CC BY
4Т.АЙБЕРГЕНОВ ПОЭЗИЯСЫНДАГЫ Т¥РАКТЫ Т1РКЕСТЕРДЩ ЦОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
КУЛЫМОВ КАЙСАР ЖАЗЫКБАЕВИЧ
^.Жубанов атындагы Актебе ещрлш университетi, филология факультетшщ 1-курс магистранты, Актебе/Казакстан
Аннотация. Т.Айбергенов влецдергндегг турацты тгркестердгц цолданылу барысындагы сипаттарына зер салып, ацынныц взтдж стильдж ерекшелт мен свз цолдану шеберлтн багалай отырып, оныц тш зергерг екендтн аныц танимыз. Ацын шыгармаларыныц жаца цырлары мен астарлы сырларын танып, оныц цойнау-цолтыцтарындагы айтылмай кеткен ойларды дэл тану оцырман цауымныц бойындагы цырагылыц пен ж1т11зден1ст1 талап ететн свзс1з.
Мацаланыц нег1зг1 мацсаты цазац поэзиясында взгндгк цолтацбасын цалдырган сыршыл ацын Твлеген Айбергеновтщ влецдер1ндег1 турацты т1ркестердщ цолданылу ерекшелжтерт талдау. Фразеологизмдер мен турацты свз орамдары цазац тшнщ цурылымдыц ЖYйесiндегi аса курдел1 тшдш б1рлт реттде лингвистикалыц зерттеулерде жан-жацты царастырылып келеттдт аныц. Квптеген зерттеуде турацты свз орамдарыныц, эЫресе жеке свздермен салыстырганда, бейнелi, экспрессивтi-эмоционалды цасиетке ие екетне алдымен мэн берiледi. Фразеологизмдердщ квбте-квп квркем шыгарма тшнде кврттеуш цурал реттде жшрек жумсалуы да олардыц осы цасиетiне байланысты болса керек. Бул мацалада ацын турацты свз тiркестерiн адамдардыц сезiм иiрiмдерiн жеттзуде, сагыныш пен ацсауды, цуаныш пен шаттыцты бейнелеуде мейлтше тиiмдi цолданганын квре аламыз. Сол сияцты ацын влецдерiндегi турацты тiркестердiц Yш тYрлi цолданылу ерекшелт аныц кврсетшген. 1.Тiлiмiзде бар турацты тiркестердi ешбiр взгер^Ыз сол кушнде цолдану. 2.Тiлiмiздегi орын жагынан эбден цалыптасцан турацты тiркестердiц орнын ауыстырып цолдану. 3.Тiлiмiздегi кейбiр турацты тiркестердiц цурамындагы свздердi басца свздермен алмастырып, авторлыц взгер^термен цолдану. Сонымен цатар ацын влецдерiндегi фразеологиялыц бiрлiктердiц белгш бiр сыцарларын туЫрт цолдану (эллипсис), олардыц лексикалыц цурамыныц арасына сыналап свз ендiру (дистакт), фразеологиялыц единицаларды сыйыстырып цолдану (контаминация), фразеологиялыц единицалардыц лексикалыц цурамын жаймалап цолдану (плеоназм) т.б. жацгыртулар квбiнесе квантитативтi взгер^ке негiзделгендiгi байцалады. Ацын влецдерiндегi жекелеген тармацтардыц цурылысына уцту барысында турацты тiркестер, фразеология турасындагы гылыми ецбектерге зер сала отырып жэне оларда айтылган дэлелдерге суйене отырып, ацын мураларындагы турацты тiркестердiц цолданылу ерекшелiктерi царастырылды.
Ty^h свздер: фразеологизмдер, турацты свз орамдары, бейнелi свз орамдары, дистакт, контаминация, квркем свз айшыцтары
^ай дэуiрде болмасын кай гылым саласыньщ болса да езшдш ерекшелт мен артыкшылыгы болатындыгы бесенеден белгш. Олай болса, бiз Телеген Айбергенов елецдершщ езшдш орны мен сез колдану тургысындагы ерекшелштершщ мацызы бYгiнгi тацдагы тш гылымы Yшiн айрыкша екендтн ашы; айта аламыз. Эйткеш акын шыгармалары такырыптык-идеялык жагынан да, поэтикалык курылымы мен керкемдш тш, тшдш к¥ралдарды колданысы жагынан да eмiрлiк дагдыларды калыптастыруда, ез тiлiмiзде таза да керкем сейлеуге Yйренуде, ескелец урпакка Yлгi-eнеге беруде таптырмас тэрбие куралы деуге болады.
