Научная статья на тему 'ЎҚУВЧИЛАРДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ АСОСИДА ИЖТИМОИЙ КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ ТАРКИБ ТОПТИРИШ МАЗМУНИ'

ЎҚУВЧИЛАРДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ АСОСИДА ИЖТИМОИЙ КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ ТАРКИБ ТОПТИРИШ МАЗМУНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

264
35
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
компетенция / фаолият / ижтимоий компетентлилик / мотив / competence / activity / social competence / motivation.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Сардорбек Ўрозбой Табиб Ўғли Шарифзода

Ушбу мақолада ўқувчиларда таянч компетенцияларни шакллантириш асосида ижтимоий компетентлиликни таркиб топтириш мазмуни баѐн қилинган. Якуний қисмда муаллифнинг шахсий нуқтаи назари келтирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONTENT OF SOCIAL COMPETENCE ON THE BASIS OF FORMATION OF BASIC COMPETENCES IN STUDENTS

This article describes the content of the search for the content of social competence based on the formation of basic competencies in students. In the concluding part, the author's personal point of view is given.

Текст научной работы на тему «ЎҚУВЧИЛАРДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ АСОСИДА ИЖТИМОИЙ КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ ТАРКИБ ТОПТИРИШ МАЗМУНИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1351-1358

УКУВЧИЛАРДА ТАЯНЧ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ АСОСИДА ИЖТИМОИЙ КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИ ТАРКИБ

ТОПТИРИШ МАЗМУНИ

Сардорбек Урозбой Табиб ^ли Шарифзода

Ургенч давлат университети катта укитувчиси rozimova981 @mail.ru

АННОТАТЦИЯ

Ушбу маколада укувчиларда таянч компетенцияларни шакллантириш асосида ижтимоий компетентлиликни таркиб топтириш мазмуни баён килинган. Якуний кисмда муаллифнинг шахсий нуктаи назари келтирилган.

Калит сузлар: компетенция, фаолият,ижтимоий компетентлилик,мотив

CONTENT OF SOCIAL COMPETENCE ON THE BASIS OF FORMATION

OF BASIC COMPETENCES IN STUDENTS

ABSTRACT

This article describes the content of the search for the content of social competence based on the formation of basic competencies in students. In the concluding part, the author's personal point of view is given.

Keywords: competence, activity, social competence, motivation.

КИРИШ

Шахснинг интегратив фаолияти махсули сифатида ижтимоий компетентлилик узининг муйян мазмуни ва таркибий тузилишига эга. Биз куйида ижтимоий компетентлиликнинг таркибий кисмлари устида тухталишга харакат киламиз. Ижтимоий компетентлилик куйидаги таркибий кисмлардан иборат:

- Мотивли-эмоционал компонент. Бунда укувчиларда атрофдагиларга нисбатан кадриятли муносабатда булиш тажрибаси хосил килинади: рахмдиллик, эътиборлилик, гамхурлик, узаро ёрдам ва мехрибонлик сифатлари шакллантирилади.

- Когнитив компонент доирасида укувчиларда атрофдагиларни билишга йуналтирилган фаолиятни шакллантириш назарда тутилиб, бунда хар бир шахснинг узига хослиги, кизикишлари, эхтиёжлари, кайфиятидаги

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1351-1358

узгаришларни сезиш, хиссий холатини билиш тажрибаси хосил килинади.

- Хулк-атворга асосланган компонент доирасида укувчиларда узаро мувофик келадиган вазиятларни танлаш, узаро мулокотга киришиш, хулк-атворнинг ахлокий жихатдан ахамиятли булган куринишларини эгаллаш лаёкатлари шакллантирилади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Укувчиларда уз-узини ривожлантириш, миллий ва умуммаданий, коммуникатив компетенцияларни шакллантириш асосида ижтимоий компетентлиликнинг мазкур компонентлари таркиб топтирилади. Ушбу компонентлар нафакат мотивли-эмоционал компонентга тааллукли, балки бошка компонентларда хам уз ифодасини топади. Иккинчи компонентнинг таркибига нафакат бошкаларнинг билимлари, холати, балки узининг билимлари хам акс этади. Хдмкорлик жараёнида укувчи уз холати, хусусиятлари, лаёкатларини идрок этган холда харакатланади. Уз харакатларини шеригининг кузи билан караган холда идрок этади. Х,ар кандай нуктаи назарнинг кучли ва кучсиз томонини кура олади. Худди мана шундай муносабат доирасидагина укувчи уз атрофидаги вокеликни аник бахолаш имконига эга булади.

