CC BY
3УДК 908 (929)
Казан арты базарлары-ярминкэлэре тарихыннан (XIX йез уртасы - ХХ гасыр башы)
Х.З. Баhаветдинова
ТР ФА Ш.Мэрщани исем. Тарих институты Казан, Россия Федерациясе
Мэкалэдэ Казан артында урнашкан авылларда революциягэ кадэр эшлэгэн базарлар h9M ярминкэлэрнец тарихы бэян ителэ. Казан h9M Чар (Царевококшайск) еязлэренен татар h9M рус авылларында базарлар, ярминкэлэр ачу тэртибе конкрет авыллар мисалында кYрсэтелэ. Земство эшчэнлеге, авыл кешелэре тормышында сэYДЭнен тоткан роле анализлана. Иц зур табыш алган эре сэYДЭгэрлэрнец исем-нэре, аларныц ярдэмчелэре (приказчиклар) турында кыскача белешмэ бирелэ. ТикшерY нэтижэсендэ иц зур товар эйлэнеше Арча hэм Олы Этнэ базарларында, иц тYбэне - Рус Алаты hэм Олы Карагужа авылларында булганлыгы ачыкланды.
Ачкыч сузлэр: базар, ярминкэ, Казан арты, товар эйлэнеше, сэYДЭгэрлэр, при-казчиклар.
Бер заман бардым Печэн базарына, Шунда мин таптым азыкязарыма...
Иртэ берлэн кайнамакта бу базар Кайда баксац, анда тулган сэYдэгэр.
Г. Тукай
(«Печэн базары, яхуд Яца Кисекбаш»)
Х1Х йез - ХХ гасыр башларында авыл халкыныц социаль-икътисади тормышында базар Ьэм ярминкэлэрнец роле зур булган. ^ирле халыкка сэудэ иту ечен иц уцайлы Ьэм арзанлы ысул булып базарлар хезмэт иткэн, ченки крестьяннар узлэренец товарларын иц эувэл базарларда саткан.
Х1Х йез урталары - ХХ гасыр башында Казан артында - Арча, Рус Алаты, Балтач, Дебъяз, Иске Ашыт, Иске Мэцгэр, Кышлау, Кулле Киме, Мэмдэл, Олы Карагужа, Олы Этнэ, Сарай-Чокырча, Суыксу (Студеный Ключ), Тубэн Оры (Байлар Орысы), Хэтнэ, Чыпчык Ь.б. авылларда - базарлар эшлэгэн.
Товарныц буленеше терле булуы базарларныц урнашу геогра-фиясенэ Ьэм анда яшэучелэрнец миллэтлэренэ дэ бэйле булган. Мэсэлэн, Казан губернасыныц теньяк еязлэрендэ - урман чималлары, кеньякта -икмэк белэн сэудэ иткэннэр. Татарлар яшэгэн урыннарда кызыл товар (кызыл мал, ягъни мануфактура товары, тукымалар. - Х.Б.), татлы тэмлэткечлэр Ьэм кенкуреш ечен кирэкле вак -теяк товарлар белэн сату иту киц таралган.
Шулай ук ел фасылы да базарларга йогынты ясаган. Кыш кене, бигрэк тэ Раштуа hэм Масленица алдыннан, сэYДЭ яхшы барган. Кез кене hэм кышын - бал, май, тире, ^н, балык hэм ит товарлары сатыла. Э февраль аеннан соц бу товарларны ^итештерY экренлэп кими бара. Алар уры-нына дегет, агач эшлэнмэлэре, авыл ху^алыгы кирэк яраклары hэм башка товарлар белэн алыштырыла.
Базар вак сэYДЭгэрлэрдэн башка гына яши алмый. Алар терле товар-лар (икмэк, ^н, азык-телек h.б.) сатып алалар hэм зур булмаган партиялэр белэн гурт сэYДЭгэрлэренэ (шактый кYп кешедэн торган теркем. - Х.Б.) саталар. Зур базарлар булган авылларда даими рэвештэ махсус базар би-налары - тактадан яки читэннэн эшлэнгэн кибетлэр урнашкан.
