Научная статья на тему 'ЁЗМА НУТҚ МАДАНИЯТИДА ЛЕКСИК ВА СЕМАНТИК БИРЛИКЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ ЧЕКЛАНИШИ'

ЁЗМА НУТҚ МАДАНИЯТИДА ЛЕКСИК ВА СЕМАНТИК БИРЛИКЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ ЧЕКЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

319
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижтимоий чекланиш / таржима меъѐрлари / адабий меъѐрлар / нутқ маданияти / social limit / norms of translation / norms of literary language / speech culture.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Дилдор Бахтияровна Отажонова

Ушбу мақолада адабий тил меъѐрлари воситасида ижтимоий чекланишларнинг инглиз тили матнларида намоѐн бўлиши ва уларнинг таржима матнларида аслиймонанд акс эттирилиши таҳлиллар орқали аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIAL LIMITATION OF LEXICAL AND SEMANTIC UNITS IN WRITTEN SPEECH CULTURE

In this paper, the manifestations of social constraints in English texts through literary language norms and their reflection in translated texts have been identified through analyses.

Текст научной работы на тему «ЁЗМА НУТҚ МАДАНИЯТИДА ЛЕКСИК ВА СЕМАНТИК БИРЛИКЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ ЧЕКЛАНИШИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1514-1519

ЁЗМА НУТК МАДАНИЯТИДА ЛЕКСИК ВА СЕМАНТИК БИРЛИКЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ ЧЕКЛАНИШИ

Дилдор Бахтияровна Отажонова

Филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада адабий тил меъёрлари воситасида ижтимоий чекланишларнинг инглиз тили матнларида намоён булиши ва уларнинг таржима матнларида аслиймонанд акс эттирилиши тахлиллар оркали аникланган.

Калит сузлар: ижтимоий чекланиш, таржима меъёрлари, адабий меъёрлар, нут; маданияти.

SOCIAL LIMITATION OF LEXICAL AND SEMANTIC UNITS IN WRITTEN SPEECH CULTURE

ABSTRACT

In this paper, the manifestations of social constraints in English texts through literary language norms and their reflection in translated texts have been identified through analyses.

Keywords: social limit, norms of translation, norms of literary language, speech culture.

КИРИШ

Адабий тил эволюциясини аниклашда тил ривожланишининг хар бир боскичидаги фонетик, морфологик, синтактик ва лексик хусусиятлардаги динамика мухим ахамиятга эга булишига карамасдан, бир даврдан иккинчи даврга утиш маълум ижтимоий узгаришлар, инкилоблар, марказлашган давлатларининг юзага келиши ёки емирилиши, мамлакатда фан, маданият, техника, санъат ва бошка сохаларнинг ривожланиши, шунингдек, халкларнинг миграцияси, интеграцияси ва дифференциацияси каби ижтимоий-сиёсий хамда тарихий ходисалар билан хам алокадордир. Ёзма нуткда ижтимоий фаркларни курсатувчи омилларни аниклаш осон кечади. Асар кахрамони нуткида ижтимоий фаркланувчи хусусиятлар намоён булади. Стиль доирасида шахсий карашларининг пайдо булиши ижтимоий фаркланиш мавжудлигини курсатади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1514-1519

Шундай карашларнинг матнида ифодаланиши, яъни сленг, жаргон ва диалектнинг кулланилиши муаллифнинг маълум бир ижтимоий гурухга тегишли эканлигидан дарак беради. Таржимон матнда кулланилган диалектларининг максади ва вазифасини урганган холда таржимани амалга оширса максадга мувофикдир.

Асар кахрамонининг нуткий фаолиятини чукур урганиш матн мазмунини янада ойдинлаштирибгина колмай, таржима жараёнини жадаллашишига олиб келади.

ТАХЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Тил узаро ва ижтимоий муносабатлар нуктаи назарида хар хилликни касб этади ва шунингдек у барча сохаларда узгариб боради. Масалан, турли ёшдаги кишилар нуткидаги фарклар, айникса, ёш боланинг катта ёшлилар ёки аёлнинг эркак нуткидан фаркланиши. Маълум бир синфга тегишли булиш, ижтимоий келиб чикиш, инсон усиб - улгаядиган мухит куйидаги хусусиятларни шаклланишига олиб келади:

1) касбга хос лексик тизимни;

2) маълум бир гурух ёки корпорацияга оид жаргонлар;

3) хеч кайси синфга кирмайдиган жаргонлар;

4) узаро кабул килинган шартли тиллар.

Юкорида санаб утилган хусусиятлар шахс хакида батафсил ёки кисман маълумот беради.