Гасырдан гасырга уласып, урпактан урпакка мирас болып, кене заманнан келе жатса да байыргы бедерш жогалтпай, сонылыгын сактаган алуан айшыкты, терец мазмунды туракты
сез тiркестерi ана тiлiмiздщ асыл казынасы iспеттi. Бейнелi сез орамдары деп тигiзiп айтар дэлдшмен, ерекше керкемдiгiмен кiмдi де болса эрдайым баурап алады. Сез шеберлершщ тiл кестесiнен бейнелi сез тсзбектершщ алуан Yлгiлерiн кездестiремiз де, эрi кыска эрi нуска ондай ернектердi ара-тура ездерiмiз де колданып отырамыз. Бейнелi сез орамдарыныц тYптеркiнiне YЦiлiп, неге булай айтылатынына зер салу кур гана кызыктау емес. Мундай iзденiс тiркес мазмунын терец тYсiнiп, оларды орынды, дэл, дурыс колдануга септiгiн тигiзе тYседi. Айталык, тiлiмiздегi салы суга кеттi, кызгыштай корыды, тайга тацба баскандай, шашбауын кетердi, ергашты болды т.б. туракты тiзбектер уксатып айтудан пайда болган, эр тYрлi кубылыстардыц бейнелi тшдш тацбасы екенi белгiлi. Мундай сез орамдарыныц неге булай айтылатыны алакандагыдай айкын, езiнен-езi тYсiнiктi. Кейде туракты сез тобектершщ магынасын жыга танып, эсерiн айрыкша сезе бiлгенiмiзбен, олардыц тYпкi теркiнi кебiмiзге жумбак. [3]
Туракты сез орамдары немесе фразеологизмдер тшдщ курылымдык жYЙесiндегi аса кYPделi тiлдiк бiрлiк ретiнде лингвистикалык зерттеулерде жан-жакты карастырылып келедi. Кептеген зерттеуде туракты сез орамдарыныц, эсiресе жеке сездермен салыстырганда, бейнелi, экспрессивтi-эмоционалды касиетке ие екенiне алдымен мэн бершедь Фразеологизмдердiц кебiне-кеп керкем шыгарма тшнде керiктеуiш курал ретiнде жиiрек жумсалуы да олардыц осы касиетiне байланысты болса керек. Туракты сез орамдары эдетте сейлеу кезiнде жасалмайтын, «даяр» кYЙде колданылатын, тулгасы (формасы) жагынан сез тiркесi немесе сейлемге, мазмун жагынан дара сезге уксас тиянакты тiлдiк бiрлiктердiц катарына жатады. Сондай-ак олар фразеологиялык магынасы жагынан баска мэдени улттык мазмунга, езге тшдш бiрлiктерге караганда, аса бай болады. [2]
Магыналык эрi тулгалык курылым-курылысы туракты, даяр кYЙде болуына карамастан фразеологизмдердiц сезсаптамда (высказывание) эр тYрлi семантикалык, тулгалык жактан езгерiске ушырап, жацгырып отыруыныц себебi неде? Дайын Yлгiнi жазушы каламы неге «бузады»? Даяр Yлгiнi неге бастан-аяк дайын ^йде колдана бермейдi? Туракты сез орамдарын кубылта жумсаудыц керкем тш кестесiндегi бедерi кандай? Егер туракты сез орамдарыныц ездерше тэн дэстурл^ калыптаскан нормалары болатынын мойындасак, эр тYрлi езгертулер мен кубылтулар, жацгыртулар женiмен болып жаткан, керкемдiк мэш бар тэсiлдер ме? Мiне, осы сиякты кептеген сурактардыц жауабын бiз Т.Айбергеновтiц елецдерiндегi туракты тiркестердiц колданысынан карастырдык.
Т.Айбергенов поэзиясыныц керкемдiк ерекшелштерш талдау барысында тYрлi керкем сез айшыктарыныц туракты тiркестермен берiлгенiн анык кере аламыз. Оныц елецдерiнде метафора мен метонимия, символ мен гипербола, эпитет пен тецеулер, кешптеулер,т.б. ез орнымен колданылгандыгы кез келген окырманга таныс.
Ец алдымен, Т.Айбергенов елецдершдеп жиi ушырасатын туракты тiркестер: квз алмау, квз т1гу, квз жазбау, квз ж1беру, т.б. екендЫ байкалады. Бул туракты тсркестердщ бiлдiретiн магынасы царау, назар аудару екендш кепшшкке мэлiм. Олай болса сезiмiзге дэлел ретшде мына мысалдарды алып карастырайык.
Тiгiлiп сонша неге кеп карайды,
Кез алмай кыз жYргiзген комбайыннан? («Тац жыры» влещ) [1,198-б]
Кез алмай келем толганган
Кезшен тещз-гезалдыц... («Арал толцындарында» влещ ) [1,31 -б]
Октай тYзу кей карагай кезiн жазбай турса
Айдан,
Шшк-шырша орта жолда омакаса кисайган... («Кос шектер» влещ) [1,161 -б]
Жиырма бес - эр асуга бiр шыгып,
Кец элемге кез жiберу кулшынып... («Жиырма бес» влещ) [1,52-б]
Кез тшсем кепнде ушкан каз-уйрекке, Шарыктап KeKipeK кусым самгайды алыс...