Казан h&M Чар вязендэге базарлар эшчэнлеге. 1862 ел [3, c.29, 50-51].
Атнаныц кайсы кенендэ Торак урыныньщ исеме Товарларньщ терлэре Бер еллык товар эйлэнеше
Ял кене Арча шэhэре икмэк, азык-телек, утын, балчыктан Иэм агачтан ясалган савыт-саба Иэм кызыл товар. 7000 сум
" - " Рус Алаты он, ярма, солы, ит, балык, тоз, утын, савыт-саба Иэм ситсы 1300 сум
Шимбэ Олы Этнэ ефэк, йон Иэм кэгазь эшлэнмэлэре, утын, балчыктан Иэм агачтан ясалган савыт-саба, терле икмэк, тоз Иэм ит 6700 сум
Сишэмбе Хэтнэ крестьян эшлэнмэлэре, балчыктан Иэм агачтан ясалган савыт-саба, кызыл товар, терле тердэге икмэк Иэм ашамлыклар 2000 сум
Чэршэмбе Балтач ситсы, агачтан ясалган савыт-саба, утын, икмэк, ит, балык, тоз Иэм тэмэке 4000 сум
Суыксу он, ит, савыт-саба, крестьян эшлэнмэлэре, утын Иэм кызыл товар 3000 сум
ty6sh Оры (Байлар Орысы) ашамлыклар, крестьян эшлэнмэлэре, вак товарлар, агач Иэм балчыктан эшлэнгэн савыт-сабалар 200 сум кемеш
Пэнжешэмбе Иске Ашыт икмэк, крестьян товарлары, тоз, балчыктан Иэм агачтан ясалган савыт-саба 3000 сум
Олы Карагужа азык-телек, икмэк Иэм крестьян эшлэнмэлэре 1000 сум
Таблицадан кYренгэнчэ, иц зур товар эйлэнеше Арча hэм Олы Этнэ базарларында, иц тYбэне - Рус Алаты hэм Олы Карагу^а авылларында булган.
Елдан-ел халыкныц икътисади квнкYрешен яхшырту йвзеннэн зур авылларда базарлар, ярминкэлэр ачылып торган. Авыл халкы Yтенеч белэн вяз земство идарэсенэ мврэ^эгать иткэн, карар Казан губерна земствосы ^ыелышында расланган.
1866 елдан башлап Балтач авылында елга ике мэртэбэ (24 июнь - 24 июль, 17-26 ноябрь квннэрендэ) ярминкэ уздырыла башлый. Барлыгы 52 лавканы арендалаудан 28 сум табыш алынган. Олаудан сатучылар аренда вчен тYлЭYДЭн азат ителгэннэр. Ярминкэдэге товарлар кYп тврле: бодай, солы, арпа ярмасы, ит, хайванныц эч мае, тире эйберлэре, крестьян тукымасы, киндер, фарфор hэм агачтан ясалган савыт-саба, чэй, шикэр сатылган [17, 50-53 кгз.].
Чыпчык авылында hэр елны, Троица бэйрэмендэ (ял квне) торжок уз-дыру гадэткэ кергэн. Торжок борынгы заманнардан бирле уздырыла, кай-сы елдан башланганын хэтерлэYчелэр юк [17, 91-92 кгз.; 18]. СэYДЭ иртэн-ге 5 тэ башланып квндезге 12 гэ кадэр дэвам итэ. Мисал вчен, 1867 елда, барлыгы 740 сумга мануфактура, галантерия, тврле вак-твяк товарлар, крестьяннар эшлэнмэлэре сатылган. Шулай да, узган еллар белэн чагы-штырганда, икмэк уцышы начар булу hэм товарларныц бэялэре югары бу-лу нэти^эсендэ, ^ирле сэнэгатьнец Yсеше кимегэн.
Шул ук 1867 елда Кавал волосте Мэмдэл авылында да (сишэмбе квнне) 14 лавкадан торган базар эшли башлый. Авыл халкы Yзлэре ^итештергэн икмэк, ит, балык, май hэм кYн эйберлэрен 390 сумлык сат-каннар. Читтэн 19800 сумлык товар китерелгэн: агач эйберлэре, утын, балчыктан ясалган савыт-саба, кызыл товар, чэй, шикэр [17, 17-18 кгз.].
