CC BY
6Ямаширмэ авылында дин кэм мэгърифэт торышы (Х1Х-ХХ гасыр башы)
Татарстанда бик борынгы Ьэм бай тарихлы авыллар байтак. Гый-брэтле уткэнебезнец бер елешен узенэ сецдергэн салаларныц берсе — хэзерге Биектау районына кергэн Ямаширмэ авылы.
Соцгы елларда тебэклэр тарихын ейрэнугэ зур эЬэмият бирелэ. Ямашир-мэ авылы тарихына да багышланган китаплар, мэкалэлэр матбугатта басы-лып тора1.
XVI йезнец икенче яртысы-на — XVII гасырга караган Писцовый кенэгэлэр мэгълуматларына нигезлэ-неп, тарихчы Е. И. Чернышев Ямашир-мэне Казан ханлыгы авыллары исемле-генэ кертэ2.
«Татар энциклопедик сузлегендэ» дэ Ямаширмэ авылыныц Казан хан-лыгы чорыннан ук билгеле булуы ту-рында язылган3. Эмма Ямаширмэнец тагын да борынгырак булуын раслаучы дэлил дэ бар: авыл зиратында 1382 елга караган кабер ташы хэзерге кенгэчэ саклана. Ташныц югары башында болгар кабер ташларыныц еске ягына ку-ела торган алты почмаклы Селэйман йолдызы бар. Язуныц татарча елеше тубэндэгедэн гыйбарэт: «...Тарих йите йез сиксэн туртдэ ^емади ел-эувэле аеныц берендэ ирди кем, Габдел^эб-бар угылы... Инук, иллик биш йэшендэ кяфер килгэндэ шэЬид... Тэгалэ рэхмэт кыйлсын, Амин, йа Раббел-галэмин»4. Димэк, Ямаширмэ авылы XIV гасырда
ук булган дигэн раслауда тулы хокук бар.
Элбэттэ, авылныц ул чорларга ка-
раган башка язма чыганакларныц сак-
ланып калуы икеле. Казан ханлыгы
Иван IV гаскэрлэре тарафыннан тар-
мар ителгэч, язма истэлеклэрнец Ьэм-
мэсе диярлек юкка чыккан. Авыл узе
дэ, курэсец, яндырылган, аныц урынын
алыштыруы (бэлки бер тапкыр гына да
тугелдер) шул хакта сейли5. Шулай ук
Ямаширмэ авылы 1602-1603 елгы Пис-^ 6 цовый кенэгэлэрдэ дэ телгэ алына6.
Чокырлы-чакырлы, тигезсез ^иргэ утырган Ямаширмэ халкы (Ямашир-мэ — яман чокыр, яман елга мэгънэсен-дэ) фэкыйрь яшэгэн. Авыл халкы яшэу чыганагы булган иген ^ирлэрен узенэ алу ечен Ьэртерле мемкинлеклэрне файдаланырга тырышкан. Терле утенеч язулары ярдэмендэ алар Казан Федоровский монастырь ^ирлэренец бер елешен узлэренэ алуга ирешэлэр. Озак барган-мы бу керэш, юкмы — анысы билгесез.
Э менэ 1647-1656 елларга караган доку-
ментлар бу тартышныц уцай нэти^э-
сен курсэтэ: «Федоровского монастыря вотчины отошло к государеву селу Чеп-чюгом и к ясачной деревне Емашурме пятьдесят десятин (1,09 гектар. — Х. Б)
без чети в три поля. А в одно поле шестнадцать десятин с полудесятиною и пол-полтретины десятины»7.
Д. А. Корсаков тезегэн «Казан наместничествосы турындагы ведо-
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
мостьлар»да (1781-1782 еллар) Ямашир-мэ авылы Арча еязенэ керэ Ьэм монда ясаклы татарлар яши, барлыгы 300 ревизия ^аны дип язылган8.
Ревизия исемлеклэре (Ревизские сказки) мэгълуматларына Караганда Ямаширмэ авылында халык саны даи-ми арта торган. 1850 елны 552 ир-ат, 530 хатын-кыз исэпкэ алынган9. 1858 елныц 19 мартында алынган мэгълумат буен-ча 562 ир-ат, 608 хатын-кыз10.
Авыл халкы элек-электэн иген игу, терлек асрау, Ьенэрчелек белэн ше-гыльлэнгэн, киндер суккан, палас Ьэм селгелэр тукыган, кабык тешереп мун-чала эзерлэгэн, Уфа губернасына товар ташыган. Бертуган Эюповлар умарта-чылык белэн шегыльлэнгэн11.