(«Квл» влещ) [1,148-б]
^усын тым, KYH аруды CYЙeсщ-ау,
Шамасы кек аспаннан кез алмайсын... («Квл» влецг) [1,148-б] А; шашты бабам Шуакты
Кезш тур менен алмастан ...(«Турк1стап дэптер1нен» влещ) [1,39-б] Осы елен жолдарында акын «комбайн ЖYргiзген цызга», «толганган тещз-гвзалга», «кец элемге», «квкте ушцан цаз^йрекке» тандана, таныркай эpi CYЙсiнe караган адам бeйнeсiн анык керсетедь Ал eндi бipдe ол «айга квз жазбастан» караган карагайдын, езше «квз алмастан» назар аударган а; шашты Шуакты бабасынын, «кун арудан квз алмаган» келдщ бeйнeсiн жандандыра суpeттeйдi. Сонымен катар акын «квз» сезше байланысты туракты тipкeстepдi колдану барысында адам бойындагы ыстык та ынтык сeзiмдepдi жыр ете отырып, оны сан мэрте тYpлeндipeдi. Жан жYpeгi сагыныш пен CYЙiспeншiлiккe толы акын кей елендершде дагдылы колданыстагы квзi туну, квз ушы, квз жетnейтiн, квз шарасы, квзге жас алу, квз шмеу, квзi кулу тсркестерш шебер пайдалана отырып, туракты сез сынарынын езш eзгepiскe тYсipeдi. Осылайша жазушы бip алуан туракты сез тсркестерш эр кырынан кубылтып, шeбepлiкпeн тYpлeндipe тYCкeн, ыкшамдауды утымды пайдаланган. Сeйтiп, дагдылы кубылысты дамыта тYсуi - жазушы шeбepлiгiнiн, тш зepгepлiгiнiн бip кырын айкын ангартады. Осы сeздepiмiздi дэлелдей тYсу Yшiн бiз акын eлeндepiндeгi осындай жолдарга назар аударайык. Орман iшi.
Кез тунады жарыса ескен агаштан
Бipi кисык, бipi тYзу - бэpi кекке таласкан... («Кос шектер» влещ) [1,161 -б] -деген жолдарда адам eмipi мен олардын мiнeз-кулкын астарлай керсетсе, Жарк етш кeздiн ушынан
Fайып боп кеткен кeшкi ерттей... («Сыр» влещ) [1,108-б]
¥шы мен киырына кез жeтпeйтiн
¥штаскан токсан сeгiз Бельгия бул. («Менщ Республикам» влещ) [1,66-б]
деген жолдарда туган жepiмiздiн улан-гайыр кeндiгiн, ушы-киырына кез жетпес байтактыгын сипаттайды.
^араймыз оган кейде жасарып бip,
^араймыз кейде кезге жас алып бр(«Кожахмет Яссауи ку.мбезшде» влещ) [1,128-б] -деген елен жолдарында ^ожа Ахмет Яссауи ^мбезше эpi кызыFа,эpi кызгана кез салган адамды бeйнeлeйдi. Сол сиякты Тeнiзгe мынау карашы,
Жeтпeйдi кeздiн шарасы._(«Арал жырлары» влецг) [1,205-б]
-деген жолдарда кен-жайкын тeнiз кeлбeтiнe CYЙсiну жатса, Мен саган карап турмын мын ойменен,
Кeзiм кYлiп,тiл байланып... («Дала» влецг) [1,16-б]
- деген тармактарда дала бeйнeсiнe таныркау эpeкeттepiн ерекше толкыныспен суpeттeйдi. Акын кейде царау, назар аудару магынасын бауырлар арасындагы сагынышты суреттеуде юртк ымей, квз шмей тipкeстepiмeн сипаттайды. Мысалы:
Сагынып кеткем сонда мен Кipпiгiмдi iлмeй карадым саган
найзагай болып кек тшсен ... («Сагыныш» влещ) [1,157-б]
- десе, eндi бipдe
Сан тYндep сагынышым кез iлдipмeй,
ЖYгipiп сыртка шыктым жYЗ атылып..._(«Апаларым» влещ) [1,75-б]
- дейдь Сонымен катар акын жYреriндеri сарытап болган сагынышы кейде ренiшке, екпе-назга айналады. Сондай сэттерде жалгыздыктан кенш жабыркаган акын
Басын тау мен таска урып сенi iздеген
Менщ пэк жYрегiммен жолыктырсын... («Кос шектер» елещ ) [1,161 -б]
Сактарсьщ есте,бэлюм, менi мэнп -ЖYреri жырга тунган жаксы аганы...
(Карацалпац жырлары «Марияш царындасца» елещ нек1ст1ц энш\ цызына) [1,49-б] Кеп eni кимас кYндер белестерi,
Кеп болды сендер жактан жел еспедi... («Апаларым» елещ) [1,75-б] Бiр менщ мандайыма жазылган ба
Кетеру мына тeрдiн касiретiн?! («Апаларым» елещ) [1,75-б]
- деген жолдарда барлык шю сырын актарып салгандай болады. Бiрак бiз муны акыннын eмiрден тYнiлуi немесе туыскандарынан шеттеуi деп карастырмауымыз керек. Бул бауырлар арасындагы бiр-бiрiне деген еркелiк, наз екенiн анык байкаймыз.
Жазушы каламы фразеологизмдердi жалпытшдш колданыстагыдай езгертпестен жумсауы да, белгш бiр максатка орай курылым-курылысын, магынасын жангырта колдануы да мYмкiн. Жангыртудын eзi екi тYрлi болып келетшдш анык. Бiрiншiсi - жалпытiлдiк колданыска тэн тYрлендiрулер де, екiншiсi тек жазушы каламына тэн тYрлендiрулер, фразеологизмдердщ керкем тш кестесiндегi колданысын сез етпес бурын осы екi кубылыстын басын ашып алу кажет.