1871 елныц 26 октябрендэ Казан вязе Чыпчык авылында (чэршэмбе) базар ачыла. Шулай ук Двбъяз, Александровка, Олы Квек, Шыгале, Апаз авылларында да базарлар эшли башлый [18, 1-36 кгз.]. Чар вязенец ТYбэн Оры (чэршэмбе) hэм Кышлау (сишэмбе) исемле татар авылларында базарлар эшли. ТYбэн Оры авылында Y3 жирлеклэреннэн 8 кеше, э Кышлауда 15 кеше сату итэ [14, 253-257 кгз.].
1878-1879 елларда ^ирле халык Арча шэhэр думасыннан, елына ике тапкыр (6 гыйнвардан 13 гыйнварга кадэр hэм Троицаныц беренче квнен-нэн башлап бер атна дэвамында) ярминкэ уздыру мэсьэлэсен хэл шуне сорап гариза яза.
Эйтергэ кирэк, управа башта игътибар белэн тикшерэ: 1) якын тирэдэ башка ярминкэлэр яки сату-алу урыннары юкмы, булса нинди товарлар белэн сэYДЭ итэлэр; 2) Арчаныц Yзендэ нинди базарлар бар, алардагы сэYДЭ эйлэнеше ничек тора; 3) бу ярминкэгэ кайдан hэм нинди кYлэмдэ товарлар китерелергэ мвмкин?
МэгьлYматны Казан вязенец управа эгъзасы И.И. Иванов эзерли. Ул «Арча шэhэре Хэтнэ базарыннан - 25, Александровкадан - 18, Иске Мэцгэрдэн - 25, Чыпчыктан - 28 чакрым ераклыкта урнашкан. Чыпчык
авылында ел саен Троица бэйрэмендэ зур эhэмияткэ ия булмаган торжок уза. Арчаныц Yзендэ дYшэмбе базарында 2000-3000 гэ кадэр кеше ^ыела, товар эйлэнеше 5000-8000 гэ кадэр ^итэ. Яца оештырыла торган ярмин-кэдэ Минзэлэ ярминкэсеннэн кайтучылар (юл есте), ^ирле hэм Казан сэYДЭгэрлэре сату итэчэклэр. ^ирле икътисади шартларга килгэндэ исэ, Арча шэhэр халкыныц сукалау ^ирлэре, хезмэт хаклары hэм башка кэсеплэре булмаганда, ярминкэ ачылу матди яктан hичшиксез файда ки-терэчэк, атап эйткэндэ: шэhэр ^эмэгатьчелегенэ керем чыганагы, э халык-ка Y3 товарларын hэм эйберлэрен сату hэм хэтта читтэн килгэн сэYДЭгэрлэргэ вакытлыча фатир биреп тору да керем чыганагы булачак» дигэн нэти^эгэ килэ [15, 7-8 кгз.].
Шулай ук, базарлы авылларныц кYбесе сэYДЭне ^анландыру уе белэн ярминкэлэр ачарга омтыла. Мэсэлэн, 1900 елныц 9 июнь кенендэ Алат авыл ^эмгыяте мондый карарга килэ: «..^эр елныц 6 декабреннэн башлап бер атна дэвамында безнец авылда ярминкэ ачарга. Эгэр ярминкэнец берэр кене базар кененэ туры килсэ (ягъни дYшэмбе кен), кибеттэн кергэн керем базар мэйданын арендага алучыга бирелергэ тиеш, э калган кеннэрдэге табыш безнец файдага. Ярминкэдэн кергэн керемне ^ыю ечен авыл старостасы кY3ЭTYе астында ышанычлы кешелэр сайланачак; естэвенэ, ярминкэгэ барлык эзерлек йезеннэн, ягъни YлчэY, кибетлэр, башка кирэк-яраклар да булдырылачак» [19, 3 кгз.].