Ямаширмэ авылы Казаннан 40 кына чакрымда булса да, иманын сатмаган, динен саклап кала алган татар авылларыньщ берсе. Авыл халкы яца урыннарга кучкэн, эмма месел-манлыгын ^уймаган. Ясаклы крестьян булганлыктандырмы, эллэ гаярьлеклэ-ре куэтле булганмы, алар чукынудан котылып кала алганнар. Элбэттэ, авыл халкын туплап, акыл бируче, иманлы юл курсэтуче олуг затлар да булган. Шуларныц берсе хакында татарныц мехтэрэм акыл иясе Ш. Мэр^ани болай дип яза: «Хесэен бине Муса бине Ягъ-куб бине Ишмэмэт эл-Казани. Бэшир байныц кызы Мэхбубэгэ ейлэнеп, аныц кияве Ьэм мин фэкыйрь язучыныц кае-натасы иде. 1257 (1857) елда, рэбигыль-эувэл аеныц унберендэ, ^омга кен ки-чендэ вафат булды. Илле сигез яшендэ иде. "Мускэй Хесэен" Ьэм сирэк кенэ "Шулпа Хесэен" дип йертэлэр иде. Ка-занныц юмартлыгы Ьэм мерэувэтлеле-ге белэн танылган могтэбэр байларын-нандыр. Ямаширмэ, Кизлэу, Юлга, Эсэн карьялэренец мэчетлэре моныц тара-фыннан бина кылынганнар»12. Куренек-ле галим Р. Фэхретдиннец «Асар»ында Ямаширмэ авылыныц мэчетендэ имам Ьэм медэррис булган Сэйфетдин бине Хэлил турында мэгълумат бар. Ул озак еллар иманлык Ьэм сабыйлар укыту хезмэтендэ булып ха^ кылу максаты белэн Хи^аз тарафына сэфэр киткэн. Аныц 1812 елдан алып 1840 елга кадэр авылда тормыш итуе билгеле13.
XIX йездэ Ямаширмэ авылында ике мэхэллэ була. 1844 елныц 25 августын-нан беренче мэхэллэ имамы вазифа-сын Нэ^метдинов Сира^етдин (указ № 291) башкара. 1852 елда янган мэчет урынына 1853 елда агач мэчет торгы-зыла. 1865 елда бу мэхэллэдэ 336 ир-ат Ьэм 349 хатын-кыз санала14. Аныц ва-фатыннан соц (5 май, 1883 ел) мэхэллэ халкы мулла итеп Казан еязе Кармыш волосте Янали авылында 1860 елныц 5 февралендэ туган Фазлыэхмэт Хафиз улы Хэмзинны (указ № 6618) сайлый15. Бу шэхес куренекле дин эЬеле буларак кына тугел (соцрак аца ахун дэрэ^э-се дэ бирелэ), э педагог-реформатор, мэгърифэтче сыйфатында да мэгълум. Бу мэхэллэгэ 1909 елга кадэр Татар Ур -маты авылы халкы да керэ. 1909 елда алар узлэрендэ мэчет салырга рехсэт алалар Ьэм 65 йорттан 206 ир-ат аеры-лып чыга16 Ьэм мулла итеп Зур Кавал авылында туган 22 яшьлек Галим^ан Гыйниятуллин сайлана.
