Научная статья на тему 'ЁШЛАР ТАФАККУРИ: ИЛМИЙ-ТЕХНИК БИЛИМЛАР ҲАМ МАЪНАВИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ ОБЪЕКТИВ ҚОНУНЛАРИ'

ЁШЛАР ТАФАККУРИ: ИЛМИЙ-ТЕХНИК БИЛИМЛАР ҲАМ МАЪНАВИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ ОБЪЕКТИВ ҚОНУНЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

100
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инновация / ижод / ижодкорлик / устунлик / замонавий таълим / билим / жараѐнлар / уйғун қараш / глобалистик дунѐқараш / кенгайтирилган ѐшлар менталитети / ѐшларнинг қадрият йўналишлари / ѐшлар онги. / innovation / creativity / creativity / excellence / modern education / knowledge / processes / harmonious outlook / globalist worldview / expanded youth mentality / youth value orientations / youth consciousness

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Жўрабек Жуманазар Ўғли Ражаббоев

Ушбу мақолада ѐшлар тафаккури: илмий-техник билимлар ҳам маънавий тараққиѐтнинг объектив қонунлари масалаларни ѐритилиши ҳақида сўз юритилди. Замонавий глобаллашув даврида ѐшлар тафаккури масалаларининг асосий хусусиятлари ва асосий параметрлари таҳлил қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

YOUTH THINKING: SCIENTIFIC AND TECHNICAL KNOWLEDGE AND OBJECTIVE LAWS OF SPIRITUAL DEVELOPMENT

This article discusses the issues of youth thinking: scientific and technical knowledge, as well as the objective laws of spiritual development. The main features and basic parameters of the issues of youth thinking in the era of modern globalization were analyzed.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАР ТАФАККУРИ: ИЛМИЙ-ТЕХНИК БИЛИМЛАР ҲАМ МАЪНАВИЙ ТАРАҚҚИЁТНИНГ ОБЪЕКТИВ ҚОНУНЛАРИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1062-1067

ЁШЛАР ТАФАККУРИ: ИЛМИЙ-ТЕХНИК БИЛИМЛАР ХДМ

МАЪНАВИЙ ТАРАККИЁТНИНГ ОБЪЕКТИВ КОНУНЛАРИ

Журабек Жуманазар уFли Ражаббоев

Урганч давлат университети талабаси sv997710@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ёшлар тафаккури: илмий-техник билимлар хам маънавий тараккиётнинг объектив конунлари масалаларни ёритилиши хакида суз юритилди. Замонавий глобаллашув даврида ёшлар тафаккури масалаларининг асосий хусусиятлари ва асосий параметрлари тахлил килинди.

Калит сузлар: инновация, ижод, ижодкорлик, устунлик, замонавий таълим, билим, жараёнлар, уйгун караш, глобалистик дунёкараш, кенгайтирилган ёшлар менталитети, ёшларнинг кадрият йуналишлари, ёшлар онги.

YOUTH THINKING: SCIENTIFIC AND TECHNICAL KNOWLEDGE AND OBJECTIVE LAWS OF SPIRITUAL DEVELOPMENT

ABSTRACT

This article discusses the issues of youth thinking: scientific and technical knowledge, as well as the objective laws of spiritual development. The main features and basic parameters of the issues of youth thinking in the era of modern globalization were analyzed.

Keywords: innovation, creativity, creativity, excellence, modern education, knowledge, processes, harmonious outlook, globalist worldview, expanded youth mentality, youth value orientations, youth consciousness.