1897 елда Урыс Yртэме авылы (хэзерге вакытта Марий Эл Респуб-ликасына керэ. -Х.Б.) ^эмгыяте земство хастаханэсе тезY телэген белдерэ hэм шул уцайдан КYлле Киме авылындагы базарны Yзлэренэ кYчерYне со-рый. Керемнец яртысын чиркэY файдасына кертергэ телэYлэрен дэ искэртэлэр. 1897 елгы халык санын исэпкэ алу (перепись) вакытында, КYлле Киме авылы ^эмгыяте хастаханэ тезергэ урын бирYгэ каршы чык-кан була. Урыс Yртэме ^эмгыяте хэзер шул вакыйгадан файдаланып, Y3 авылларында хастаханэ hэм базар ачмакчы булалар. ^ан исэбен алу беткэч, ^лле Киме авылы халкы хастаханэ тезергэ ^ир бYлеп бирергэ ризалаша. Эяз земство управасыннан «КYлле Киме авылындагы базар 1869 елдан, ягъни 28 ел эшли. Авылда кибетлэре белэн уцайлы сэYДЭ мэй-даны бар, ул елдан-ел Yсэ бара. Бу базарга йерYче татарлар ечен авыл ке-шелэре Y3 йортларында махсус калач сату, чэй эчY hэм харчевнялар бул-дырганнар. Базар Рус Yртэменэ кYчсэ, татарлар ечен эhэмиятен югалта-чак» [16, 88-89 кгз.] дигэн ^авап алына.
Шул ук елны Кармыш волосте Сарай-Чокырча авыл ^эмгыяте чират-тагы еяз земство ^ыелышында якшэмбе яки шимбэ кеннэрендэ эшлэYче базар ачу мэсьэлэсен карауны сорап управага кабаттан мерэ^эгать итэлэр. Базар ачу ечен уцайлы шартлар булуны, шул исэптэн Мамадыш сэYДЭ тракты аша товар теялгэн бик ^п олаулар узуны сэбэп итеп куялар. Шулай ук сэYДЭгэрлэр авылга ял итэргэ еш туктыйлар. Сарай-Чокырча авылы белэн янэшэдэ, hэрберсе 100 йорттан ким булмаган бик ^п авыллар урнашуы да шарт итеп кYрсэтелэ. Арча шэhэре яисэ Мамадыш, Лаеш еязлэрендэге базарлар Чокырчадан 25 яки 30 чакрым ераклыкта
урнашкан hэм базар бинасына тиешле мэйданны авылныц Yзендэ, яки почта тракты янындагы 2 дисэтинэ буш щир мэйданын бирергэ мвмкин икэн. Yтенеч, 146 нчы маддэ нигезендэ, 1897 елныц 14 октябрендэ узган вяз земство щыелышында уцай хэл ителэ [16, 95-95 кгз.].
Товар эйлэнеше дэ тврлечэ: Арча базарында 50 сумнан 16000 сумга кадэр, Олы Этнэдэ 50 сумнан 7000 сумга кадэр, Апазда 200 сумнан 3650 сумга кадэр, Чыпчыкта 150 сумнан 3000 сумга кадэр, Рус Алатында 80 сумнан 2000 сумга кадэр, Иске Ашытта 50 сумнан 1600 сумга кадэр тэшкил итэ [8; 9; 10; 11; 12; 13]. КYрсэтелгэн саннар твгэл дип эйтэ ал-мыйбыз, кайбер сэYДЭгэрлэр табышларын дврес итеп кYрсэтмэгэн очрак-лар да булган.
1902 елда Арча базарында иц зур товар эйлэнеше 2 нче гильдия Арча сэYДЭгэрлэре Сокунов Михаил Федоровичта (16000), Щелкин Николай Прокофьевичта (11000), Гайнулла улы Гатауллада (7000) булган. Аларныц hэрберсе 2 шэр склад тоткан. Шулай ук, Гайнулла уллары Гатаулла hэм Твхфэтулла Иске Ашыт авылында ике таш кибет тотканнары билгеле. Га-таулланыц даими ярдэмчелэре (приказчик) Яца Аты (хэзерге Югары Аты авылы. - Х.Б.) авылыннан Мвхэммэтгани Эюп улы Сабитов, Иске Ашыттан Вэлиулла Фэтхуллин, Олы Этнэдэн Шакир Закировлар булган. Твхфэ-туллага уллары Фэйзулла hэм Габдуллащан булышкан. БYгенге квндэ Иске Ашытта таштан салынган кибет бинасыныц стеналары сакланган [1, с.88].