В.Г.Первутинский нинг нуктаи назарига кура, ижтимоий компетентлилик куйидагиларни уз ичига олади:

- ижтимоий интеллект - ижтимоий вазиятларни тушуниш ва мазкур вазиятларга мослашувчанлик билан ёндашиш;

- маънавий етуклик - кадриятли йуналишлар, дунёкараш ва мотивлар;

- ижтимоий-касбий етуклик - перцептив, эмпатив, коммуникатив, рефлексив, уз-узини намоён этиш, куникмалар;

- башорат килиш, максадга интилиш;

- ахборот технологиялари ва хорижий тилни билиш, ижтимоий-ахлокий етуклик, масъулиятлилик, максадга интилувчанлик, катъиятлилик, узига ишониш, ташкилотчилик, талабчанлик[3].

Ушбу таркиб хам бизнингча, ижтимоий компетентлиликни тулик ифодаламайди. Ижтимоий-касбий компетентлилик узида факатгина мехнат ва касбий куникмаларни мужассамлаштирса, ижтимоий-ахлокий етуклик, лидерлик сифатларини ифодалайди.

Н.В.Калинина[1]нинг таъбирича, ижтимоий компетентлилик иккита таркибий кисмни узида мужассамлаштиради. Когнитив хулк-атворга асосланган шакллантирувчи компонент муайян таркибий кисмлардан иборат:

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1351-1358

ижтимоий интеллект, ижтимоий куникмалар, ижтимоий хулк-атвор куникмалари, ижтимоий ахамиятга эга булган фаолиятни бажариш имконини берадиган махсулдор усуллар, мураккаб хаётий вазиятларда самарали муносабат урнатиш куникмалари хамда конструктив хулк-атвор куникмалари. Мотивли-шахсий шакллантирувчи компонент жамиятда узини намоён килиш хамда унга хос шахсий сифатларни ифодалайди.

Куриниб турибдики, ушбу таркибий кисмларни мужассамлаштирган холда мотивли хамда шахсий компонентларни белгилаш мумкин.

Уз навбатида М.И.Лукьянова[2] хам ижтимоий компетентлиликнинг таркибий кисмларини аниклашга харакат килган:

- мотивли-кадриятли компонент ижтимоий фаолият мотивлари, шаклланган мотивация, ютукларга эришишга интилиш, ижтимоий муносабатларнинг конун-коидаларини узлаштириш, ахлокий меъёрларга позитив муносабатда булиш, жамоа тартибига риоя килишни уз ичига олади;

- жараёнли мазмунли компонент уз ичига узи ва узгаларнинг хатти-харакатларига нисбатан танкидий муносабатда булиш имконини берадиган билимлар, куникмалар, малакалар, узаро муносабатлар натижасини башорат килиш, мулокот оркали атрофдагиларга таъсир курсатиш, уз олдига максад куйиш ва уни амалга ошириш учун интилиш куникмаларини камраб олади;

- хиссий-иродавий компонент уз ичига ечимларни танлаш, уз-узини назорат килиш ва бошкариш лаёкатига эга булиш, уз зиммасига масъулият олишга тайёрлик, узига ишонч ва катъиятли булиш каби сифатларни бирлаштиради [2;126-б.].

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Биз юкорида курсатиб утган компонентлар шахснинг ижтимоий компетентлилигини имкон кадар тулик ифодалашга хизмат килади. Уларни умумлаштирган холда куйидаги таркибий кисмларга бирлаштириш мумкин: мотивли, когнитив, фаолиятли ва рефлексив.