КИРИШ

Илмий-техник кашфиётларсиз ижтимоий тараккиёт булмаслигини бугун биз аник тасаввур этаётган булсак-да, маънавият масалаларига багишланган бирорта хам асарда илмий-техник билимларнинг ахамияти тилга олинмайди, уларни урганиш методологияси очиб берилмайди. Илмий-техник билимлар хам маънавий тараккиётнинг объектив конунлари, талаблари инъикосидир. Тугри, маънавий меросимизда бу муаммони хал этишга урин топилмаган, аммо

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1062-1067

хозирги давр илмий-техник изланишларни такозо этади; ижтимоий хаётнинг барча сохаларида илмий-техник инкилоб ютукларидан унумли фойдаланиш заруриятга айланган. Шубхасиз, халкимиз маънавий меросида улугланадиган ижтимоий адолат, идеал жамият, комил инсон, юксак маънавият, инсонпарварлик, ватанпарварлик, иймон-эътикод, гузал хулк-атвор, жамоавийлик, иноклик, камтарлик, саховатпешалик, тинчликсеварлик, мехнатсеварлик, оилапарварлик каби фазилатлар улмас кадриятлардир, уларни узлаштириш ва ёш авлод калбига сингдириш бурчимиз. Бирок ижтимоий тараккиётнинг объектив конунлари, инновацион ривожланиш талаблари биздан илмий-техник билимларни, кашфиётларни кутаётгани хам хакикат. Шу билан бирга, маънавий-ахлокий императивларда историцизм ва традиционализм устуворлик килишини, бу баъзан тургунликка, консерватизмга олиб келиши мумкинлигини айтиб утишимиз даркор. Бу историцизм жамиятда, кишилараро муносабатларда баркарорликни, иттифокни таъминлашга ёрдам беради, шахс ва жамият уртасидаги алокаларни мустахкамлайди, авлодлараро диахрон алокаларни мухим кадриятларга айлантиради. Бирок улар инновацион узгаришларга тусик булиши хам мумкин.

Демак, биз традиционализм билан модернизациялаштириш уртасида маълум консенсусни, мувофикликни карор топтириш устида бош котиришимиз керак. Историцизм устун келган жойда хар кандай инновация курук истаклар булиб колаверади. Шунинг учун инновациянинг фаол субъектлари булмиш ёшларга зарур эътибор каратиш, уларда нафакат янгиликларни узлаштириш ва креатив фаолликни, шунингдек, халкимиз маънавиятидан жой олган ахлокий императивлар билан яшаш куникмасини хам шакллантириш талаб этилади. Ушбу икки мунофий, бир-бирига зид томонларни уйгунлаштириш, у канчалик мураккаб ва огир вазифа булмасин, миллий тараккиётимизнинг объектив талабидир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маънавий-ахлокий императивлар, мохиятига кура, аждодларимиз яратган, улардан мерос булиб келаётган, халкимиз ва миллатимиз менталитети, турмуш тарзи, маданий хаётидан жой олган кадриятлар хисобланади. Уларнинг турли манфаат ва кизикишлар билан богликлиги маънавий-ахлокий хаётда "Мен" ва "Биз" категорияларини шакллантирган. "Жамиятда асрлар давомида шаклланиб, ривожланиб келган маросимлар, анъаналар, урф-одатлар хам шахс билан жамоатчилик уртасида буладиган ахлокий муносабатларнинг куриниши

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1062-1067

хисобланади. Шуларга риоя килиш асосида индивидуал "Мен" билан коллектив "Биз" уртасидаги муносабатлар уйгунлашади"[1].

Куп адабиётларда Шарк маънавий-ахлокий императивларида "Биз" устуворлик килиши таъкидланади. Ушбу коммунитаризм анъана даражасига кутарилгани салбий, консерватив хол эмас, албатта. Аммо жамият тараккиётида хеч качон "Мен" ёки "Биз" категорияси мутлак устунлик килмаган, уларни уйгунлаштирмай яшаш мумкин эмас эди. Тугри, бу категориялар, тасаввурлар уртасида зиддият булиши табиий хол. Чунки "шахс ва жамият уртасидаги муносабатлар ривожи факат муштаракликлардангина иборат эмас. Бу муносабатларда зиддиятлар хам булади.