Шулай ук, Олы Этнэ базарында сэYДЭ итYче Байчура (хэзерге Мэмсэ авылы. - Х.Б.) крестьяны Мвхэммэтгали Сэфэргалиевнец товар эйлэнеше 7000 сум тэшкил итэ. Ул Yзенец приказчигы Шицэр Кенэр (хэзерге Иске Кенэр авылы. - Х.Б.) авылыннан Шэрифщан Сабирщанов белэн Иске Ашыт, Иске Мэцгэр базарларында да сату иткэн hэм Yзенец туган авылында кибет тоткан.
Апаз базарында иц ^п товар эйлэнеше Козьмодемьянск мещаны Иван Ефимов Пендюковта - 3650 сум, Чыпчыкта - Олы Этнэ авылы крестьяны Эхмэтгали МэхмYтовныкы - 3000, Алат базарында - Кече Алат авылы крестьяны Петр Никифоров Карасевта hэм Олы Этнэдэн Сафа Эхмэдулла улы МэхмYтовта (ярдэмчесе Габделвэли Эхмэдуллин) - 2000 шэр сум тэшкил иткэн.
ХХ гасыр башында Казан сэYДЭгэре Мвхэммэтвафа Гайнулла улы Гайфулла Гайнуллин ярдэме белэн (Ташкич авылынан) Алат базарында сату иткэн. Даими сату урыны Ташсу авылында булган, ярдэмчегэ елга 200 сум акча тYлэгэн.
Мвхэммэтвафа Гайнуллин - кYренекле щэмэгать эшлеклесе, меценат, 1 нче гильдия Казан сэYДЭгэре Битаман-Ювас (хэзерге Ювас авылы. -Х.Б.) авылында туган. Печэн базарында вч кибете булып, мануфактура товарлары белэн беррэттэн тимер-томыр белэн дэ сэYДЭ иткэн. Казан шэhэр Думасы гласные, «Казан шэhэренец мескен мвселманнарына пособие щэмгыяте» идарэсе эгьзасы, 1 нче рус-татар училищесы попечителе булган. Казан вязенец Суыксу авылы мэчетен твзергэ акчалата ярдэм иткэн. БYгенге квндэ Яца бистэ татар зиратында кабере сакланган [2, с.97].
СэYДЭгэрлэр приказчиклар ялласа, сату-алу эйлэнешенэ hэм сэYДЭ мэйданыныц кYлэменэ карап, ДYрт сыйныфныц берсе буенча приказчик таныклыгын сатып алырга тиеш булганнар. Ьэрбер эшкуар товар эйлэне-шен кYрсэтэ торган журнал алып барырга бурычлы. КYбесе бу журналны алып бармаган. Шуца кYрэ тикшерYлэр нэти^эсендэ ху^алар штраф тYлэргэ мэ^бYP булганнар. СэYДЭ кY3Этчелеген земство полициясе баш-карган. Ху^а ярдэмчегэ хезмэт хакы тYлэгэн, кYп очракта фатир hэм ашау белэн тээмин иткэн. Кайбер сэYДЭгэрлэр Y3 туганнарын: энелэрен яки ул-ларын яллаганнар. Азрак акча туплагач, Y3 кибетлэрен ачып ^ибэрYче приказчиклар да булган.
1902-1915 еллар эчендэ сэYДЭ итYчелэрнец милли составын чагы-штырып карасак: Арча базарында 44% - татарлар, 56% - руслар, Иске Ашытта 86% - 14%, Олы Этнэдэ 56,8% - 43,2%, Апазда 83,3% - 16,7%, Алатта 64,9% - 35,1%, Чыпчыкта 30,8% - 69,2%ны тэшкил итэ. Шулай итеп, татарлар Иске Ашыт, Апаз, Алат, Олы Этнэ, э руслар исэ - Чыпчык hэм Арча базарларында естенлек иткэннэр. Руслар арасында кYбрэк сэYДЭгэр, мещан, э татарларда - крестьян, сэYДЭгэр hэм хэрби катламнар очрый [9, 152-206 кгз.].
