Научная статья на тему 'ЁШЛАРНИ ИННОВАЦИОН ТАФАККУР ВА МАЪНАВИЙ АХЛОҚИЙ ХУСИЯТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕЗОНЛАРИ'

ЁШЛАРНИ ИННОВАЦИОН ТАФАККУР ВА МАЪНАВИЙ АХЛОҚИЙ ХУСИЯТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕЗОНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

190
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновация / ижод / ижодкорлик / устунлик / замонавий таълим / билим / жараѐнлар / уйғун қараш / глобалистик дунѐқараш / кенгайтирилган ѐшлар менталитети / ѐшларнинг қадрият йўналишлари / ѐшлар онги / innovation / creativity / creativity / excellence / modern education / knowledge / processes / harmonious outlook / globalist worldview / expanded youth mentality / youth value orientations / youth consciousness.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Жўрабек Жуманазар Ўғли Ражаббоев

Ушбу мақолада ѐшларни инновацион тафаккур ва маънавий ахлоқий хусиятларини шакллантириш мезонлари масалаларни ѐритилиши ҳақида сўз юритилди. Замонавий глобаллашув даврида ѐшларни инновацион тафаккур ва маънавий ахлоқий хусиятларини шакллантириш масалаларининг асосий хусусиятлари ва асосий параметрлари таҳлил қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CRITERIA FOR THE FORMATION OF INNOVATIVE THINKING AND SPIRITUAL AND MORAL QUALITIES OF YOUNG PEOPLE

This article discusses the criteria for the formation of innovative thinking and spiritual and moral qualities of young people. The main features and key parameters of the formation of innovative thinking and spiritual and moral qualities of young people in the era of modern globalization were analyzed.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАРНИ ИННОВАЦИОН ТАФАККУР ВА МАЪНАВИЙ АХЛОҚИЙ ХУСИЯТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕЗОНЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1068-1074

ЁШЛАРНИ ИННОВАЦИОН ТАФАККУР ВА МАЪНАВИЙ АХЛОЦИЙ ХУСИЯТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕЗОНЛАРИ

Журабек Жуманазар угли Ражаббоев

Урганч давлат университети талабаси sv997710@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ёшларни инновацион тафаккур ва маънавий ахлокий хусиятларини шакллантириш мезонлари масалаларни ёритилиши хасида суз юритилди. Замонавий глобаллашув даврида ёшларни инновацион тафаккур ва маънавий ахлокий хусиятларини шакллантириш масалаларининг асосий хусусиятлари ва асосий параметрлари тахлил килинди.

Калит сузлар: инновация, ижод, ижодкорлик, устунлик, замонавий таълим, билим, жараёнлар, уйгун караш, глобалистик дунёкараш, кенгайтирилган ёшлар менталитети, ёшларнинг кадрият йуналишлари, ёшлар онги.

CRITERIA FOR THE FORMATION OF INNOVATIVE THINKING AND SPIRITUAL AND MORAL QUALITIES OF YOUNG PEOPLE

ABSTRACT

This article discusses the criteria for the formation of innovative thinking and spiritual and moral qualities of young people. The main features and key parameters of the formation of innovative thinking and spiritual and moral qualities of young people in the era of modern globalization were analyzed.

Keywords: innovation, creativity, creativity, excellence, modern education, knowledge, processes, harmonious outlook, globalist worldview, expanded youth mentality, youth value orientations, youth consciousness.

КИРИШ

Илмий техник кашфиётларсиз ижтимоий тараккиёт йуклигини бугун биз аник тасаввур этаётган булсак-да, маънавият масалаларига багишланган бирорта хам асарда илмий техник билимларнинг ахамияти тилга олинмайди, уларни урганиш методологияси очиб берилмайди. Илмий техник билимлар хам маънавий тараккиётнинг объектив конунлари, талаблари инъикосидир. Тугри, маънавий меросимизда бу муаммони хал этишга урин топилмаган, аммо хозирги давр илмий техник изланишларни такозо этади; ижтимоий хаётнинг

