А. Ф. Тимохин
13 август 72 067 - 6 456 3 605 - 82 128 № 181
баржа № 2 Я. П. Рукавишников
2 сентябрь 30 600 - - - - 30 600 № 197
баржа № 13
узлэренеке
2 сентябрь 63 000 63 000 № 197
баржа № 13
узлэренеке
9 октябрь 59 117 - 16 350 - 13 479 88 946 № 227
баржа № 2 Я. П. Рукавишников
Барлыгы 343 584 - 118 734 108 535 81 615 652 468
Эж;экул 24, 25 Ьэм 26 май - 88 516 6 480 15 085 - 108 08121 № 114
пристане баржа № 5, 7 Я. П. Рукавишников
Барлыгы - 88 516 6 480 15 085 - 110 081
Кыш азагында чана юлы беткэч, икмзкне hзм башка авыл худалыгы продукциялэрен кабул итY туктатыла. Сатып алынган продуктларны ж;ибэрY урын-нарына чыгару тэмамлана. Шулай итеп, якынлашып килуче март аен, кышкы компания барышында эзерлэнгэн продукцияне пристаньнэрдэ иц куп туплау вакыты дип санарга мемкин. Хекумэт органнары март аен, кэсепчелек документларын сатып алучылар тарафыннан дерес куллануларын, пристаньнэрдэ тупланган запастагы товарларныц кулэмен hэм бэясен естэмэ рэвештэ билгелэу ечен иц уцайлы ай булып тора дип саныйлар. Шул сэбэпле, навигация ачылганчы товар запасларыныц кемнеке булуын, нинди кулэмдэ, KYпме склад бинасы файдалануларын Ьэм кэсеп салымына TYЛЭYнец никадэр дерес башкарылуын ачыкларга тэкъдим итэлэр22.
Шундый тикшерулэр нэтидэсендэ Бакалыда Хэлфиннэр ширкэте 80 000 сумлык икмэк дыйганы ачыклана23. Тикшеру органнары волость старшиналары белэн тыгыз элемтэдэ эшлилэр. Инспекторлар эшмэкэрнец, аныц ярдэмчелэренец документла-ры тэртиптэ булуын, яшэY урыннарын Ьэм кайда теркэлгэн булуларын тикшереп торалар. Мэсэлэн, Элмэтмулла волосте старшинасы белэн аралашу нэтидэсендэ «Бертуган Хэлфиннэр » сэудэ йортыныц Сарманда икмэк белэн сату иту таныклыгы дерес булмаганлыгы ачыклана. Алар еченче разряд таныклыгы белэн бер ярдэмче генэ ялларга тиеш булалар, э тикшеру нэтидэсендэ дурт приказчик эшлэгэнлеге ачыклана Ьэм штраф салына24. Шулай ук, моцарчы яшэY урыннары билгесез булган Хэлфиннэрнец берничэ приказчигы: Асылгэрэй Батыршын - Сарманда, Нуриэхмэт Гарифуллин - Иске Кэшердэ, Газый Латыпов Хэлфин - Телэнче-Тамакта, Гыйлман Дэулэтшин - Рангазар авылларында ялган документлар белэн теркэлгэннэре ачыклана25.
1903 елны Минззлз казна палатасы сзYДзгзр Зариф Садыйк улына, ярдзмчесе Шзмсетдинов Хеснетдиннец дерес булмаган документ белзн эш алып барганы ечен, 3 сум штраф сала Ьзм естзмз 15 сум салым тулэргз тиеш була26. Хекумзт органнары штрафныц тулзнгзнен тикшереп торалар, акча казначейлык кассасына килгзч кенз эшне тзмам дип саныйлар.
Земство идарзсенз, эшне яхшырак оештыру ечен, эшмзкзрлзрдзн терле тзкъдимнзр дз килеп тора. Мзсзлзн, 1910 елныц октябрь аенда сзудз-сзнзгать фирма-лары дитзкчелзре Яр Чаллы авылында дзулзт казначейлыгы ачуны сорап земство дыелышына мерздзгать итзлзр. Алар: «Чулман елгасыныц сулъяк ярында 50 елдан артык терле товарлар белзн сзудз итY: зур портларга, Рзсзй империясенец терле шзЬзрлзренз куплзп икмзк товарлары дибзру 12 миллион сумга кадзр дитз; шикзр, чзй дибзру 2 миллион сумга; экспортка кукзй дыеп озату 1 миллион сумга; мануфактура, галантерия и бакалея товарлары 2 миллионга; терле урман товарлары 500 мец сумга, шулай ук затонда кышлаучы йезлзгзн баржа, параходлар сезонга 200 мец сумга тешз», дип хзбзр итзлзр. Шундый зур товар зйлзнешен куздз тотып, Алабуга Ьзм Минззлз казначейлыкларыныц аралары ерак булу сзбзпле, Яр Чаллыда булдыру-ларын сорап язалар. «Бертуган Хзлфиннзр» ширкзте исеменнзн уз имзасын Гариф Хзлфин куя. Жыелыш бертавыштан тзкъдимне кабул итз27.