Рефлекция инсоннинг уз-узини тушуниши ва бошкаларнинг хатти-харакатини англаган холда бахолашини ифодалайди. Ижтимоий компетентли шахс чукур мушохада килган холда узгаларнинг хис-туйгуларини англайди. Мулокот ва ижтимоий муносабатлар жараёнида укувчиларнинг узлари ва атрофдагиларни англашлари ва муносиб бахолай олишлари учун ижтимоий компетентлиликнинг бошка компонентлари билан бир каторда рефлекция мухим ахамиятга эга.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1351-1358

Укув-тарбия жараёнида ижтимоий компетентлиликнинг юкорида курсатиб утилган таркибий кисмларини мазмун жихатдан бойитиб таянч компетенциялар таркибида укувчиларга такдим этиш максадга мувофик хисобланади.

Таянч компетенциялар ёрдамида укувчиларда шакллантириладиган ижтимоий компетентлилик мазмун жихатидан мунтазам такомиллашади. Таянч компетенцияларни мазмун жихдтидан бойитиш асосида ижтимоий компетентлиликнинг таркиби хам такомиллашади. Жамият хаётидаги илмий, технологик, ижтимоий-маънавий тараккиёт таянч компетенцияларнинг мазмун жихатидан бойишига асос булади. Бу эса уз навбатида мазкур компетенцияларни интгерациялаш натижасида хосил буладиган ижтимоий компетентлиликнинг хам мазмун жихатидан такомиллашувига асос яратади.

Ижтимоий компетентлиликнинг асосини 2 та катта гурухга мансуб булган компетенциялар ташкил этади. Биринчи гурухга мансуб компетенциялар шахснинг хулк-атвори ва хатти-харакатларини мужассамлаштиради. Мазкур гурухга куйидаги элементларни киритиш мумкин: коммуникатив куникмалар, гурухда ишлаш лаёкати, зиддиятлар ва муаммоларни еча олиш лаёкати. Иккинчи гурух эса эмпатия, ролли мослашувчанлик, масъулиятлилик кабиларни уз ичига олади.

Коммуникатив куникмалар шахслараро муносабатларга асос булади. Мулокот укувчилар хаётида алохида ахамият касб этиб, бир катор узига хос хусусиятларга эга. Мулокот жараёнида хар икки иштирокчи хам фаол мавкега эга булади. Уларнинг биргаликдаги фаолияти махсули сифатида узаро ахборот алмашиш жараёни кечади. Коммуникатив жараённинг хар бир субъекти уз мулокотдошига нисбатан фаоллик курсатади. У уз сухбатдошига ахборотларни такдим этар экан, кизикишлари, мотивлари, эхтиёжларини хисобга олади.

^ар бир шахс учун мулокот жараёнидаги ахборотлар мухим ахамиятга эга булиб, ушбу жараёнда сухбатдошлар умумий фикр доирасида мулохаза юритадилар. Шу аснода улар ахборотларни шунчаки кабул килмайдилар, балки ушбу ахборотлар устида уйлайдилар, фикр юритадилар. Узаро ахборот алмашиниш мулокотдошларнинг хулк-атворига хам таъсир курсатади.

Коммуникатив куникмалар доирасида шахсларнинг муваффакиятли муносабат урнатишлари учун зарур буладиган куникмалар назарда тутилади. Бунда асосий эътибор шахслараро муносабатлар жараёнида назокат билан муомалада булиш, узини тутиш, сухбатдошига хурмат курсатиш назарда

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1351-1358

тутилади. Ушбу жараёнда нафакат коммуникатив куникмалар, хулк-атвор коидаларига риоя килиш, балки когнитив фаолият хам амалга оширилади.

Мулокот жараёнида шахслараро муносабатлар доирасида биргаликдаги фаолиятга киришилади. Мулокот коидалари узида ижтимоий ахлок, фаол тарзда мусобакалашиш, уз-узини намоён этиш коидаларига амал килишни камраб олади.