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1068-1074

барча сохаларида илмий техник инкилоб ютукларидан унумли фойдаланиш заруриятга айланган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Шубхасиз, халкимиз маънавий меросида улугланадиган ижтимоий адолат, идеал жамият, комил инсон, юксак маънавият, инсонпарварлик, ватанпарварлик, иймон эътикод, гузал хулк ва атвор, жамоавийлик, иноклик, камтарлик, саховатпешалик, тинчликсеварлик, мехнатсеварлик, оилапарварлик каби фазилатлар улмас кадриятлардир, уларни узлаштириш ва ёш авлод калбига сингдириш бурчимиз. Бирок ижтимоий тараккиётнинг объектив конунлари, инновацион ривожланиш талаблари биздан илмий техник билимларни, кашфиётларни кутаётгани хам хакикат. Шу билан бирга, маънавий ахлокий императивларда историцизм ва традиционализм устуворлик килишини, бу баъзан тургунликка, консерватизмга олиб келиши мумкинлигини айтиб утишимиз даркор.

Бу историцизм жамиятда, кишилараро муносабатларда баркарорликни, иттифокни таъминлашга ёрдам беради, шахс ва жамият уртасидаги алокаларни мустахкамлайди, авлодлараро диахрон алокаларни мухим кадриятларга айлантиради. Бирок улар инновацион узгаришларга тусик булиши хам мумкин. Демак, биз традиционализм билан модернизациялаштириш уртасида маълум бир консенсусни, мувофикликни карор топтириш устида бош котиришимиз керак. Историцизм устун келган жойда хар кандай инновация курук истаклар булиб колаверади. Шунинг учун инновациянинг фаол субъектлари булмиш ёшларга зарур эътибор каратиш, уларда нафакат янгиликларни узлаштириш ва креатив фаолликни, шунингдек, халкимиз маънавиятидан жой олган ахлокий императивлар билан яшаш куникмасини хам шакллантириш талаб этилади. Ушбу икки мунофий, бир бирига зид томонларни уйгунлаштириш, у канчалик мураккаб ва огир вазифа булмасин, миллий тараккиётимизнинг объектив талабидир. Маънавий ахлокий императивлар, мохиятига кура, аждодларимиз яратган, улардан мерос булиб келаётган, халкимиз ва миллатимиз менталитети, турмуш тарзи, маданий хаётидан жой олган кадриятлар хисобланади. Уларнинг турли манфаатлар ва кизикишлар билан богликлиги маънавий ахлокий хаётда "мен" ва "биз" категорияларини шакллантирган. "Жамиятда асрлар давомида шаклланиб, ривожланиб келган маросимлар, анъаналар, урф одатлар хам шахс билан жамоатчилик уртасида буладиган ахлокий муносабатларнинг куриниши хисобланади. Шуларга риоя

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1068-1074

килиш асосида индивидуал "мен" билан коллектив "биз" уртасидаги муносабатлар уйгунлашади"[1]. Куп адабиётларда Шарк маънавий ахлокий императивларида "биз" устуворлик килиши таъкидланади. Ушбу коммунитаризм анъана даражасига кутарилгани салбий, консерватив хол эмас, албатта. Аммо жамият тараккиётида хеч качон ё "мен" ёки "биз" категорияси мутлак устунлик килмаган, уларни уйгунлаштирмай яшаш мумкин эмас эди. Тугри, бу категориялар, тасаввурлар уртасида зиддиятлар булиши табиий холдир. Чунки "шахс ва жамият уртасидаги муносабатлар ривожи факат муштаракликлардангина иборат эмас.