Тил воситаси оркали мулокот килиб, фикрни бошкаларга етказиш жараёни деганда фикрлар алмашинуви тушунилади. Шу сабабли хам фикрнинг содда ва тушунарлилиги мухим ахамият касб этади. Сузловчининг фикри канчалик мухим ва ягона булмасин, тингловчи учун тушунарли тилда баён этилмаса, у ахамиятсизлигича колаверади. Муаммо шундаки, сузловчи фикрини баён этиши ва тингловчига тулик етказиши учун уларга тушунарли булган меъёр танланиши керак. Шахс лексиконини ташкил этувчи сузлар барча доирага оид булсагина, у узи хохлаган мавзуда сухбатлаша олади. Маълум бир жабхада фаолият юритиш факат шу сохага тегишли булган терминларни нуткда куллаш билан киши нуткининг ижтимоий чекланишига олиб келади.

Маълумки, эркак ва аёл, ёш ва кари кишилар нуткида хам маълум бир чекланишлар мавжуд. Демак, ижтимоий белгилар, яъни киши ёши, маълумоти, ижтимоий мухити, синфи ва бошка сабабларга кура нуткда кулланиладиган сузлар маълум бир доирага тушиб колади. Илмий услубга хос булган

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1514-1519

маълумотни етказишда сузлашув ёки оммабоп услубга оид булган лексик бирликлар кулланилмайди. Кишилар уртасидаги узаро муносабатлар хам мухим роль уйнайди. Масалан, аёл киши эрига иккинчи шахс бирликда (сен) мурожаат килмайди. Сабаби унинг ижтимоий холати хамда жамиятдаги тутган урни нуткидаги лексик-семантик бирликларнинг учинчи шахс купликда (сиз) мурожаат килиши билан чекланишини такозо этади. Фикримизга ойдинлик киритиш максадида Артур Конан Дойлнинг "Туртлар белгиси" ("The Sign of Four" by Arthur Conan Doyle, "Знак четырех" перевод М. Литвиновой) номли киссасидан келтирилган матн ва унинг рус хамда инглиз тили таржималарига мурожаат киламиз:

"I appreciate their importance. Here is my monograph upon the tracing of footsteps (1), with some remarks upon the uses ofplaster of Paris as a preserver of impresses (2). Here, too, is a curious little work upon the influence of a trade upon the form of the hand, with lithotypes of the hands of slaters, sailors, corkcutters, compositors, weavers, and diamond-polishers (3). That is a matter of great practical interest to the scientific detective - especially in cases of unclaimed bodies, or in discovering the antecedents of criminals (4). But I weary you with my hobby."

Рус тили таржимаси:

"- Просто я понимаю их важность. Или вот еще работа об отпечатках следов (1), в ней говорится об использовании гипса для сохранения отпечатка (2). Одно небольшое исследование посвящено влиянию профессий на форму руки, в ней даны литографии рук кровельщика, моряка, пробочника, композитора, ткача и шлифовальщика алмазов (3). Это исследование представляет собой большой практический интерес для детектива, относящегося к своей профессии как к науке. Оно особенно полезно, когда нужно опознать труп или определить занятие преступника (4). Но я вижу, что злоупотребляю вашим терпением, оседлав любимого конька."

Узбек тили таржима матни:

"- Шунчаки уларнинг мууимлигини тушунаман. Ёки оёц излари (1) тугрисидаги рисоламни олайлик. Унда уша изни сакдаб крлиш учун гипсдан фойдаланиш тугрисида гапирилади (2). Кичик бир тадкццот касбнинг кул шаклига таъсирига багишланган, унда тунукачи, денгизчи, композитор, тукувчи ва олмос пардозловчи кулларнинг литографияси берилган (3). Бу тадцицот уз касбини фан, илм деб билувчи жосус учун катта амалий ауамиятга эга. Уликни аницлаш ёки жиноятчининг нима билан

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1514-1519

шугулланишини билиш керак булганида бу усул айницса кул келади (4).

Лекин куриб турибман, узим билган, яхши курган нарсам уацида куп гапириб, сабр - чидамингизни суистеъмол циляпман."

Матнда белгилаб курсатилган куйидаги ибора ва гаплар нутк эгасининг укимишли; биология, кимё ва физика фанларининг билимдони эканлигидан ва колаверса, унинг сухбатдоши оддий шахс учун тушарсиз булган тушунчалардан вокиф дарак беради:

- "tracing of footsteps - отпечатках следов - оёц излари (1)

- with some remarks upon the uses of plaster of Paris as a preserver of impresses - в ней говорится об использовании гипса для сохранения отпечатка. - Унда уша изни сацлаб цолиш учун гипсдан фойдаланиш тугрисида гапирилади (2).

- Here, too, is a curious little work upon the influence of a trade upon the form of the hand, with lithotypes of the hands of slaters, sailors, corkcutters, compositors, weavers, and diamond-polishers. - Одно небольшое исследование посвящено влиянию профессий на форму руки, в ней даны литографии рук кровельщика, моряка, пробочника, композитора, ткача и шлифовальщика алмазов. - Кичик бир тадцицот касбнинг цул шаклига таъсирига багишланган, унда тунукачи, денгизчи, композитор, туцувчи ва олмос пардозловчи цулларнинг литографияси берилган (3).