Бу зиддиятларнинг асоси шахс билан жамият уртасидаги муносабатларни англаш ва шакллантиришдаги номутаносибликдир. Шахс бу алохида одам. Жамият эса ана шундай алохида одамларнинг муайян максадлар асосида шаклланган бирлигидир. Зиддиятлар жамият шахсни, шахс жамиятни англамаслиги натижасида содир булади. Шахсий худбинлик ёки, аксинча, шахс манфаатларини бутунлай сояда колдириш натижасида юзага келадиган зиддиятлар катта ижтимоий фожиаларга хам, масалан, икки марта Нобель мукофотига сазовор булган Мария Кюри Складовская хаётини олинг. Бетакрор илмий кобилият эгаси, дахо ижодкор уз кизикишларига, изланишларига шунчалик берилганки, хатто аёлда хеч булмаганида учта туртта куйлак булиши кераклигини хаёлига хам келтирмайди. Унинг "Мен"и полония, радий излашда. У ушбу изланишларида мудом якка колишни истайди. Эри Пьер Кюри, (у хам Нобель мукофоти совриндори) билан хамкорлигигина унга хузур, хаётидан коникиш беради. Буни ижодий (ижобий) эгоизм дейиш мумкин, аммо барибир эгоизмда"[2].

Буюк ижодкорларнинг купчилиги у ёки бу кусурларга, уз "мен"ини улуглашдек такаббурликка берилишган[3]. Шунинг учун хам италиялик психиатр Ломброзо йирик ижодкорларда манманлик, хатто телбалик учрашини кайд этади[4]. Янгиликни кашф этиш, ижодга берилиш ён-атрофга бефаркликни келтириб чикариши бор нарса. Аммо бу ижодий психологик хол айрим шахсларгагина хос, бутун жамият бундай важохатда, талвасада яшай олмайди. Инновацион тафаккурда ижод талвасасига берилиш учрайди, аммо бу хам чин ихтирочиларга хос. Янгилик яратиш дарди ва завки "Мен"ни фаоллаштиради, уни гохо ён-атрофдагиларга ракиб килиб куяди. Катта ижодкорлардаги одамовилик, давраларни, оломон ва хашамларни ёктирмаслик шу сабаблидир.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1062-1067

Бу хислатларни Беруний, Ибн Сино, мутасаввуфларда хам учратамиз. "Мен" факат Гарб ижодкорларигагина тааллукли эмас, уни деярли барча йирик шахслар фазилатларида кузатамиз. Бирок Шарк анъаналари "Мен"ни мудом узига тимсол этиб келган, "Биз" доирасидан чикиш хатто ута кобилиятли шахсларда хам камдан-кам учрайди. Бизнинг фикримизча, шу уринда Шаркда илмий-техник тафаккур етарли ривожланмаганининг боиси ётади. Бу Э.Юсуповнинг куйидаги уринли фикрларида хам кузга ташланади: "Ижтимоий ахлокий бурч ва масъулият, баъзан инсоннинг шахсий манфаатларига зид келиб колади.

НАТИЖА ВА МУ^ОКАМА

Инсон баъзан ижтимоий ахлокий бурч ва масъулиятнинг бир кисми булган анъаналар, урф-одатларни хам четлаб утишга интилади. Ижтимоий муаммолар доирасида муайян анъаналарни четлаб утишга интилиш хиссиёт ва эхтирослар таъсирида булган ёшларда купрок учрайди. Улар баъзан муайян ижтимоий, ахлокий мухитга мослашишдан кура, уни узига мослаштиришга мойил буладилар. Севги, мухаббат бобида хам баъзан ота- она, жамоатчилик фикрини эътиборга олмай уз ниятига етишга интилиш холлари булади, хиссиётлар баъзан кишини тугри йулдан оздириб юборади. Баъзи одамлар жамоатчилик фикри билан шахсий манфаатлар уртасидаги зиддиятларни хал этиш йулларини топа олмаганида уз жонига касд килишга кадар етиб боради"[5].