Шулай ук базарларныц роле татар авылларында этноконфессиональ составныц катлаулануына да китерэ. Капитализм чорына аяк басу, нату-раль ху^алыктан товар-акча менэсэбэтлэренэ кYЧY, хезмэт мобильлегенец YCYе татар авыл ^эмэгатьчелегенец йомыклыгын ^имерYгэ hэм Урта Идел буеныц башка халыклары белэн социомэдэни коммуникациялэрне артты-руга китерэ. Эре CЭYДЭ hэм сэнэгать Yзэклэре булган татар авылларында бу тенденциялэр аеруча ачык чагыла. Эйтик, 1909 елда Иске Ашытта 25 рус кешесе яшэгэн [7, 14-15 кгз.]. Аларныц ^бесе CЭYДЭ елкэсендэ хезмэт иткэн яки Ашыт базары инфраструктурасын тээмин иткэн, CЭYДЭ кибетлэрен тоткан.
Авылларда уздырыла торган бэйрэмнэрнец дэ CЭYДЭ эшенэ йогынты-сы булган. Казан арты татар авылларында борынгы заманнардан ук язгы кыр эшлэре беткэч ^ыеннар уза торган була. Бэйрэм вакытында тирэ-юньнэн сэYДЭгэрлэр hэм сатып алучылар ^ыела. Нэкъ менэ ^ыен вакытында эшлекле элемтэлэр барлыкка килгэн дэ инде, кайберлэре хэтта ту-ганлык менэсэбэтлэренэ эверелгэн [5, с.23].
Базарлар соцгы яцалыклар алмашу урынын да, терле формадагы игъланнар ^иткерY ролен дэ башкарганнар. Мисал ечен, Этнэ волосте идарэсе Олы Этнэ базарына 1870 елныц 21 декабрендэ узачак торглар ту-рында игълан (Атамыш авылы крестьяннары сатып алынган мелкэттэн налоглар тYлэмэгэн) язып куюны сорый [20, 85 кгз.].
Базарлар эшчэнлеге татар халкы тормышында тискэре кYренешлэр дэ китереп чыгарган. Крестьян хуж;алыклары ечен чын афэт булып терлек эпи-демиялэре булган. 1884 елда Олы Этнэ авылында чумага каршы чыккан кагыйдэнец 23 нче маддэсе нигезендэ ит, тире hэм мал белэн CЭYДЭ итY ба-зарын авыл читенэ кYчерэлэр. Лэкин 1896 елда авыл халкы базарны кире Y3 урынына кайтаруны сорап мерэ^эгать итэ. Базарныц урынын алыштыру
сэYДЭ вчен уцайсызлыклар китереп чыгарган, курэсец. Алар угенечлэрендэ берничэ сэбэпне курсэтэлэр: 1) зиратныц якын булуын, базар вакытында кайбер кешелэрнец бернинди кирэксез зиратка керYлэре, бу исэ мвсел-маннарныц дини хислэрен рэнщетY; 2) базар урыныныц эйлэндереп алын-мавы hэм биналарныц булмавы, кышкы бураннар hэм квчле яцгырлар вакытында аларда ышыкланырга мвмкинлек юклыгы, сэYДЭне вакытыннан алда тэмамларга туры килYе hэм 3) базар урынында чYп-чар велеп калуныц санитар нормаларга туры килмэвен курсэтэлэр. Эмма, вяз управасы базарны кире Y3 урынына кYчерергэ рвхсэт бирми [16, 69д.-69д. кгз.].
