CC BY
1УДК 81'373
ЦЫТАЙ ТЫШДЕГ1 ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫЦ Б1РЛ1КТЕР (шуюй) ЖЭНЕ ОЛАРДЬЩ ЦАЗАЦ Т1Л1НЕ АУДАРЫЛУ ЖОЛДАРЫ
ХУЦШАН АЙЖАН
Абылай хан атындагы ^азХК жэне ЭТУ Шыгыс тiлдер аударма кафедрасыныц ага
окытушысы, Алматы, ^азакстан
Аннотация. Фразеологиялыц б1рл1ктер тшдщ байлыгы мен ерекшелтн керсететт мацызды элементтертщ б1р1 болып табылады. Олар улттыц мэдениет1, тарихы, дYниетанымы мен дэстурлерт бейнелейдг. Кытай тглгнде цалыптасцан дэстур бойынша фразеологиялыц б1рлттер ШгФ ^Ъыуи) деп аталады. Кытай тшнщ фразеологиялыц б1рлттер1Д0 (чэнъюй), дагдылы т1ркестер (ШМгФ, гуаньюнъюй), Шгф (мацал), (мэтел) жэне (астарлы сездер) болып 5 турге бел1нед1. Бул мацалада цытай ттндегг
фразеологиялыц б1рл1ктердщ аныцтамасы, турлер1, басца тшдт б1рлттерден айырмашылыгы жэне оларды цазац т1л1не аудару жолдары царастырылады.
Клт сездер. цытай тш, цазац тш, фразеологиялыц б1рлттер, турацты т1ркестер, чэнъюй, гуаньюнъюй, мацал, идиомалар, аударма
1. Кытай тшндегг фразеологиялыц б1рлжтер.
дщ курамындагы чэнъюй, дагдылы тиркестер жэне макалдардьщ аньщтамасы, баска тшдш бiрлiктерден айырмашылыгы жэне оларды казак тшне аудару жолдарына кыскаша токталамыз:
1) Чэнъюй (Д#). Чэнъюй кытай тшне тэн фразеологиялык бiрлiк. ^азак тшнде чэнъюй деген термин жок. ^ытайда жарык керген ецбектердц ДЩ- атауы казак тiлiне идиома, турацты т1ркес, турацты сездер болып тYрлi-тYрлi аударып жYр. Кейде Дг#-ды фразеологизм деп те аударады. «^азiргi кытай жэне казак тшдершдеп сез тсркесшщ курылымдык тYрлерi» деп аталатын монографияда казак тiлiне аударылмай чэнъюй болып бершген [1, 70 б.]
^ытай тiлiндегi чэнъюй (Дг#) - к¥рамы мен колданылуы туракты болып келетш терт иероглифтен (сезден) туратын, теракты магыналы сез тiркестерi. Оныц к¥рылым туракты, обыразды, магынасы терец, мазмунды бай, улттык бояуы канык. Олар тарихи окигаларга, мифтерге, эдеби шыгармаларга негiзделген жэне белгiлi бiр окиганы, жагдайды немесе мшез-кулыкты кыскаша сипаттайды. Мысалы:
- кецштде сан болу,
- артыц цылам деп тыртыц цылу,
- аузымен орац ору,
- отаса алмау, сиыспау,
Й - цабагынан цар жауу,
- тем1рд1 цызуында соц,
- аузынан ац ит к1р1п, кек ит шыгу,
- барар жер1, басар тауы цалмау,
- он ек1де б1р нусцасы жоц.
2) Дагдылы тгркестер Дагдылы тсркестер кYнделiктi сейлеуде колданылады. Олардыц басым белiгi курамы туракты болып келетш Yш иероглифтен (сезден) туратын туракты сез тiркестерi болып келедi. Мысалы:
- жацымсу (тiке аудармасы: аттыц цуйрыгын цагу),
- ацсац цой тYстен кешн мацырайды,
^^^ - тасбауыр, 6e36YupeK опасыз,
- ту сыртынан пышац уру,
- мацтану, бесу, летру (пке аудармасы: сиырдыц тер1с1н урлеп ушыру).
- пара беру (пке аудармасы: артцы естпен журу).
^ытайдагы казак тiлдi БА^-та артцы есгкпен журу (^^П) сиякты казак тiлiнe аударма аркылы енген сезколданыстары ете кеп.