Ижтимоий компетентлиликнинг таркибий кисми сифатида коммуникатив куникмалар бошкаларни тушуниш ва уни тушунишларига имконият яратишдан иборат шахсий лаёкат сифатида намоён булади. Укувчилар мулокотнинг турли усулларини узлаштиришлари ва вазият билан боглик холда уни куллашлари учун таълим жараёнида кулай шароит яратилиши керак. Шу асосда укувчиларни шахслараро муносабатга тайёрлаш амалга оширилади.

Ижтимоий компетентлиликнинг шахс фаолиятини ривожлантиришга йуналтирилган таркибий кисмлари узаро мувофик келадиган вазиятларни танлаш, хулк-атвор куринишларини узлаштириш, коммуникатив хамда интегратив куникмаларни мужассамлаштиради.

Укувчиларда ижтимоий компетентлиликни шакллантиришда узаро мантикий жихатдан алокадор булган уч холатни назарда тутиш керак: исталган, мумкин булган ва бажарилиши шарт деб топилган холатлар.

Биринчи холат шахснинг узаро биргаликдаги фаолият жараёнида муайян харакатларни бажариш истагини ифодалайди. Иккинчи холат эса мавжуд вазият ва шахсий имкониятларини бахолаш, хулк-атворнинг йул куйилган холатларини тахлил килиш ва унинг окибатларини башоратлашда намоён булади.

Учинчи холат эса узаро биргаликдаги харакатлар хакидаги билимлар, унинг меъёрлари, конун-коидалари ва усулларини билиш оркали ифодаланади. Укувчилар ушбу жараёнда биргаликдаги харакатларга шахсий ва ижтимоий таъсир курсатиш лаёкатини хам эгаллайдилар. Укувчиларда таянч компетенциялар ёрдамида ижтимоий компетенцияни шакллантиришда ушбу холатларни хисобга олиш алохида ахамиятга эга.

Ижтимоий компетентлиликнинг мухим таркибий кисмларидан бири зиддиятларни бартараф этиш лаёкатидир. Бу шахсдан турли вазиятларда вужудга келадиган зиддиятлар ва карама-каршиликларни бартараф этиш куникмасига эга булишни талаб этади:

- хакикатни билиш ва тушунтира олиш;

- шахслараро муносабат жараёнида кабул килинган меъёрлар ёрдамида

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1351-1358

узи ва гурухдошларининг хатти-харакатларини бахолай олиш;

- бозор муносабатларини хисобга олган холда касб танлаш;

- хаётий талаблар асосида уз мавкеини аниклаш ва турмуш тарзини белгилаш кабилар.

Бу уринда вазиятларни бахолаш усулларини эгаллаш, харакатларни лойихалаш, муносабат куламини кенгайтириш, турли карорлар кабул килиш хакида фикр юритиш максадга мувофик.

Ижтимоий компетентлиликнинг таркибий кисми сифатида вужудга келган зиддиятлар ва муаммоларни бартараф этиш куникмасига эга булиш укувчиларни келажакда микросоциумда муносиб урин эгаллашларига кумаклашади. Укувчилар фаолиятида хар доим намоён булмайдиган бирок уларнинг хатти-харакатлари оркали сезиладиган ижтимоий компетентлиликнинг мухим таркибий кисмлари эмпатия, турли ролларни бажаришга мослашувчанлик, масъулиятлилик хам ижтимоий компетентлиликнинг таркибий кисмлари сифатида инсон хаётида мухим ахамият касб этади.

Укувчиларда шакллантириладиган ижтимоий компетентлиликнинг таркибий кисми булган хулк-атвор меъёрлари хамда ижтимоий фаоллик курсаткичлари хар бир шахснинг узига хос хусусиятларини хисобга олган холда муносабатга киришиш имконини беради. Бу эса укувчиларни янги шароитларда харакатланиш, харакат усулларини узгартириш, хулк-атвор меъёрларига амал килиш ва фаолиятнинг янги турларини эгаллашга ургатишга кумаклашади.