Икенче мэхэллэ 1834 елда оеша. Имам итеп 1834 елныц 14 февраленнэн Лаеш еязе Отар-Дубровка (Татар Ка-зысы) авылы крестьяны Хэйбулла Хэ-митов (указ № 4423) расланган17. 1859 елныц 28 сентябреннэн икенче имам ва-зыйфасында аца улы Вэлиулла (№ 220) ярдэм иткэн (1876 елныц 22 мартында вафат була)18. 1885 елдан мэхэллэ имамы итеп Хэйбулла хэзрэтнец оныгы Ярул-ла Вэлиуллин (1869 елныц 11 октябрен-дэ туган) (указ № 3584) билгелэнгэн19. Минем этием, Зиннэтулла Сафиулла улы (1909-1988), Ярулла мулладан сабак алдым дип искэ ала иде. Ярулла хэзрэт-нец эшен аныц улы Габделхэбир (1905 елныц 20 августында туа) дэвам итэ. Аныц тулы исеме — Габделхэбир бине Ярулла бине Вэлиулла бине Хэйбулла (Хэбибулла. — Х. Б) бине Габделхэмит бине Ишмехэммэт бине Бикмехэммэт. Габделхэбир балачактан ук Казанда-гы мэшЬур «Мехэммэдия» мэдрэсэ-сенэ укырга керэ. Анда ул Галим^ан хэзрэт Баруди ^итэкчелегендэ гыйлем эстэугэ керешэ. 1918 елда «Мехэм-мэдия» мэдрэсэсе ябылгач, «Касый-мия» мэдрэсэсендэ укуын дэвам итэ. Мэдрэсэдэн соц ул туган авылына кай-та, 1926 елдан имам-хатыйб вазыйфа-
ЯМАШИРМЭ АВЫЛЫНДА ДИН ЬЭМ МЭГЪРИФЭТ ТОРЫШЫ
(Х1Х-ХХ ГАСЫР БАШЫ)
»
сын башкара. 1930-1931 елларда сайлау хокукларыннан мэхрум ителэ. 1967 ел-ныц июнендэ «Мэр^ани» мэчете имам-хатыйбы итеп сайлана. 27 ел дэвамын-да (1994 елга кадэр) Казан шэЬэренец ^амигъ «Мэр^ани» мэчетендэ берен-че имам-хатыйб вазыйфасын ути. 1968 елныц март аенда ха^ кыла. 1970 елда Диния нэзарэтендэ казыйлыкка кандидат итеп сайлана. Габделхэбир хэзрэт гаилэсендэ эшен дэвам иттеручене тэр-бияли алган. Аныц оныгы Наил хэзрэт Яруллин Бохарадагы «Мир-Гарэп» мэдрэсэсен тэмамлый, Теркиядэ Ьэм Мэдинэдэ белемен камиллэштерэ. Бу-генге кендэ ул — Казан югары месел-ман «Мехэммэдия» мэдрэсэсенец ректоры.
1883 елдан икенче мэхэллэ мэчете ^амигъ мэчете итеп узгэртелгэн. Мэчет каршында мэктэп эшлэгэн, XX гасыр башында анда 32 шэкерт гыйлем алган. Дэулэт карамагында булмау сэбэпле, мэдрэсэлэр бары тик халыктан килгэн акча хисабына гына яшэгэннэр.
Гомумэн, Ямаширмэ авылы мэгърифэтле затларга бай булган, мэдрэсэлэрдэ яца тип уку система-сын урнаштыру ечен Ьэрвакыт керэш барган. Татарстан Милли архивында Чыпчык волосте Ямаширмэ авылында икенче татар-меселман мэктэбе* ачу турында кызыклы документ саклана20. Документтан куренгэнчэ, элеге мэктэп-тэ Казан татар укытучылар мэктэбен тэмамлаган С. Искэндэров, Г. Колэхмэ-тов, Н. ТаЬиров, М. Дашкин Ьэм башка-лар эшлэгэннэр.
1903 елныц 20 гыйнварында Яма-ширмэ авылына вакытлыча укытучы итеп Казан татар укытучылар мэктэ-бен тэмамлаган мегаллим С. Искэн-дэров билгелэнэ. Бина булмау сэбэпле Закир исемле крестьянныц еендэ 10 укучы белэн мегаллимлек эшен башлап ^ибэрэ. Соцрак С. Искэндэров Зэйнул-ла Гыйззэтуллин Ьэм аныц улы Мехэм-мэтвафа Зэйнуллин еендэ укытуны дэ-вам итэ21.
Махсус бина тезелгэнче ук Казан еязе земство идарэсе укыту эшенэ Ьэм укытучыга хезмэт хакы тулэу ечен акча булеп бирэ. 1903 елныц 27 августын-
* Документа курсэтелгэнчэ китерелэ.
да Ямаширмэ рус-татар училищесына укытучы итеп, елга 300 сум хезмэт хакы белэн Габделкаюм Юныс улы Колэхмэ -тов билгелэнэ22. Бу шэхес турында ае-рым сейлэу зарур. Габделкаюм — куре-некле татар эдибе Г. Колэхмэтовныц энесе. Казандагы татар укытучылар мэктэбендэ белем ала. Татар эдэби-мэдэни тормышыныц узэгендэ кайна-ган Г. Исхакый, X. Ямашев, Г. Сэйфет-диновлар белэн бергэ укый. Ул беренче кеннэн ук ^иц сызганып эшкэ тотына. Нэкъ менэ аныц тырышлыгы Ьэм ал-дынгы карашлы имам-хатыйб, мегал-лим Фазлыэхмэт Хэмзинныц финанс мэсьэлэсендэ ^аваплылыкны уз естенэ алуы нэти^эсендэ аерым мэктэп ачуга рехсэт бирелэ. Г. Колэхмэтов еяз земство идарэсенэ язган хатында мэктэп ур-нашкан йорт бинасыныц кысан булуын Ьэм укучылар саны арта баруын, алар-ныц тирэ-юньдэге авыллардан да, хэт-та Казанныц Апанай мэдрэсэсеннэн дэ килулэрен хэбэр итэ23.