Фразеологизмдердщ лексикалык курамын ауыстырып колдану. Кейбiр фразеологиялык бiрлiктердiн сынарларын синонимдермен немесе магына eрiсi бiр (бiр такырыптын аясына жататын) сездермен ауыстыру жалпытшдш колданыста кездесiп отырады. Мысалы: сез катпады - тiл катпады - Yн катпады; канаты бYтiн сункар жок, туягы бYтiн тулпар жок -киягы бYтiн сункар жок, туягы бYтiн тулпар жок; тш мiрдiн огындай - сeзi мiрдiн огындай -даусы мiрдiн огындай; куда CYт жок, жылкыда ет жок - куста CYт жок, жылкыда ет жок; тэнiр жарылкасын - кудай жарылкасын т.б. [3]
Поэзияда табигат кeркiн суреттеудегi кeбiрек колданылатын тэсiлдiн бiрi - кешптеу. Т.Айбергенов ез eлендерiндегi кейiптеу тэсшн жеткiзуде туракты тiркестердi мол эрi Yйлесiмдi пайдаланган. Мысалы: Самалын шайкап сапырып,
Кередi тесш кен дала... («Дала» елещ) [1,16-б]
Кейбiр жота дем алып тур гYлдерден,
Соган гана кадалыпты ^н-мерген... («Тау жолында» елещ) [1,20-б] Кеудесiн кeтердi тау да аскак ,
БYршiгi Yлбiреп гул турды... («Кектем эуендер1» елещ) [1,22-б] Бул жолдардагы «тест керу», «кеудест кетеру» тiркестерi менменд1кт1, пацдыцты, тжаппарлыцты емес, керiсiнше аскактык пен жомарттыкты танытады. Сонымен катар акыннын мезгiлдi суреттеуiнде де eзiндiк ерекшелiктер байкалады. Тiлiмiздегi «тун жамылу», «тун ауганша» тiркестерi акын тiлiнде былайша ернектеледг Отырмын тYндi жамылып,
Ауылда ояу мен гана... («Дала» елещ) [1,16-б]
Мен eзiм де эн салам тYн ауганша,
Менщ жаным бул кYнге кумар канша! («Б1р тойым бар» елещ) [1,69-б]
Бул жолдарда акыннын сергектш мен конакжайлылыгы, ак кeнiл даркандыгы айкын кершедь Адамнын кeнiл кYЙiнiн жаркын сэттерш суреттеуде eмipдiн куанышы мен шаттыгына елж1реген акын жаны бейжай кала алмайды. Сeйтiп Каласын кipсeн бip жасап,
Тура алмас бактар сыр бYгiп ... ( "Бацшага саяхат"влецi) [1,18-б]
- деп немесе,
Кepiсiп, тебем, бiлдiн бе, Болды гой кекке тигендей ...
(Карацалпац жырлары «Эму жагасында» влещ) [1,47-б] деген жолдарда ез куанышын бiлдipсe, Кeлдi ол саган белдермен сансыз кыр басып,
Тeбeсiн кекке типзу Yшiн сырласып («Ортаца келдi вз балац» влещ) [1,137-б]
дегенде сол куанышы ез елше келш, оган амандыкпен жYЗдeскeндe гана орындалатынын айкын кepсeтeдi. Кыран боп уштым каскиып,
Бэpiнeн тауып тоятты ... («Турк1стан дэптертен»влещ) [1,39-б] Кетрепм алып ушып айтарым,
Шелдеп барсам, канып iшiп кайтарым... («Россия» влещ) [1,56-б]
- деген жолдарда бойындагы барлык ыстык сeзiмдepiн арнасынан асыра актарылады. Бул сэттерде акын тек ез елше, ез жерше гана CYЙiспeншiлiгiн емес, кYллi элeмдi, тYгeл жер бeтiндeгi eлдi, халыкты CYЙeтiндiгiн жыр eтeдi.
Фpазeологизмдepдiн лексикалык курамын жаймалап колдану - эллипсиске карама-карсы кубылыс. Фpазeологизмдepдiн лексикалык курамына eнбeйтiн, бipак жалпытiлдiк колданыста олармен шесе айтылып жYpeтiн сездер болады. Мiнe, осындай сepiктeс сeздepдi сeйлeушi кейде сез арасына кыстырып отырады да, фpазeологизмнiн тiлдeгi калыптаскан курылымын кeнeйтiп, eтeк-жeнiн жаймалап жумсайды. Мысалы: Yш салар текемет - Yш салар Yлкeн текемет, ат шаптырым жер - ат шаптырым алыс жер, сезге кeлмeдi - ею сезге кeлмeдi, бip ауыз сезге келмед^ тiл катпады - бip ауыз тiл катпады, тeбeсi кекке жeтпeдi -тeбeсi кекке аз-ак (eкi eлi, сэл) жeтпeдi т.б. [4]
Казак тшндеп бip алуан фразеологизмдердщ курылымы бiтeу болып, сыртынан сыналап сез косуга кене бермейдь Ал кeйбip фразеологизмдер, кepiсiншe, сынарларынын арасында бетен сез турганмен, ездершщ тутастыгын бузбайды: тыгырыкка тipeдi -тыгырыкка экеп тipeдi; кiндiгi Yзiлмeгeн - кiндiгi баягыдан Yзiлмeгeн; тарамысына iлiнгeн -тарамысына эрен шнген т.б. Тiлдiк колданыста, эсipeсe поэзияда, кeйбip туракты сез сынарларынын арасына сыналап сез eндipу баягыдан бар кубылыс. Мундай кубылыс тiл бшмшде дистакт немесе фразеологизм сынарларынын арасынан сыналап сез eндipу деп аталады. Оган кез келген керкем шыгармадан кептеп мысал кeлтipугe болады. Т.Айбергенов елендершде де осындай дистакт кубылысы сeздepдiн туракты сез орамынын магына тутастыгына нуксан тигiзбeйдi, кайта жымдасып, Yндeстiк таба тYсeдi.