1886 елда Иске Ашытта себер тYлэмэсе эпидемиясе кабынып китэ, ул базардан сатып алган тире белэн керэ. Крестьяннар, сэYДЭне дэвам ту вчен, эпидемия башлануын яшерэлэр, нэтищэдэ авылда булган 700 атныц 200 е генэ кала hэм авыру кешелэргэ дэ кYчэ башлый. Бу афэтне туктату вчен 7 атлы ветеринария сакчысы билгелэнэ, шуларныц 2 се Казанга, кал-ганнары - Олы Мэцгэр, Олы Этнэ, Балтач, Иске Ашыт hэм Иске Тазлар авылларына. Алар Yлэт базларыныц торышын кY3Этэлэр. Базарга сатырга алып килгэн мал-туарны тикшереп кертэлэр. Шуца да карамастан, базарда ялган язулы бик кYп терлек сатыла. Хэтта щинаять вчен терлек белэн сэYДЭ итYче 3 кеше хвкемгэ тартыла [4, с.274].
Базар квннэрендэ тврле эшсез халыкныц кYплэп килYе щинаятьчелек Yсешенэ, конфликтлар hэм тэртипсезлеклэр барлыкка килYгэ дэ китергэн. Авылда эчэргэ яраклы биналар булу щирле халыкныц, бигрэк тэ яшь-лэрнец эхлакый халэтенэ тискэре йогынты ясаган.
Иске Ашыт базары кабакларыныц хущалары Казан губернасы Мама-дыш вязе крестьяны Бигинов Михаил hэм Арча шэhэре мещаны Барышев Алексей булган. Элкэн буын: «Кабаклар бары тик ^целсезлеклэр генэ китереп чыгара, чвнки безнец яшь буын аракыныц арзанлыгы аркасында эчYгэ сабышты, твннэрен тэртипсезлеклэр, сугышу, урлашу даими ^зэте-леп тора», - дип хэбэр итэ [6, 2-4 кгз.].
1903 елда мвселман руханилары старостасы Эбделщан Абдуллатыпов инициативасы белэн губерна хакимиятенэ эчэргэ яраклы биналарны ябу турында катгый Yтенеч твзелэ. Моны Казан вязенец 5 нче округ земство начальнигы хупласа да, Казан губернасы акциз щыемнары идарэсе тара-фыннан шэраб сэYДЭсен ябуга комачаулаучы нигезлэр табылмый. Шулай да, иске ашытлыларныц тырышлыгы аркасында шэраб кибете 1904 ел башында ябыла. Шуца да карамастан, базар квннэрендэ спиртлы эчемлек-лэрне сату дэвам ителэ, бу авыл халкыныц рухи кыйммэтлэренэ, эхлагына hэм диненэ тискэре йогынты ясый. Мэсэлэн, 1915 елда «Кояш» газетасы: «Иске Ашытка базарга килгэн муллалар мунчага щыелалар hэм спиртлы эчемлеклэр кулланалар», - дип язып чыга [1, с.91].
Казан арты авылларында базар-ярминкэлэр авыл крестьяннары тор-мышында зур роль уйнаган дип эйтэ алабыз. Кайбер тискэре кYренешлэр булса да, алар халык тормышына алай зур йогынты ясамаган. Ьэрбер хущалык, продукция щитештереп, аны базарларда сатып, авыр тормышын щицелэйтергэ тырышкан. Шулай ук, алар арасында зур капитал туплап
баеп китYчелэр дэ булган. Тарихта моны раслаучы фактлар аз тYгел, ара-ларында иганэчелэрнец мэчет-мэдрэсэлэргэ ярдэмнэре дэ, хэйриячелек белэн шегельлэнгэннэре дэ билгеле.
Чыганаклар haM эдэбият
1. Багаутдинова Х.З. Торговля и промыслы // История селений Ашитского джиена Заказанья: коллективная монография. Казань: Институт истории им. Ш.Марджани, 2017. С.86-102.
2. Ново-Татарское кладбище Казани. Каталог-справочник памятных захоронений / автор-сост. А.И. Ногманов. Казань: Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ, 2021. 388 с.
3. Памятная книга Казанской губернии на 1863 год. Издание Казанского статистического комитета. Отдел IV. Сведения статистические. Казань, 1862. 222 с.
4. Постановления Казанского уездного земского собрания XXIII очередного с 15-го по 24-е октября 1887 года. Казань, 1888.
5. Салихов Р.Р. Заселение края // История селений Ашитского джиена Заказанья: коллективная монография. Казань: Институт истории им. Ш.Марджани, 2017. С.8-25.