Когнитив компонентнинг таркибий кисми сифатида билимлар, ишчан ва шахсий муносабат урнатишнинг узига хос усулларини эгаллаш хам укувчиларда ижтимоий компетентлиликни шакллантиришда алохида ахамиятга эга. Шахслараро муносабатга киришиш жараёнида хулк-атворнинг узига хос жихатлари, биргаликдаги харакатлар, гурухли фаолиятнинг ривожланиши, роллар, нуктаи назарларнинг узига хослиги хам мухим ахамият касб этади.

Ижтимоий компетентлиликнинг мухим таркибий кисмларидан бири масъулиятлиликдир. Масъулиятлилик укувчининг эмоционал, ахлокий ва дунёкарашга оид сифатлари билан бевосита боглик холда шакллантирилади.

Ижтимоий компетентлиликнинг мотивация билан боглик кисми уз ичига шахслараро муносабатлар, мулокот, вокеликка нисбатан позитив ёндашув, ижтимоий хамкорлик, хулк-атвор меъёрларининг узгариши, инсон хулк-атвори

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1351-1358

ва фаолияти билан боглик вокеаларга эътибор каратиш, ижтимоий фаолият мотивлари, мотивациянинг шаклланиши кабиларни уз ичига олади[5, 6].

Мотивацион компонентнинг таркибий кисмлари сифатида уз эхтиёжлари, истаклари, кизикишлари ва бошкаларга нисбатан муносабатини олий кадрият сифатида тушуниш, рахмдиллик, эътиборлилик, гамхурлик, узаро ёрдам ва рахмдилликни киритиш мумкин.

ХУЛОСА

Амалга оширилган тадкикот натижасида укувчиларда таянч компетенциялар ёрдамида шакллантириладиган ижтимоий

компетентлиликнинг ривожланиш динамикасини аниклаш учун ташхислаш методикаларидан самарали фойдаланиш керак. Шу билан бир каторда укувчиларга интегратив ёндашув асосида таянч компетенцияларни шакллантириш жараёнида уларни ижтимоийлаштиришга хизмат киладиган муайян дидактик воситалар, усул ва методлардан фойдаланишга харакат килдик. Изланишларимиз шуни курсатдики, укувчиларда ижтимоий компетентлиликни шакллантиришнинг педагогик хусусиятлари ва шарт-шароитларини тадкик килиш уз ечимини кутаётган муаммолардандир. Укувчиларда таянч компетенцияларни шакллантириш асосида ижтимоий компетентлиликни таркиб топтиришнинг педагогик шарт-шароитлари, механизмлари, воситаларини аниклаш ушбу максадга йуналтирилган педагогик жараён самарадорлигини таъминлашга хизмат килади.

Таянч компетенциялар ёрдамида укувчиларда шакллантириладиган ижтимоий компетентлилик мазмун жихатидан мунтазам такомиллашади. Таянч компетенцияларни мазмун жихатидан бойитиш асосида ижтимоий компетентлиликнинг таркиби хам такомиллашади.

Изланишларимиз шуни курсатдики, укувчиларда ижтимоий компетентлиликни шакллантиришнинг педагогик хусусиятлари ва шарт-шароитларини тадкик килиш уз ечимини кутаётган муаммолардандир.

REFERENCES

1. Калинина Н.В. Развитие социальной компетентности школьников в образовательной среде: психолого-педагогическое сопровождение / Н.В. Калинина. - Ульяновск: УИПК ПРО, 2014. - 228 с.

2. Лукьянова М.И. Психологические аспекты развития социальной компетентности школьников. - Ульяновск, 2003. - 207 с.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1351-1358

3. Первутинский В.Г. Развитие социальной компетентности студента в условиях профессиональной подготовки / В.Г. Первутинский.- Санкт-Петербург, 2002. - 320 с. 58.

4. Sharifzoda S. The use of an integrative approach in the formation of basic competencies in students as a socio-didactic necessity // Journal of critical reviews ISSN- 2394-5125 vol 7, issue 12, 2020 3115.

5. Egambergan Khudoynazarov, Jumanazar Yarmetov //Application of problem-based teaching methods in the development of mathematical thinking skills of students. Psychology and education (2021) 58(1): p. 4537-4541

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.