- especially in cases of unclaimed bodies, or in discovering the antecedents of criminals. - Оно особенно полезно, когда нужно опознать труп или определить занятие преступника. - Уликни аницлаш ёки жиноятчининг нима билан шугулланишини билиш керак булганида бу усул айницса цул келади (4)".

МУХОКАМА

Инглиз тили матни рус ва узбек тилига тугри таржима килинган булиб, аслиятдаги айрим сузлар рус ва узбек тили таржима матнларида тушириб колдирилган, масалан, Paris сузи. Шунга карамасдан таржима матнларида аслиятда тасвирланган маълумот тулик ифодаланган. Шерлок Холмс илмий, адабий ва сузлашув услубига хос булган сузлардан окилона фойдалана олган. Унинг изкуварлик касби турли ижтимоий келиб чикишга эга булган барча синф ва касб вакиллари билан муваффакиятли мулокот урната олади.

Юкорида келтирилган мисоллардан куриниб турибдики, инсон нутки унинг касби, ижтимоий келиб чикиши, синфи, яшаш тарзи, атрофидагиларга

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1514-1519

боглик тарзда ривожланиб шаклланади. Шу сабабли унинг нуткидаги сузлар кенг ёки тор доирада намоён булади. Асл матндаги асар кахрамони хакидаги маълумотларни тулик ва тушунарли тарзда етказиш таржимоннинг махоратига богликдир. Маълум бир таржимани амалга оширишда бир томонлама харакат килиш, яъни аник бир усул танланиши керак. Масалан, матн кирилишининг тил даражалари, стилистик даража, семантика, товушларнинг курилишига эътибор бериб, уларни колиплаш лозим. Ушбу маълумотлардан хабардор булгандан сунггина, алохида мезон курсаткичларини солиштириш асосида таржиманинг комплекс моделини яратишга киришиш мумкин. Бирок сузлар турли маъно ва келиб чикиш тарихига эга булганлиги боис, уларни маълум бир колипга солиш мураккаб.

ХУЛОСА

Матннинг алохида даражаларга булиб, уни тасвирлаш таржимани, хаттоки интерпретацияни ифодаламайди. Танланган усул бебахо натижани курсатиши учун матн курилишидаги бошка даражаларнинг вазифасига эътибор каратиш лозим. Асл матнни урганишда тупланган маълумотлардан таржима матни грамматикасини ифодалашда фойдаланилади. Доим хам кутилган натижага эришиб булмайди. Негаки айрим холларда таржима жараёни мураккаб тус олади. Таржима шеърий, гап ёки сузма - суз тарзда амалга оширилади. Бошка турдаги таржималар факат лексик даражада таржима килинади. Х,ар кайси холатда хам таржиманинг амалга ошиш даражасини урганиш - бу стилистик узгаришларнинг тил характеристикаси матн яратишда таржимон фаолиятини тадкик этиш учун асос булиб хизмат килади. Таржимоннинг вазифаси хар кандай мураккаб жараёнда хам таржима матнидаги сузларни укувчига тушунарли булган, уша лексема мазмунини ифодаловчи сузлар билан алмаштиришдан иборат.

REFERENCES

1. Бэн А. Стилистика и теория устной и письменной речи. Пер. с англ. А.Е. Грузинского. - М.: URSS: ЛИБРОКОМ, 2011. -309 с.

2. Biber Douglas. Variation across Speech and Writing. - New York: Cambridge University Press, 1992. - 382 p.

3. Головин Б.Н. Основы культуры речи. - М.: Высшая школа, 1980. - 335 с.

4. Otazhonova, D. B. (2016). The Importance Of Etymological Dictionaries In Identifying The Norms Of Written Speech (On The Basis Of "The Hound Of The

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1514-1519

Baskervilles" By Arthur Conan Doyle And Its Translations In Russian And Uzbek). Theoretical & Applied Science, (12), 88-93.

5. Otajonova D. (2020) Sociolinguistic Factors in EFL Classes. International Engineering Journal for Research and Development. 5(3), 51-57.

6. Otojonova, N. B., & Otojonova, D. B. (2020). The Role of Differential Equations in Physical Exercise. Pedagogy & Psychology. Theory and practice, 4(30), 26-30.

7. Khoshimova D., Otajonova D. & Khaldarchayeva G. (2020) Modern technologies in teaching foreign languages. Academic Research in Educational Sciences. 1(3), 504-508.

8. Ruzmetova, M., Otajonova, D., & Babadjanova, N. (2021). CONSIDERATIONS ON UNDERSTANDING THE MEANING OF A WORD. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2(2), 1238-1242.

9. Ruzmatova, M. A. (2020). IMPROVING SPEAKING SKILLS IN FOREIGN LANGUAGE AT SECONDARY SCHOOL EDUCATIONAL SYSTEM. Science and Education, 1(5), 47-51.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.