Шулай ук, Яр Чаллы авыллары игенчелзренец икмзк сзудз биржалары эшчзнлегенз кагылышлы сораулары дз игътибарга алына. Алар 1913 елныц 1 августында авыл урам-нарында икмзк сатып алырга рехсзт бирулзрен сорап идарзгз телеграмма дибзрзлзр. Нзтидздз, земство идарзсе икмзк кабул иткзндз янгын чыгып, массакулзм кеше корбан-нарын китереп чыгаруны истз тотып, ашлыкны авыл читлзрендз генз дыярга мемкин дигзн карар кабул итз28.
Хзлфиннзрнец приказчиклары Минззлз тебзгеннзн генз тугел, Казан, Мамадыш Ьзм башка еязлзрдзн дз килеп ялланганнар.
Абдуллин Хзбибрахман Габдрахман улы Хзлфиннзрдз хисапчы булып эшли. Ул Шзцгзлче авылында (хззерге Тубзн Кама районах) 1875 елда туган. Этисе янында Биклзн лесхозында хисапчы булып эшлзгзндз, урман-сзудз эшлзре буенча еш кына Телзнче-Тамак авылыннан йомышчы килз торган булган. Ул Хзбибрахманныц белемле булуын куреп алып, аны худасы Хзлфинга хисапчы итеп эшкз алырга тзкъдим итз. Хзлфиннзр Хзбибрахманны Мзскзугз укырга дибзрзлзр. Ул Мзскзу шзЬзрендз хисапчылык курсла-рын кемеш медальгз тзмамлый Ьзм Хзлфиннзрдз 1905 елдан алып Октябрь революциясенз кадзр эшли29. Шулай ук, Хзбибрахман знисенец бертуган сецлесе Латыйфа Мратова революциягз кадзр Хзлфиннзрдз ак тегуче (белошвейка) булып санала. Худалар кыш айларында Петербургка киткзндз, йорт белзн идарз итуче итеп Латыйфаны калдыра торган булганнар. Алар аца аерым ышаныч Ьзм хермзт белзн караганнар30.
Хзлфиннзр йортларыныц бер бинасы. Телзнче-Тамак авылы. «Сзламзтлек мвмкинлеклзре чикле балалар вчен интернат-мзктзбе» музееннан.
One ofthe Khalfins 'houses.
Telyanche-Tamak -village. Photofrom the museum "The Telyanche-Tamak residential schoolfor disabled children".
Телэнче-Тамак колхозчысы Хэдичэ Латыйпова сейлэвеннэн: «Кез диткэч, бу утарда эш шулкадэр нык кайный иде. Барлык эш диярлек кулдан башкарылды. Башта икмэк сукты-ру дайланмалары булмаган, алар соцрак барлыкка килде. Урылган икмэкне теягэн атлар кырдан берсе артыннан берсе езлексез кайтып торалар иде. Икмэк суктыручыларныц чабагач тавышы еракларга ишетелеп торды. Энэ шул суккан икмэк саламыныц тузаны, кара болыт булып Ьавага кутэрелеп, дил белэн авыл естеннэн кайсы якка булса да ага торган иде. Эшчелэрне шунда ашаттылар, энкэйлэр бик соц, ейгэ йокларга гына кайта-лар иде»31. Хэлфиннэр эшлэгэнгэ карап икмэген дэ яхшы тулэгэннэр, шуцадыр аларны халык хермэт иткэн.