Бу муносабатларда зиддиятлар хам булади. Бу зиддиятларнинг асоси шахс билан жамият уртасидаги муносабатларни англаш ва шакллантиришдаги номутаносибликдир. Шахс бу алохида одам. Жамият эса ана шундай алохида одамларнинг муайян максадлар асосида шаклланган бирлигидир. Зиддиятлар жамият шахсни, шахс жамиятни англамаслиги натижасида содир булади. Шахсий худбинлик ёки, аксинча, шахс манфаатларини бутунлай сояда колдириш натижасида юзага келадиган зиддиятлар катта ижтимоий фожеаларга хам масалан, икки марта Нобель мукофотига сазовор булган Мария Кюри Складовская хаётини олинг. Бетакрор илмий кобилият эгаси, дахо ижодкор уз кизикишларига, изланишларига шунчалик берилганки, хатто аёлда хеч булмаганида учта туртта куйлак булиши кераклигини уйига хам келтирмайди. Унинг "мен"и полония, радий излашда. У ушбу изланишларида мудом якка колишни истайди. Эри, Пьер Кюри, у хам Нобель мукофоти совриндори, билан хамкорлигигина унга хузур, хаётидан коникиш беради. Буни ижодий (ижобий) эгоизм дейиш мумкин, аммо барибир эгоизм-да[2].Буюк ижодкорларнинг купчилиги у ёки бу кусурларга, уз "мен"ини улуглашдек такаббурликка берилишган[3]. Шунинг учун хам италиялик психиатр Ломброзо йирик ижодкорларда манманлик, хатто телбалик учрашини кайд этади[4]. Янгиликни кашф этиш, ижодга берилиш ён атрофга бефаркликни келтириб чикариши бор нарса. Аммо бу ижодий психологик хол айрим шахсларгагина хосдир, бутун жамият бундай важохатда, талвасада яшай олмайди. Инновацион тафаккурда ижод талвасасига берилиш учрайди, аммо бу хам чин ихтирочиларга хосдир. Янгилик яратиш дарди ва завки "мен"ни фаоллаштиради, уни гохо ён атрофдагиларга ракиб килиб куяди. Катта ижодкорлардаги одамовилик, давраларни, оломонни ва хашамларни ёктирмаслик шу сабаблидир.

Бу хислатларни Беруний, Ибн Сино, мутасаввуфларда хам учратамиз. "Мен" факат гарб ижодкорларигагина тааллукли эмас, уни деярли барча йирик

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1068-1074

шахслар фазилатларида кузатамиз. Бирок Шарк анъаналари "мен"ни мудом узига имтисол этиб келган, "биз" доирасидан чикиш хатто ута кобилиятли шахсларда хам камдан кам учрайди. Бизнинг фикримизча, шу уринда Шаркда илмий техник тафаккур етарли ривожланмаганининг боиси ётади. Бу хатто Э.Юсуповнинг куйидаги уринли фикрларида хам кузга ташланади: "Ижтимоий ахлокий бурч ва масъулият, деб ёзади хурматли олимимиз, баъзан инсоннинг шахсий манфаатларига зид келиб колади. Инсон баъзан ижтимоий ахлокий бурч ва масъулиятнинг бир кисми булган анъаналар, урф одатларни хам четлаб утишга интилади. Ижтимоий муаммолар доирасида муайян анъаналарни четлаб утишга интилиш хиссиёт ва эхтирослар таъсирида булган ёшларда купрок учрайди. Улар баъзан муайян ижтимоий, ахлокий мухитга мослашишдан кура, уни узига мослаштиришга мойил буладилар. Севги, мухаббат бобида хам баъзан ота она, жамоатчилик фикрини эътиборга олмай уз ниятига етишга интилиш холлари булади, хиссиётлар баъзан кишини тугри йулдан оздириб юборади. Баъзи одамлар жамоатчилик фикри билан шахсий манфаатлар уртасидаги зиддиятларни хал этиш йулларини топа олмаганида уз жонига касд килишга кадар етиб боради"[5]. Олимнинг фикрларидан маълум буладики, ёшларнинг маънавий хаёти жамоатчилик фикрига мувофик келиши, "биз" талабларининг инъикоси булиши керак.

Шахсий манфаатларни жамоатчиликка бахш этиш маънавий камолот белгиси сифатида каралади. Шаркона традиционализм шахснинг уз доирасидан ташкарига чикишига йул бермайди, уни маънавий ахлокий императивлар чегарасида ушлаб туради. Бу яхшими ёки салбий холми? Ижобий хол булса, яхши жихатлари нималардан иборат, агар салбий ходиса булса, бу жихатлар нималарда намоён булади? Бу жихатларнинг мавзуга, инновацион тафаккурга нима алокаси бор? Биринчи савол буйича академик Э.Юсупов куйидаги фикрларни билдиради: "Ахлок, деб ёзади олимимиз, хар бир шахс узини бошкалар олдида бурчли ва масъулиятли деб хис килишининг натижасидир. Шунга асосланиб ахлокий камолот инсон уз хаёти, фаолияти жараёнида асрлар давомида шаклланиб келган маънавий кадриятларни англаши, уларга таяниши ва ривожлантиришидир деб хулоса килиш мумкин.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Асосий масала хар бир халк кандай ахлокий меросга эга эканлигидагина эмас, балки янги авлодлар уларга кай даражада амал килаётгани ва ривожлантираётганидадир. Шу сабабли хам хар бир шахс жамиятда мавжуд