Мэктэп янгынга, башка терле хэл-лэргэ дучар була. Махсус уку бинасы булдыру кен тэртибенэ баса. Бу эшне авылныц имам-хатыйбы Ф. Хэмзин уз естенэ ала Ьэм земство еяз идарэсенэ 1905 елныц 26 октябрендэ язган хатын-да узен гарант булачагын белдерэ24.
Г. Колэхмэтов дэрес биру белэн генэ чиклэнмичэ, авыл халкы арасында агарту Ьэм ацлату эшлэре дэ алып бара. Патша, авыл старосталарын сайлаган кебек ук, халык тарафыннан сайланыр-га тиеш Ьэм гомумэн тиздэн патша бе-тенлэй булмаячак, аны халык тарафын-нан сайлап куелган кеше алыштырачак дигэн фикерлэр тарата. Студентлар авыл халкы хокуклары ечен керэшэлэр, э крестьяннар Ьич тэ аларга булышыр-га телэмилэр дип, ризасызлыгын да белдерэ25. 1908 елныц 28 мартында Колэхмэтов еендэ тенту уздырыла Ьэм шактый кулэмдэ «зарарлы» матбугат ^ыелып алына26. Габделкаюм сэяси як-тан гаепле дип табыла Ьэм 1908 елныц 18 августында Сембер шэЬэренэ сер-генгэ ^ибэрелергэ хекем ителэ27.
Аныц эшен Н. X. ТаЬиров дэвам итэ. 1910 елныц 6 гыйнварында язган ха-тында ТаЬиров укучылар саны иллегэ ^итуен хэбэр итэ, бинаны кицэйту Ьэм
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
С. Искэндэровныц Казан еязе земский управасына донесениесе. ТР МА, 119 ф., 1 тасв., 780 эш, 18 кгз.
икенче укытучы кирэк дип белдерэ28. 1910 елда Халык училищелары инспекторы Я. Д. Кобловны чыгарылыш им-тиханнары комиссиясе щитэкчесе итеп Ямаширмэ авылы рус-татар училище-сына билгелилэр29.
1911 елныц 21 октябрендэ И. Даш-кин укучыларга стипендия (айга 5 сум кулэмендэ) сорап еяз земство идарэ-сенэ мерэжэгать итэ. Шулай ук башка авыллардан килеп укучыларга квартира хакын тулэу ечен ярдэм сорый. Эле-ге мэсьэлэлэрне хэл иту ечен еяз земс-твосы фэкыйрь укучыларга ярдэм иту щэмгыятенэ мерэжэгать итэргэ кицэш итэ30.
1926 елдан мэктэп тулы башлангыч белем, 1930 елдан щидееллык, 1967 ел-дан урта белем бирэ башлый. 1978 елда еч катлы яца таш мэктэп тезелэ.
1917 елдан авыл тарихында, бетен илдэге кебек, зур узгэрешлэр башлана. Мэчетлэрне ябалар. Беренче мэхэллэ мэчете 1936 елда клуб итеп узгэртелэ31. Икенче мэчет 1939 елныц 19 июлендэ ябыла Иэм балалар бакчасына тапшы-рыла32. Татарстан Милли архивында сакланучы мэгълуматларга караганда, 1929 елга кадэр уз вазыйфаларын башкарган муллалар И. Эхмэдиев (1882 елда туган), А. Сиращиев (1884), меэзин З. Шэмсетдинов (1888), мулла Х. Ярул-
*
I
ЯМАШИРМЭ АВЫЛЫНДА ДИН ЬЭМ МЭГЪРИФЭТ ТОРЫШЫ
(Х1Х-ХХ ГАСЫР БАШЫ)
лин (1905) 1930-1931 елларда сайлау хо- авылда яца таш мэчет салынды. Хэ-
кукларыннан мэхрум ителэлэр33. зерге кендэ мэчетнец имамы булып
Лэкин авыл совет чорында да мул- Н. Ш. Фазылов тора. ласыз булмады. Дини бэйрэмнэр, бала- Татар халкын, аныц телен Ьэм мэдэ-
га исем кушу, никахлашу, мэетне соцгы ниятен саклап калу, алга таба устеру
юлга озату белэн бэйле йолаларны озак юнэлешендэ ата-бабаларыбыздан кал-
еллар буе авыл муллары С. Насыйбул- ган бай тарихи-мэдэни мирасны уз-
лин, Г. Сафиуллин, Э. Вэлиуллиннар лэштеру, ейрэну, эш-гамэллэребездэ
алып бардылар. файдалана белу зарур. Тарих Ьэм заман
1995 елда Х. А. Зэйниев ярдэмендэ бездэн шуны талэп итэ.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Очерки истории Высокогорского района Республики Татарстан. - Казань, 1999. - 368 с.; Ша-кирщанов Р. Э. Ямаширмэ мэктэбе — мэгърифэт чишмэсе. - Казан, 2005. - 204 б.; Закирова Г. Ямаширмэ авылыныц тарихы Ьэм микротопонимиясе // Мирас. - 1998. - № 6. - Б. 157-159; БаЪавет-динова Х. З. Ямаширмэ авылы тарихыннан // Материалы итоговой конференции Института истории им. Ш. Марджани АН РТ за 2006 год по отделу средневековой истории. - Казань, 2008. - С. 19-25.