Акын елендершдеп достык, адалдык, сагыныш, сeнiм ешкашан толастап керген емес. Ол кай сэтте болса да, адамдар бойынан кepгiсi келген адалдык иipiмдepiн елен жолдарына eнгiзiп, окырман жYpeгiнe жылылык уялатады. Эздepiнмeн eмip шынын бipгe астым,
Жарты куртты бeлiп жeдiм, сырластым... («Адамдар» влещ) [1,6-б]
Кеншм жакын кыл eтпeйтiн арада
Болганыммен, казip дос деп санама... («Кешiр сен» влец) [1,113-б]
Даланнын тербеп eскeнi,
Кызгыштай шыр айналдым кеп... («Туган жер» влец ) [1,82-б]
Мен сенщ бYгiн койныца жеттiм сабылып ушып, туган жер,
Саргайып ушып, жYректi токсан паршалап («Аруана - Бауыр дуние» влец ) [1,76-б] Асты ма элде шектен бул,
Кеудемде жYрек салды асыр_(«Сыр» влещ) [1,108-б]
Тiл байлаган бiр кезде eндiр едщ,
Тшм-тшм жYрегiм болды менщ... («Серт» влец) [1,146-б]
Бул тармактарда акын эпитет, гипербола, тецеу тэсiлдерiн колдана отырып, сыналап ендiру эдiсiн «жарты цуртты бвлт жеу», «квцш жацын», «арасынан цыл втпес», «цызгыштай цорыган» , «басын тау мен тасца уру», «есте сацтау», «ЖYректi тоцсан паршалау», «шектен асу», «ЖYрегi асыр салу», «тш байлану», «тшм-тшм журек», ,т.б. тiркестерi аркылы жетюзедь
Сонымен катар акын ез елецдершде балалык шакты «сары ауыз балапан шац», элдеюм, жолаушыны «квлденец квк атты», жакын жердi «цол созым», ойлануды «ЖYгiртiп ойды сан-сацца», уялтуды «тiрi влтiру», кек жYзiн «жетi цат аспан» деген туракты тiркестер аркылы керсетедь Соныц нэтижесiнде адам eмiрiн, дала кeркiн айрыкша ажарландыра бейнелейдь
Мен бе деп жYрмiсiцдер элде сендер
Келденец кек аттыга елецдеумен... («Апаларым» влец) [1,75-б]
Сондагы соткар, тебiренген агыс мен саган
Этуге мурша бермегем... («Мен сет квргем» влец ) [1,81 -б]
Сары ауыз мына сурет балапан шак,
Сырласып кермеген шак еш кызбенен («Аяулы Шм» влещ) [1,84-б]
Кол созым аспан шатырлап кейiн шегiнiп кеткен сиякты,Мына каланыц биiктiгiнен сескенiп («Шевченко - мунай ордасы» влец ) [1] Мен болсам жYPдiм бул шакта
ЖYгiртiп ойды сан сакка_(«Сыр» влец ^) [1,108-б]
Арада калган мол аршын Кетп ме тiрi eлтiрiп. Жолга да шыккан боларсыц
Тостаганыцды толтырып..._(«Сыр» влещ) [1,108-б]
Жетi кат аспан мухитын жерге CYЙреп,
Адамзаттыц eмiрi жацгырады («Агыстар мен гасырлар» влещ) [1,121 -б] Акын елецдершдеп керкем де сулу суреттермен жетюзшетш бейне - туган жер келбет^Элец eрнегiнде мундай сэттер карапайым тYPде емес, кызу ецбектщ ерен ерш, даланыц мырзалыгы мен кецдшн суреттеу аркылы кeрсетiледi. Эйтеуiр келiп жеттщ сен
БYгiнге белщ бYгiлмей..._(«Туртстан дэптерiнен» влещ) [1,39-б]
- десе, ендi бiрде
Елiне миллиард путты несiбе етiп
Тыц жатыр ен кимылдан есi кетiп..._(«Менщ Республикам»). [1,66-б]
- деген жолдарда ерен ецбек ерлершщ аскак бейнесi кeрiнедi. Жезказган мыс дариядан сыр актарып,
Алтайы алтынымен тур апталып..._(«Метц Республикам») [1,66-б]
-дегенде адал енбегшщ ырзыгына беленген eлдi сипаттаса, Кeгiнeн кeктeмi ерте катады тш,
Жазын дэн шайкап-тербеп жатады кш... («Менщ Республикам» влещ) [1,66-б] деген тармактарда молшылыгы мен дэулeтiн аямаган жомарт даланын мырза кepкiн бейнелейдь
Т.Айбepгeновтiн кез келген жырынан шындыктын шынайы суpeттepi анык кepiнiс бередь Ол eмipдiн кeлeнкeлi тустарын, шалкайган бастыктардын кeлeнсiз кeлбeттepiн суpeттeудi де назардан тыс калдырган емес. Мунда да акын адам кейтн дэл таныту Yшiн туракты тipкeстepдi кещнен колданады. Мысалы, мына жолдарга кез жYгipтeйiк: Калса сэл кeнiлi булттанып, Еш керген емес ол журт танып...