6. Татарстан Республикасы Дэулэт архивы (ТР ДА). 1 ф. 4 тасв. 1000 эш.
7. ТР ДА. 2 ф. 2 тасв. 8336 эш.
8. ТР Да. 3 ф. 1 тасв. 2440 эш.
9. ТР ДА. 3 ф. 1 тасв. 2243 эш.
10. ТР ДА. 3 ф. 1 тасв. 4572 эш.
11. ТР Да. 3 ф. 1 тасв. 9407 эш.
12. ТР Да. 3 ф. 1 тасв. 13606 эш.
13. ТР ДА. 3 ф. 1 тасв. 13830 эш.
14. ТР Да. 81 ф. 1 тасв. 32 эш.
15. ТР Да. 81 ф. 2 тасв. 169 эш.
16. ТР ДА. 81 ф. 2 тасв. 511 эш.
17. ТР Да. 119 ф. 1 тасв. 36 эш.
18. ТР Да. 119 ф. 1 тасв. 166 эш.
19. ТР Да. 119 ф. 1 тасв. 725 эш.
20. ТР Да. 413 ф. 1 тасв. 533 эш.
Из истории ярмарочной и базарной торговли в Заказанье (середина XIX - начало XX века)
Х.З. Багаутдинова
Институт истории им. Ш.Марджани АН РТ Казань, Российская Федерация
В статье рассматривается история базаров и ярмарок в населенных пунктах Заказанья в дореволюционный период. Проанализирован порядок открытия рынков и ярмарок в татарских и русских селах Казанского и Царевококшайского уездов. Изучена роль земства в развитии торговли, оценена роль торговли в жизни сельских
жителей. Даются краткие биографические сведения о крупных купцах, получивших наибольшую прибыль, их приказчиках. В ходе исследования выяснилось, что наибольший товарооборот был на базарах Арска и Большой Атни, самый низкий - в селах Русские Алаты и Большие Кургузи. С помощью сохранившихся в архиве данных удалось также установить национальность ряда купцов.
Ключевые слова: базары, ярмарки, Заказанье, торговый оборот, купцы, приказчики.
Для цитирования: Багаутдинова Х.З. Казан арты базарлары-ярминкэлэре та-рихыннан (XIX йез уртасы - ХХ гасыр башы) // Из истории и культуры народов Среднего Поволжья. 2022. Т.12, №3. С. 20-28.
From the history of fair and market trade in the Kazan region (mid XIX - early XX century)
Kh.Z. Bagautdinova
Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences
Kazan, Russian Federation
The article deals with the history of bazaars and fairs in the settlements of the Kazan region in the pre-revolutionary period. The procedure for opening markets and fairs in the Tatar and Russian villages of the Kazan and Tsarevokokshay districts is analyzed. The activity of the zemstvo in the development of trade was studied, the role of trade in the life of rural residents was assessed. Brief biographical information is given about the major merchants who received the greatest profit, their clerks. In the course of the study, it turned out that the largest turnover was in the bazaars of Arsk and Big Atni, the lowest - in the villages Russkiye Alaty and Big Kurguzi. Also, with the help of the data preserved in the archive, it was possible to establish the nationality of a number of merchants.
Keywords: bazaars, fairs, Kazan region, trade turnover, merchants.
For citation: Bagautdinova Kh.Z. From the history of fair and market trade in the Kazan region (mid XIX - early XX century). From History and Culture of Peoples of the Middle Volga Region. 2022, vol. 12, no. 3, pp. 20-28. (In Tatar)
Информация об авторе:
Багаутдинова Халида Зиннатовна - научный сотрудник отдела истории Поволжья и Приуралья Института истории им. Ш.Марджани АН РТ (Казань, Российская Федерация); e-mail: halida12_61@mail.ru
Баhаветдинова Халидэ Зиннэт кызы - ТР ФА Ш.Мэржани исемендэге Та-рих институтыньщ Идел буе hэм Урал алды тарихы бYлеге фэнни хезмэткэре (Казан шэhэре, Россия Федерациясе).
Bagautdinova Khalida Zinnatovna - Researcher of the Department of History of the Volga and Cis-Urals Regions, Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences (Kazan, Russian Federation).