Хэйриячелек
СэYДЭгэр Хэлфиннэр халыкка кылган игелекле гамэллэре белэн якты истэлеклэр калдырганнар. Туган авылларындагы мэчет, мэдрэсэлэргэ Ьэм мохтадларга Ьэрвакыт ярдэм итеп торганнар. 1878 елда икенче мэхэллэ ечен Зариф Садыйк улы агач мэчет салдырган. 1913 елда мэхэллэ халкы яца мэчет тезуне сорап мерэдэгать итэ Ьэм 1914 елда мэчет «Бертуган Хэлфиннэр» ширкэте ярдэмендэ тезелеп бетэ32. 1998 елда ул торгызылган. «Типтэр мэчете» бугенге кенгэ кадэр сакланган. Кызганыч, 1904 елда салынган ике катлы ир балалар мэдрэсэсе, таш кибетлэр, тегермэн Ьэм амбар урыннары хэзерге чорда ташландык хэлдэ.
Хэйрияче байлар Яр Чаллыда да мэчет, ятим балалар йорты; Олы Чакмак авылында (хэзерге Меслим районы) таштан мэчет тезеткэннэр. Шулай ук, Шакир Садыйк улы 1916 елда, Николай Пдэн, Бегелмэ белэн Чаллы арасында тимер юл салуга рехсэт алуга ирешкэн33.
Хэлфиннэрнец Минзэлэ еязе Телэнче-Тамак авылында урнашкан утарлары «биек кирпеч белэн эйлэндереп алынган. Ишегалдында икешэр катлы еч таш йорт, куп санда таш складлар, ат абзарлары, ризык саклау урыннары, ашханэ Ь. б. урнашкан. Ихаталары барлыгы 1 500 кв.
34
метр тэшкил иткэн», - дип искэ алына авыл халкы хэтерендэ сакланган истэлеклэрдэ.
Утардагы биналар хэзергэчэ сакланган. Аларныц берсендэ 1964 елдан бирле «Сэламэтлек мемкинлеклэре чикле балалар ечен интернат-мэктэбе» эшлэп килэ. Бу таш пулатлар Барокко элементлары кертеп барлык тезY материалларын ат белэн ташып, бернинди механизм кулланмыйча тезелгэн була. Ремонт булуга карамастан биналарда элеге элементлар елешчэ сакланган. Бу йортлар таш диварлар белэн эйлэндереп алын-ган, алар хэзерге кендэ дэ уз халэтен дуймаган. Монда йортлардан тыш таш складлар, ат абзарлары, ризык саклый торган урыннар, ашханэ булган. Худалык биналарыныц исэн калганнарында мэктэпнец кирэк-ярак складлары урнашкан. Ишегалдына керY ике яктан булган. Бугенге кендэ дэ капка урыннары Yзгэрмэгэн. Мэктэптэ Хэлфиннэргэ багышлан-
35
ган музей да эшлэп килэ35.
Яр Чаллы шэhэрендэ 1908 елда тезелгэн Хэлфиннэр йорты тезеклэндерелгэн. Тарихи фотосурэтлэр белэн чагыштырганда, тышкы яктан берни дэ Yзгэрмэгэн диярлек. Цокольне кирпеч белэн тышласалар да йорт элеккеге тарихи мэгънэсен югалтмаган36.
Бертуган Хэлфиннэр Минзэлэ тебэгендэ Yзлэренец игелекле эшлэре белэн тирэн эз калдырган нэсел. Алар ярдэмчел, укымышлы, алдынгы карашлы, зур капитал туплаган миллионер байлар булганнар. Хэзер дэ авыл халкы аларны хэтерли, ихтирам белэн искэ ала. Туганнары нэсел тарихы белэн кызыксыналар, дэвамчылары арасында атказанган фэн, мэдэният эшлеклелэре Ьэм башка профессия кешелэре дэ куп.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Рэсэй дэулэт борынгы актлар архивы, 350 ф., 2 тасв., 3801 эш, 946 кгз.; Башкортстан Ре-спубликасы Милли архивы, И-238 ф., 2 тасв., 51 эш, 475 кгз.; 471 эш, 44-45 кгз.; 755 эш, 841843 кгз.; С. Эхмэтов. Хэлфиннэр гаилэсе шэдэрэсе // С. Эхмэтовныц шэхси архивыннан.
2. 1855 елда уллары Мехэммэтшакир вафат булгач, яца туган балага Мехэммэтшакир исеме кушалар.
3. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 571 ф., 1 тасв., 1 эш, 49-51, 70-71, 138-140, 155-156, 158-160, 168-169, 176-177, 200-201 кгз.
4. Чыганакта Садыйк дип язылган.
5. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы, 552 ф., 1 тасв., 1 эш, 138-139 кгз.
6. Шунда ук, 155-156, 168-169 кгз.
7. Шунда ук, 573 ф., 3 тасв., 9 эш, 192-193 кгз.
8. Шунда ук, 552 ф., 1 тасв., 1 эш, 50-51, 77-78, 168-169 кгз.
9. Шунда ук, 13 эш, 136 кгз.
10. Шунда ук, 36 эш, 2-3 кгз.
11. Шунда ук, 571 ф., 1 тасв., 5 эш, 11 кгз.
12. Шунда ук, 573 ф., 3 тасв., 9 эш, 72-73, 139-140, 148-149, 198-199, 200-201, 232-233 кгз.
13. Шунда ук, 551 ф., 1 тасв., 35 эш, 28 кгз.
14. Шунда ук, 11 эш, 103-105 кгз.
15. Шунда ук, 552 ф., 1 тасв., 13 эш, 175-175, 350-350 кгз.
16. Башкортстан Республикасы Милли архивы, И-132 ф., 1 тасв., 2222 эш, 52 кгз.
17. Татарстан Республикасы Дзулзт архивы, 552 ф., 1 тасв., 50 эш, 174, 185 кгз.
18. Ермаков В. В. Вехи челнинской истории: Сборник документов по истории Набережных Челнов. - Наб. Челны: Изд-во КамПИ, 1998. - С. 4.
19. Татарстан Республикасы Дзулзт архивы, 551 ф., 1 тасв., 163 эш, 63-65, 68-70, 71-73 кгз.
20. «Обзор деятельности Рыбинской Биржи» газетасыннан алынган.
21. Безнец хисап буенча 110 081.
22. Татарстан Республикасы Дзулзт архивы, 551 ф., 1 тасв., 57 эш, 16-17 кгз.
23. Шунда ук, 36 кгз.
24. Шунда ук, 552 ф., 1 тасв., 13 эш, 158-158 кгз.
25. Шунда ук, 217, 317 кгз.
26. Шунда ук, 200 кгз.
27. Ермаков В. В. Указ. соч. - С.29-30.
28. Там же. - С. 33-34.
29. Элембаева (Абдуллина) Р. Род потомственных почетных граждан Абдуллиных. - Набережные Челны, 2009. - С. 15.
30. Там же. - С. 108.
31. Зарипов Р., Фазуллина Л. Бишегем - Телзнче Тамак. - Казан: Ихлас, 2012. - 90 б.
32. Салихов Р. Р., Хайретдинов Р. Р. Татарстан Ж0мЬурияте: татар халкыныц тарихи Ьзм мздзни hэйкэллэре (XVIII гасыр ахыры - ХХ башы). - Казан: «Фест» нзшрияты, 1995. - 237 б.
33. Гаитов М. Игелекле Хзлфиннзр // Безнец мирас. - 2022. - № 4. - 45 б.
34. Зарипов Р., Фазуллина Л. Курс. хезм. - 11 б.
35. Информатор «Сэламэтлек мемкинлеклэре чикле балалар ечен интернат-мзктзбенец» татар теле укытучысы Юсупова Альмира Атлас кызы.
36. Перебаскина А. «Жалко и обидно, что сохранилось мало. Но то, что есть, надо сберечь». Электронный ресурс. Режим доступа: https://chelny-biz.ru/society/432320/_ (дата обращения: 29 январь 2023 г.).
Сведения об авторе
Багаутдинова Халида Зиннатовна, научный сотрудник Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: halida12_61@mail.ru
About the author
Khalida Z. Bagautdinova, Researcher at Department of Historical and Cultural Heritage of the Peoples of Tatarstan, Sh. Mardzhani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: halida12_61@mail.ru
В редакцию статья поступила 09.03.2023, опубликована:
Баhаветдинова Х. З. Минззлз тебзгеннзн эшмзкзр Хзлфиннзр нзселе (ХШП-ХХ гасыр башы) // Гасырлар авазы - Эхо веков Echo of centuries. - 2023. - № 2. - С. 155-163.
Submitted on 09.03.2023, published:
Bagautdinova Kh. Z. М^ек tоbеgennеn eshmеkеr ЮмШпмг nesele (ХШП-ХХ gasyr bashy) [The geneology of the Menzelinsk manufacturers Khalfins (the 18th - early 20th century)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov [Echo of centuries], 2023, no. 2, pp. 155-163.