(«Сатиралыц жолдар» «Бiр бастыц туралы» влец) [1,21-б] Тш катсан жосыксыз дау салар,
Катынкы кабакпен карсы алар... («Бiр бастыц туралы» влец) [1,21-б] Бул жолдарда квцш булттану , тш цатсац туракты тиркестерш колданады. Осы eлeндepдi окыганда кез алдымызга кабагы катулы, сeзi сатулы кол астындагыларын айтканына кeндipiп, айдаганына жYpгiзгeн тонмойын, эдiлeтсiз бастыктар eлeстeйдi. Акын елен аркылы когамдагы осындай жандарды сынга алады.
Т.Айбергенов eлeндepiндeгi туракты тсркестердщ колданылуын талдау барысында мынадай ерекшелштер аныкталады. Олар:
1.Тiлiмiздe бар туракты тipкeстepдi eшбip eзгepiссiз сол ^шнде колдану. Бул жагдайларда акын туракты тipкeстepдi ез магынасында, ез тулгасында колданады. Мысалы:
Бiздiн YЙдi сол бетке ал, кауым,
Нысанага ап куаныш токталмауын... («Бiр тойым бар» влещ) [1,69-б]
Калай мен келгем бYгiнгe дeйiн мэн бермей,
Калай мен келгем эн бшмей... («Мен сет квргем» влец) [1,81 -б] 0мip-eмip,ойлайсын, алкынасын,
Канат байлап кияга шарк урасын_(«Мунаралар» влещ) [1,95-б]
Нахактан ^шп баратса нурлы кYн Yшiн бip туткын, Кес-кестеп барып кeудeндi огына тосу мылтыктын. Калдырмау Yшiн уятка кYнэсiз мынау дYниeнii
Жамау кып басу eзiндi аузына барлык жыртыктын. («Ацындыц» влещ) [1,127-б] Сeнiн де дэл осындай ^ндерщ бар,
Адамзат кeктeмi Yшiн бастан кешкен_(«Квктемде» влещ) [1,145-б]
осы елен жолдарындагы бетке алу, мэн бермеу, цияга шарц уру, нацацтан кую, бастан кешкен деген тipкeстepдi алып карайтын болсак, олар багытталу, квщл бвлмеу, жазыцсыз, басынан втюзген деген магыналарды бiлдipeдi. Олай болса бул тсркестер тiлiмiздe калай колданылатын болса, акын ез шыгармаларында дэл сол ^шнде, еш eзгepiссiз колдангандыгын кepeмiз.
2.Тiлiмiздeгi орын жагынан эбден калыптаскан туракты тipкeстepдiн орнын ауыстырып колдану. Мундай колданыстарда акын туракты тсркестердщ курамындагы сeздepдiн арасына баска сeздepдi сыналап eндipу, ягни дистакт эдiсiн, кейде сeздepдiн бастапкы калыптагы орындарын eзгepтiп колданады.
Кайтeйiн, келем ^шне,
Амалсыз тагам тшежн... («Арал толцындарында» влец) [1,31-б] Жолына жырдын курбан кып,
Басымды TÏKTÏM arneyip («Коштасу» влец1 ) [1,193-б]
Атырау жактан кемелер келе жатады
Акбурыл толкын жонынан тшп таспалар_(«Куйлер» влецг ) [1,97-б]
Бул керсетшген жолдарда мгн тагу деген "пркесп тагам м1н, жолына цурбан цылу деген тсркестщ арасына жырдыц деген сездi косып колданады.Сол сиякты жонынан таспа тту кебшесе бipeyдi жазалау магынасында колданылса, акын колданысында ол тeцiздi как жарып, асау толкынмен алыса жYзiп келе жаткан ецбекшшер кемесшщ алга умтылысын сypeттeйдi. Бipак бул езгepiстepдeн туракты тсркестердщ бiлдipeтiн магынасы еш езгepмeйдi.
3.Тiлiмiздeгi кeйбip туракты тсркестердщ курамындагы сездepдi баска сездермен алмастырып, авторлык езгepiстepмeн колданады. Мундай жагдайларда акын туракты тipкeстepдi бурынгы калыптаскан магынасында емес, баска магынада, тiптi сол бурынгы магынасына карам-карсы магынада колданады. Туракты тсркестердеп мундай колданыс тiл гылымында контаминация (лат. contaminato - косылу, араласу, жымдасу) - eкi элементтен Yшiншi жаца тiлдiк бipлiк (единица) жасау деп аталады. Тшдщ даму барысында жаца угымды, кейде тiптi ойды бiлдipy Yшiн немесе оган экспрессивтьмодальды мэн косу Yшiн кейде тсркесудщ бeлгiлi шeцбepi сакталмай, тYбipгe косылмаган косымша жалганып немесе сез бурын тipкeспeгeн eкiншi сезбен тipкeсiп жаца тшдш бipлiк (единица) жасалып калыптасады. Контаминация аркылы жасалган туындылар (туынды сездер, туракты жэне epкiн тсркестер) болып кeлeдi. Мысалы, Kici кигмг кгршгл, к1с1 аты тершш. Осындагы кгршгл, тершы сездepi эдeттeгi юршец, тершец тYpiндe болмай, кip,тep зат атауларына бeйiмдiлiк мэнiн бepeтiн уйкышыл, тepшiл сeздepiндeгiдeй -шыл, -шы косымшасы аркылы жаца сез жасалып калыптаскан.