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1068-1074

булган юриш туриш, хулк одоб, муомала ва муносабат коидаларига риоя килиши ахлоклиликнинг белгиси хисобланиб келган. Бу борадаги анъана ва кадриятлардан чекиниш ёки уларни эътиборга олмаслик эса ахлоксизлик деб бахоланган. Ахлоксизлик "мен" билан "биз" уртасидаги мутаносиблик бузилиши, зиддият пайдо булишидир"[6]. Маълум буладики, асрлар давомида шаклланган кадриятлар шахс хатти харакатларини белгилаб беради, уларга амал килиш ахлоклилик, уларни бузиш ахлоксизлик сифатида бахоланади. "Мен" билан "биз" уртасидаги асрлар давомида урнатилган мутаносиблик бузилиши мумкин булмаган катъий ахлокий императивга айлантирилади. Маънавий ахлокий нуктаи назардан бу фикр эътиборлидир, бирок уни инсоннинг барча хатти харакатларига, шу жумладан, ижодий фаолиятига, инновацион изланишларига хам кучириш хавфи мавжуддир.

Агар Шаркда инсоннинг деярли барча фаолияти маънавий ахлокий императивларга мувофик улчаниб келганини эсласак юкорида хавф асоссиз эмаслигини пайкаймиз. Шу билан бирга мазкур фикрнинг, маънавий ахлокий императивнинг ижобий томони хам мавжуд. Гарбда руй берган илмий техник инкилоб асрлар давомида шаклланган анъаналарни рад этди, инсоннинг интеллектуал кучини, илмий салохиятини ижтимоий тараккиётни таъминловчи ягона омил деб билди. Натижада Гарб цивилизацияси улкан ютукларни кулга киритди, инсонни табиий мухитга мутеликдан халос килди, турмушини фаровон, фикрини эркин ва имкониятларини кенг, ранг баранг ва завкли килди. Аммо Гарб асосий кадрият сифатида сигинадиган бойлик, пул, фаровонлик, Э.Фромм эътирофига кура, "дунёни агдар тунтар килувчи, барча табиий нарсаларни ва инсон сифатларини узгартирувчи ва яксон килувчи универсал важларга айланди"[7]. Бунда илмий техник инкилоб ва у тугдирган хаётий идеаллар, турмуш ва фикрлаш тарзи мухим рол уйнади. Илмий техник инкилобнинг глобал экологик, демографик, маънавий инкирозларни келтириб чикаргани эса умумэътироф этилган ва у инсониятни халокат ёкасига олиб келиб куйган.

Илмий техник тафаккурни ривожлантиришга муккасидан кетиб берилишнинг ушбу фожиали окибатлари инновацион тараккиётга кучмаслиги зарур. Буни аввало маънавий ахлокий анъналаримиз, Шаркона традиционализм тухтатиши, олдини олиши мумкин. Маънавий ахлокий императивлар билан инновацион тафаккур уртасидаги диалектик алокаларнинг шартлиги айнан шу жойда намоён булади. Бу юкоридаги биринчи хамда иккинчи саволга жавобдир.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1068-1074

Шаркона традиционализм "етти улчаб бир кес" ва "борига шукур кил" тамойилларига курилган. Унда анъаналарга таяниш, хатти харакатларни ижтимоий мухитда карор топган нормалар, карашлар билан улчаш, шу нормалар ва карашларга мувофик келган ташаббуснигина куллаб кувватлаш устувордир. Янгилик унга мавжуд тартибларни, анъаналарни бузиш, хатто дахрийлик булиб куринади. Инновацион тафаккур бундай нормалар ва карашлар доирасида кололмайди, унга мудом беором изланиш, ниманидир яратиш, борликни такомиллаштиришга интилиш хос. Тинмай такомиллашиш унинг стихияси ва талабидир.