$дДг#термиш да казак тiлiнe эр тYрлi аударылган: дагдылы т1ркес [2, 107 б.], дагдылы сездер [3, 126 б.], гуаньюнъюй, идиома, дагдылы сездер [4, 96 б, ]. Орыс тшне привычные выражения [5, 40 б.], кeйбiр ецбектерде агылшын тiлiндe аударылмай, кытайша айтылуы бойынша guanyongyu болып жазылып жYP [6, 157 б.].
^ытай тшнде тiркeстeр курамындагы сыцарлардыц байланыстарына карай бастауыш-баяндауышты (iif^), аныктауыштык (^i^); 3) толыктауыштык (мецгеру-мецгершу) (^ жэне салаластык байланыс болып белiнeдi [7, 31-37 бб.].
3)Мацал - халык даналыгын, емiрлiк тэжiрибeнi керсeтeтiн туракты тiркeстeр мен
сейлемдер. Мысалы:
[Bai wen bum yi jian, bai jian bum yigan] — Мыцныц тYсiн
бшгенше, бiрдiц атын бш,
[Lu yuan zhi mali ri jiu zhiren xin] — Алыс жол атты сынайды,
ауыр жол eрдi сынайды,
[Yi cun guangyin yicun jin, cun jin nan mai cun guangyin]
— Уацыт - алтыннан цымбат.
[Yuanqin buru jinlin] — Алыстагы туыстан жацындагы кершi артыц. Кытай тiлiндeгi фразеологиялыц бiрлiктeрдiц басца тыдт бiрлiктeрдeн айырмашылыгы. ^ытай фразеологизмдершщ басты eрeкшeлiгi - олардьщ туракты к¥рылымы мен магынасы. Олардыц магынасы кебiнeсe тура магынасынан езгеше болып, астарлы немесе бeйнeлi магына бeрeдi.
2. Казац тiлiндeгi фразеологиялыц бiрлiктeр.
Фразеологиялык бiрлiктeр - магынасы жагынан белiнбeйтiн, теракты сез пркестерь Олар казак ултыныц улттык мэдениет пен дYниeтанымыныц айкын керiнiсi. ^азак тiлiндeгi фразеологиялык бiрлiктeр тYрлeрi:
1) Фразеологиялык тутастыктар. Магынасы жагынан белшбейтш тiркeстeр (тас бауыр).
2) Фразеологиялык бiрлiктeр. Компонeнттeрi ез магынасын сактайтын, бiрак тутастай баска магына беретш тiркeстeр (цол ушын беру).
3) Фразеологиялык тобектер. Туракты байланыстагы сездер (алтын цол).
Кытай жэне цазац тiлдeрiндeгi фразеологиялыц бiрлiктeрдiц цурылымдыц жэне магыналыц айырмашылыгы
Курылымдыц айырмашылыцтары:
^ытай тшнде чэнъюй терт иероглифтен жасалса, дагдылы пркестер кебшесе Yш иероглифтен куралады, олардыц езгeрмeйтiн грамматикалык форма болады.
^азак тiлiндe сез саны мен курылымы эртYрлi, кейде езгерюке ушырайды. Магыналыц айырмашылыцтары :
^ытай фразeологизмдeрi кебiнeсe тарихи окигаларга непзделген.
^азак фразeологизмдeрi турмыс-тiршiлiккe, табигатка, мал шаруашылыгына байланысты.
Мысал: ^ытай тiлiндe ЖАШ^ (соцырлар тлге цолын тигiзу) деген пркес сездi толык тYсiнбeудi бiлдiрeдi. ^азак тiлiндe тYймeдeйдi тYйeдeй ету деген пркес асыра сiлтeудi бiлдiрeдi.
Кытай тiлiндeгi фразеологиялыц бiрлiктeрдi цазац тшне аударудыц жолдары
ТYпнускa фразеологиялык бiрлiктердiц улттык 6ояуын сактай отырып ayдaрy мацызды. Оларды аударудыц тeмендегiдей жолдары бар:
1) Typa ayдapмa: Фразеологизмнщ магынасын сактап, сeзбе-сeз аудару: të^^^fâfà [guà yáng tóu mài göuröu]
Ayдaрмaсы: Койдыц бaсын min цойып, ummщ emw camy.
rù hüxué yandé hüzi] Ayдaрмaсы: Бвpiнiц anaнынa кipмeйiншe оныц бвлmipiгiн ycmay мYмкiн eмec. ^ытай казактары тiкелей шзбе-шз Жолбapыcmыц anaнынa кipмeйiншe оныц кYшiгiн Ycmaй aлмaйcыц деп аударады.
k^fotà [Huö shàng jia yóu] Ayдaрмaсы: Om^a мaй цую.
erduö dào líng] Ayдaрмaсы: K^лaгын 6acbin aлыn цоцыpayды ^pлay.