Контаминация аркылы Yшiншi жаца тipкeс жасалады. Орыс тiлiндeгi "играет значение" деген тсркес "играет роль " жэне "имеет значение" деген тсркестерден ягни бipiншi тipкeстiц бipiншi сезi, eкiншi тсркестщ eкiншi сезiнeн алынып жасалган. Казак тшндеп тауы цайту туракты тсркеа тауы шагылу жэне бетi цайту тсркестершен жасалган. Тауы шагылу тсркеа ертеде-ак калыптаскан болуы керек, ейткеш оныц курамындагы тауы да, шагылу да ^ip жеке колданылмайды. Сондай-ак Абайдыц "Квлецкес тYcедi квкешце, Эр свзт 6ip ойланып салмацтасац" немесе "Кысца ^нде цырыц жерге цойма цойып, Ку тшмен цулыц сауган зацы цурсын" деген елец жолдарындагы «Квлецкес тYcедi квкешце» дегенде келецкес суга я жерге тYсeтiнi юм-юмге де аян. Дегенмен бул тсркес квкешне цону тсркестершен жасалганы байкалады. Эдетте кайта-кайта жанжалдасып, таласа бepyдi "цысца ^нде цырыц урысты" дeймiз.Абай оны езiншe езгepтiп, пэле-жаланы цойма сезiмeн алмастырып, бip жагынан, бузыктыкты, eкiншi жагынан, пэле-жаланы бip жерге сыйгызып образды тipкeс жасаган. Контаминация кубылысы сейлеу тiлiндe де, керкем сез шеберлершщ калам ушынан да сындарлап шыгып, тiлдiц коммyникативтiк те, эстетикалык та кызмeтiн аткаруга Yлeс косады [3]. Сонымен акын елецдершдеп осындай контаминация колданысына назар аударайык.
Жаралып па ем деп жейдемен,
Тас-талкан болам кейде мен... («Жалгыздыц» влещ) [1,87-б]
деген жолдарда жейдемен туылган деген "пркесп жейдемен жаралган тYpiндe керсетсе,
Жагы сембей жамырасып жазды айтып,
Мeкeнiнe бара жатыр каз кайтып... («Кос шектер» влец ) [1,161 -б]
деген жолдардагы жагы сембей тсркеа тiлiмiздe кебшесе мылжыц,квп свйлеу немесе тынымсыз сэбидщ мазалауы магынасында колданылатыны белгш.Ал акын бул жолдарда кepiсiншe туган жерш кимай коштаскан кустардыц шуын эарелеу тYpiндe жeткiзгeн. Бул кустардыц шуы айналаны мазалау емес, кepiсiншe кимастык сeзiмiнiц кеpiнiсi.
Жумылып кеткен кезще
Турса да шыбын Yймeлeп... («Кос шектер» влец ) [1,161 -б]
деген тармактарда акын квзге шыбын Yймелеу тсркесш колданган. Бiз бул тipкeстiн де айтылудагы азапца тYсу магынасында емес, арацца мас болып, ештмнщ айтцан свзiне цулац аспаган ацымацтыц магынасын танимыз. Бip угым бар кара басын кездеген,
Бip угымга баска тYгiл бас кайгы... («Кос шектер» влец ) [1,161 -б] деген жолдардагы басца тYгiл бас цайгы тсркесш алайык. Мунда да акын халкымыздын байтал тYгiл бас цайгы деген -пркесшщ курамындагы байтал сезш басца сeзiмeн алмастырып колданган. Бipак бул колданыста да ешкандай кемшшк жок. Сeбeбi акыннын айтар ойы окырманга айтпаса тYсiнiктi емес пе? Сан орманнын ушар басын идipiп,
Сан тулпардын куйрыгын шарт тYЙдipiп («Сагыныш» влец Yшiншi) [1,70-б] деген жолдардагы тулпардыц цуйрыгын шарт тYЮ деген тсркесш алып каpайык.Тiлiмiздe ат цуйрыгын кеЫсу, ат цуйрыгын шарт тYЮ деген тсркестер бар. Акын осындагы ат сeзiнiн орнына тулпар сeзiн колданган. Сейтсе де мунан бiз ешкандай кeмшiн ойды кере алмаймыз. Сeбeбi тулпар мен ат сeздepi бip-бipiнe синоним болады.Сондыктан бул жерде де магына езгермейдь
Миы аккан жepдiн куырылган
Танабы болган ТYpкiстан («Тур^стан дэптерiнен» влещ) [1,39-б] Кайралып кeтiп кей ^ш,
Шабылып кайтам таска мен («Орман» влещ) [1,111 -б]
Бул казакта жшттер бар мэрт-батыр.