2. Чернышев Е. И. Селения Казанского ханства. (По писцовым книгам) // Вопросы этногенеза тюр-коязычных народов Среднего Поволжья. - Казань, 1971. - С. 289.
3. Татарский энциклопедический словарь. - Казань, 1999. - С. 684.
4. Юсупов Г. В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. - М., Л., 1960. Табл. 44.
5. Износков И. А. Список населенных мест Казанского уезда, с кратким их описанием. - Казань, 1885. - С. 14.
6. Писцовая книга Казанского уезда 1602-1603 годов. - Казань, 1978. - С. 133-134.
7. Писцовая книга Казанского уезда 1647-1656 годов / И. П. Ермолаев, Д. А. Мустафина. - М., 2001.- С. 373.
8. Корсаков Д. А. Сборник материалов по истории Казанского края в XVIII в. // Известия Общества археологии, истории и этнографии. - Казань. - 1908. - Т. 18. - Вып. 4-6. - С. 259.
9. ТР МА, 3 ф., 2 тасв., 678 эш, 334-335 кгз.
10. Шунда ук, 308 эш, 745-667 кгз.
11. Вечеслав Н. Н. Список населенных мест Казанской губернии. - Вып. I. - Уезд Казанский. - Казань, 1878. - С. 84-85; Износков И. А. Указ. соч. - С. 14.
12. Мэрщани Ш. Местэфадел-эхбар фи эхвали Казан вэ Болгар. - Казан, 1989. - Б. 318.
13. Фэхретдин Р. Асар. - Казан, 2006. - Б. 165.
14. ТР МА, 2 ф., 2 тасв., 8 эш, 79 кгз.
15. Шунда ук, 2590 эш, 2-4 кгз.
16. Шунда ук, 8469 эш, 12-14 кэгазьнец арткы ягы.
17. Шунда ук, 710 эш, 47 кэгазьнец арткы ягы, 48 кгз.
18. Шунда ук.
19. Шунда ук, 3076 эш, 20 кэгазьнец арткы ягы - 22 кгз.
20. Шунда ук, 119 ф., 1 тасв, 780 эш.
21. Шунда ук, 18 кгз.
22. Шунда ук, 58 кгз.
23. Шунда ук, 66 кгз.
24. Шунда ук, 78 кгз.
25. Шунда ук, 86 кгз.
26. Шунда ук, 1 ф., 4 тасв., 3547 эш, 5-12 кгз.
27. Шунда ук, 26 кгз.
28. Шунда ук, 19 ф., 1 тасв., 780 эш, 101 кгз.
29. Шунда ук, 119 ф., 1 тасв., 1116 эш, 7 кэгазьнец арткы ягы.
30. Шунда ук, 780 эш, 113-114 кгз.
31. Шунда ук, Р-873 ф., 2 тасв., 16 эш, 4 кгз.
32. Шунда ук, Р-3610 ф., 5 тасв., 363 эш, 1 кгз.
33. Шунда ук, Р-2849 ф., 5 тасв., 11 эш, 112 кгз.
Халидэ Бакаветдинова,
тарихчы
РЕЗЮМЕ
В публикации Х. Багаутдиновой на основе архивных документов раскрывается религиозная и просветительская жизнь д. Ямашурмы (Высокогорский район Республики Татарстан) в XIX — начале XX вв.
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