2) Эквuвaлeнmmiк ayдapмa: ^азак тiлiнде сэйкес фрaзеологизмдi колдану.
[Qing chû yú lán ér shèng yú lán] Ayдaрмaсы: Б^ын шыцщн ЦYлaцmaн Keшн шъщщн мYйiз озaды.
[Wú feng bù qïlàng] Ayдaрмaсы: Жeл rn^naca, швnmiц 6acbi цuмылдaмaйды. ^^^[pèng bízi] Ayдaрмaсы: Тумсыгы mac^a mю.
[Ban qï shítou zá zijï de jiào] Ayдaрмaсы: Бipeyгe ciлmeгeн шоцnapы вз бacынa mю. Qзгeгe оpнamцaн зобaлaцы вз бacынa mYcy.
^ТЛ^^^Д [tianxià wûya yïban hei]
Ayдaрмaсы: Kaйдa 6apca^a дa цaзaнныц ЦYлaгы mвpmey.
3) Мaгынaлыц ayдapмa:
[pai màpi]
Ayдaрмaсы: жaгынy, жapaмcaцmaнy, жaлnaшmaнy, apmын жaлay,
[bùguàn san qî èrshiyï] Ayдaрмaсы: цaйmкeн KY^e дe, ^^ffft^Ä [dàkai chuanghù shuö liànghuà] Ayдaрмaсы: aшыгын aйmцaндa.
Жогарыдагы баска, фразеологиялык бiрлiктердi бейнелi аударма эдiсiмен аударуга болады, ягни казак мэдениетше сэйкес бейнелердi колдану.
^ытай тшдеп фразеологиялык бiрлiктердi аударуда назар аударатын мэселелер: екi улттыц мэдениетiндегi айырмашылыктарды ескеру, магыналык дэлдiктi сактау, фразеологизмнщ бастапкы магынасын дурыс жеткiзе бшу, бейнелi магыналарды сактап калу.
^ытай жэне казак тiлдерiндегi фразеологиялык бiрлiктер - улттардыц рухани байлыгыныц кeрiнiсi. Оларды дурыс аудару Yшiн мэдениетаралык байланыстарды, тiлдiк ерекшелiктердi терец тYсiнy кажет. Бул екi халыктыц арасындагы тYсiнiстiктi арттырып, эдеби жэне мэдени алмасуды байытады.
ЭДЕБИЕТ
1. ^алибекулы Т. ^аз1рп кытай жэне казак тшдершдеп сез "пркесшщ курылымдык тYрлeрi: Монография. - Алматы: Полилингва, 2021. - 172 б.
2. ^ойбакова А.С. ^ытай тiлiндeгi дагдылы пркестердщ курылымдык eрeкшeлiгi // ^аз¥У хабаршысы. Шыгыстану сериясы. - 2016. - №3 (78).
3. Сурапалы Ж., Акпаркан Д. ^ытай тшндеп дагдылы сездердщ eрeкшeлiктeрi мен мэдени коннотациясы // ^азакстан - ^ытай: eкi ел ынтымактастыгыныц казiргi жагдайы жэне болашагы атты республикалык гылыми тэжiрибeлiк конференция материалдары. -Алматы: ^азак унивeрситeтi, 2022.
4. Чжан Д., ^алибекулы Т. Китайско-казахско-русский словарь лингвистических терминов. -Пекин: Издательство Центрального университета национальностей, 2018.
5. Дильманова М. Анализ концептуальной метафоры и метонимии во фразеологических единицах (гуаньюнъюй) китайского языка // Известия КазУМОиМЯ имени Абылай хана. Серия филологическая. - 2022. - №3 (66). - С. 38-49. https://doi.Org/10.48371/PHILS.2022.66.3.003
6. Sabirova M., Kalibekuly T., Jeldybayeva R. Linguocultural aspect of phraseological units (Guanyongyu) in modern Chinese language // Global Chinese. - 2024. - Vol. 10, No. 2. - P. 155173. https://doi.org/10.1515/glochi-2024-0016
7. ^алибекулы Т., Сабирова М.Т. ^ытай тшндеп зат еамдердщ жасалу жолдары мен синтаксистш кызмет // ELS. - 2024. - №4 август extra. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ytay-tilindegi-zat-esimderdi-zhasalu-zholdary-men-sintaksistik-yzmeti (дата обращения: 16.10.2024).