Жаланаш батыр кeбi онын («Бiздiц жтттер» влец ) [1,124-б]
Бip сeнiн болашагын деп,
Мын ойга кipпiк суземж... («Туган жер влец) [1,28-б]
Кeгiнeн кустын булты ушкан,
Кел болдын салган каздар эн... [1,28-б]
Осы кepсeтiлгeн елен жолдарында тасца шабылу, миы аццан, юртк CYзу, жалацаш батыр деген туракты тipкeстepдi кeздeстipeмiз. Бул мысалдардагы тасца шабылу кей кездерде тасца согылу, кей кездерде боцца шабылу магынасында колданылады. Акыннын бул колданысы халыктын «жау кеткен соц цылышыцды боцца шап» деген макалымен Yндeсeдi. Ал миы аццан деген тсркес миы шыццан, мидай езшген, мидай дала деген тсркестермен магыналас кeлeдi. Сол сиякты ел аузында айтылып жYpгeн квзЫз батыр деген тсркес акын елендершде жалацаш батыр, квзден бул-бул ушты деген тсркес квгiнен булты ушцан тYpiндe, квз CYзу деген тсркестеп квз сeзiн тртк сeзiмeн алмастырып колданады. Буны да акыннын туракты тсркесп колданудагы epeкшeлiгi деп карастырамыз, eйткeнi мунда ТYpкiстан жepiнiн кадipi кете бастаганын, батырдын epлiгi мен кайсарлыгын, мэpттiгiн керсету бастапкы колданыстан еш кем тYCпeйдi.
Сонымен, фразеологиялык бipлiктepдiн бeлгiлi бip сынарларын тYсipiп колдану (эллипсис), олардын лексикалык курамынын арасына сыналап сез eндipу (дистакт), фразеологиялык единицаларды сыйыстырып колдану (контаминация), фразеологиялык единицалардын лексикалык курамын жаймалап колдану (плеоназм) т.б. жангыртулар кебшесе квантитативтi eзгepiскe нeгiздeлгeндiгi байкалады. Фpазeологизмдepдi колданудагы бул epeкшeлiктepдi тек бip гана жазушынын тiл epнeгiнe тэн деуге болмайды. Тек керкем сез зepгepi гана емес, езге де калам иeлepi мундай жангыртуларды ез ыктиярынша колдана бepуi мYмкiн. Жалпытшдш колданыста ушырасатын жангыртуларды сeздi керкемдеуде, стильдш ен беруде орны ерекше болганмен, оларды автордын каламына тэн ерекшелш деуге болмайды. Сондыктан буларды фpазeологизмдepдi тYpлeндipудiн дагдылы, нормага кайшы
келмейтш тYрiне жаткызамыз, ал жазушыныц белгiлi бiр максатка негiзделген колтума тYрлендiрулерiн олардан белек караймыз. [4]
Т.Айбергенов елецдершдеп туракты тсркестердщ колданылу барысындагы сипаттарына зер салып, акынныц езiндiк стильдш ерекшелiгi мен сез колдану шеберлшн багалай отырып, оныц тiл зергерi екендiгiн анык танимыз. Акын шыгармаларыныц жаца кырлары мен астарлы сырларын танып, оныц койнау-колтыктарындагы айтылмай кеткен ойларды дэл тану окырман кауымныц бойындагы кырагылык пен жiтi iзденiстi талап ететiнi сезсiз. Олай болса Т.Айбергенов шыгармаларын жан-жакты зерттеп, оныц сез маржандарын таба бiлу - енер CYЙер, гылым CYЙер кауымныц алдындагы басты мiндет. Осы жагдайларды ескере отырып бул макалада «бауырмал сазды соргалаган мейiрбан сырларымен» елец CYЙер окырманныц жYрегiн жаулаган акын Телеген Айбергенов поэзиясындагы тiлдiк колданыстарга талдау жасалды. Соныц iшiнде ана тiлiмiздiц сырлы да мол мурасы,тш байлыгы болып саналатын туракты тсркестердщ колданылу ерекшелiгi керсетiлдi. Соныц непзшде акын колданысындагы езiндiк ерекшелiк пен сырды, ойды жеткiзудегi iзденiстi, тапкырлык танытылды. Акын елецдерiндегi жекелеген тармактардыц курылысына YЦiлу барысында туракты тиркестер, фразеология турасындагы гылыми ецбектерге зер сала отырып жэне оларда айтылган дэлелдерге CYЙене отырып, акын мураларындагы осындай ерекшелiктер жария етiлдi.
Кай халыктыц да ез табигатын терецдеп тануына, езiне деген сенiмiнiц ^шеюше, сол аркылы емiр CYPуге куштарлануына, болашакка кулшынуына ойлы шыгармалардыц косатын Yлесi айрыкша. Халыктыц тарихи асулар астында калып коймай, еткеннен бYгiнге YДере тартып, келуiне, жойылып кетпеуше Yлес коскан асыл касиеттердi айкындау мен ардактау халыктыц емiр CYPуге икемдiлiгiн, кабiлетiн арттырумен бiрге езше деген сенiмiн кYшейтедi. Эткен мен бYгiндi, болашакты салыстыра, сабактастыра байыптау, сол аркылы халык психологиясындагы, танымындагы, тагдырындагы кубылыстарды саралап салмактау -парасатты каламгерлердiц, отаншылдардыц еншiсiне тиген кайталанбас, улы тарихи мiндет, гажайып жауапкершiлiк.
1.Айбергенов Т.// Бiр тойым бар.// Алматы, Атамура, 2020
2.Смагулова Г.//Казак фразеологиясы лингвистикалык парадигмаларда: монография// Алматы, Елтаным, 2020
3.Уэлиулы Н. //Фразеология жэне тшдш норма.// АлматыДазак тш, 2021- 120 б.
4.Кецесбаев 1.//Казак тiлiнiц фразеологиялык сездiгi.// Алматы,Арыс,2007-800 б.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