Мазкур зиддиятларни мутлак бартараф этиш имкони йук, аммо уларни сингармоник тарзда бир бирига хизмат килдириш мумкин. Бунинг учун бундай уйгунликни таъминлашдан аввало жамият ва давлат манфаатдор булиши лозим. Бизнинг фикримизча, бу манфаатдорлик куйидаги йуналишларда, вазифаларда уз аксини топиши мумкин: 1) ижодкор, инновацион изланишларга кодир ёшларни, интеллектуал кучларни етиштириш; 2) илмий техник тафаккурни маънавий ахлокий императивлар доирасида, гуманизм асосида шакллантиришнинг янги педтехнологиясини яратиш; 3) йирик интеллектга эга ижодкорлардаги салохиятни куллаб кувватлаган тарзда уларда жамият олдидаги маънавий масъуллик, ижтимоий бурч ва олимлик этикасини шакллантириш.

Бу йуналишлар, вазифалар сиртдан караганда тривиал куринади. Илмий техник инкилоблар натижасида юзага келган глобал инкирозлар аввал Рим клуби аъзоларини[8], кейин эса бутун инсониятни[9] ташвишга солиб куйди. Илмий техник кашфиётларсиз ижтимоий тараккиёт йук, бу кашфиётларнинг детерминистик таъсири илмий техник изланишлар кандай тарзда олиб борилиши ва ёш кадрлар кандай тарбиявий моделга мувофик тайёрланиши зарур, деган саволни кун тартибига куйди. Ижодкор, инновацион техникани яратишга кодир ёшларни тайёрлаш янги педтехнологияни, тарбия моделини такозо этдики, бу масалани хал этмай туриб, илмий техник кадрлар етиштириш инкирозларни янада чукурлаштиришга сабаб буларди. Бу борада Гарб ибратли изланишлар утказди, глобал инкирозларни урганувчи илмий марказлар ва техник экспертизалар утказувчи муассасалар ташкил этди. 1945-2000 йиллар ичида Европа давлатларида 400 га якин глобал тарзда фикрловчи, олий маълумотли илмий техник кадрлар тайёрлайдиган университет ва академиялар очилди. Илмий техник кашфиётларни инсонийлаштириш, яъни инсоннинг туб

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1068-1074

максадларига мувофик келадиган кашфиётларни куллаб кувватлаш сиёсати амалга оширилди[10]

ХУЛОСА

"Хдётда ахлок манфаатга эмас, балки манфаат ахлокка бусуниши лозим. Агар манфаат ахлокдан устун деб каралса, кишилар барчага аён булган оддий хакикатни хам инкор этиш йулига утиб оладилар. Одамзод орасида шундайлар булган, бундан кейин хам булади. Тарбиявий ишларнинг долзарблиги хам шундай сабаблар билан белгиланади"[11]. Илмий техник тафаккур, кашфиётлар маълум бир манфаатлар нуктаи назаридан амалга оширилиши кузатилади. Йирик меценатлар у ёки бу илмий техник ихтироларни куллаб кувватлаганларида узининг моддий имкониятларини кенгайтиришни кузлайдилар. Бу интеллектуал дунёда кенг таркалган анъанадир. Демак, инновацион кашфиётларнинг умуммаънавий ахлокий императивларга, талабларга зид келиш хавфи мавжуд. Меценатлар манфаатларининг умуммаънавий императивлар, талаблардан устун келиши жамиятдаги баркарорликка, иттифокка ва адолат тамойилларига бир кунмас бир куни зид келади, бу ижтимоий хаётда безовталик уйготмай колмайди. Айнан шунинг учун хам Э.Юсупов тарбиявий ишларга ургу беради.

REFERENCE

1. Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. Тошкент: Университет, 1998. 79 б.

2. Кюри Е.Мария Кюри. Перевод с франц. Изд. 3 е. Москва: Атомиздат, 1973.

3. Тайные страсти великих. Москва: АСТ: Зебра Е, 2008.

4. Ломброзо Ц. Гениальность и помешательство. Санкт Петербург, 1892.

5. Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. Тошкент: Университет, 1998. 79 б.

6. Уша асар. 80 б.

7. Фромм Э. Искусство быть. Москва: АСТ, 2014. С.315.

8. Печчеи А. Человеческие качества. Москва: Прогресс, 1971

9. Глобальные проблемы и обшечеловеческие ценности. Москва: Прогресс, 1990.

10. Зигуненко С.Н. Великие открытия. Москва: АСТ: Астрель: Транзиткнига, 2005.

11. Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. Тошкент: Университет, 1998. 81 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.