Олимнинг фикрларидан маълум буладики, ёшларнинг маънавий хаёти жамоатчилик фикрига мувофик келиши "Биз" талабларининг инъикоси булиши керак. Шахсий манфаатларни жамоатчиликка бахш этиш маънавий камолот белгиси сифатида каралади. Шаркона традиционализм шахснинг уз доирасидан ташкарига чикишига йул бермайди, уни маънавий-ахлокий императивлар чегарасида ушлаб туради. Бу яхшими ёки салбий холми? Ижобий хол булса, яхши жихатлари нималардан иборат, агар салбий ходиса булса, бу жихатлар нималарда намоён булади? Бу жихатларнинг мавзуга, инновацион тафаккурга нима алокаси бор? Биринчи савол буйича академик Э.Юсупов куйидаги фикрларни билдиради: "Ахлок - хар бир шахс узини бошкалар олдида бурчли ва масъулиятли деб хис килишининг натижасидир.

Шунга асосланиб ахлокий камолот инсон уз хаёти, фаолияти жараёнида асрлар давомида шаклланиб келган маънавий кадриятларни англаши, уларга таяниши ва ривожлантиришидир, деб хулоса килиш мумкин. Асосий масала

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1062-1067

хар бир халк кандай ахлокий меросга эга эканлигидагина эмас, балки янги авлодлар уларга кай даражада амал килаётгани ва ривожлантираётганидадир. Шу сабабли хам хар бир шахс жамиятда мавжуд булган юриш-туриш, хулк-одоб, муомала ва муносабат коидаларига риоя килиши ахлоклиликнинг белгиси хисобланиб келган. Бу борадаги анъана ва кадриятлардан чекиниш ёки уларни эътиборга олмаслик эса ахлоксизлик деб бахоланган. Ахлоксизлик "Мен" билан "Биз" уртасидаги мутаносиблик бузилиши, зиддият пайдо булишидир"[6].

Маълум буладики, асрлар давомида шаклланган кадриятлар шахс хатти-харакатларини белгилаб беради, уларга амал килиш ахлоклилик, уларни бузиш ахлоксизлик сифатида бахоланади. "Мен" билан "Биз" уртасидаги асрлар давомида урнатилган мутаносиблик бузилиши мумкин булмаган катъий ахлокий императивга айлантирилади.

Маънавий-ахлокий нуктаи назардан бу фикр эътиборлидир, бирок уни инсоннинг барча хатти-харакатларига, шу жумладан, ижодий фаолиятига, инновацион изланишларига хам кучириш хавфи мавжуд. Агар Шаркда инсоннинг деярли барча фаолияти маънавий-ахлокий императивларга мувофик улчаниб келганини эсласак, юкоридаги хавф асоссиз эмаслигини пайкаймиз. Шу билан бирга, мазкур фикрнинг, маънавий-ахлокий императивнинг ижобий томони хам мавжуд. Гарбда руй берган илмий-техник инкилоб асрлар давомида шаклланган анъаналарни рад этди, инсоннинг интеллектуал кучини, илмий салохиятини ижтимоий тараккиётни таъминловчи ягона омил деб билди. Натижада, Гарб цивилизацияси улкан ютукларни кулга киритди, инсонни табиий мухитга мутеликдан халос килди, турмушини фаровон, фикрини эркин ва имкониятларини кенг, ранг-баранг ва завкли килди.

Аммо Гарб асосий кадрият сифатида сигинадиган бойлик, пул, фаровонлик, Э.Фромм эътирофига кура, "Дунёни агдар-тунтар килувчи, барча табиий нарсаларни ва инсон сифатларини узгартирувчи ва яксон килувчи универсал важларга айланди"[7]. Бунда илмий-техник инкилоб ва у тугдирган хаётий идеаллар, турмуш ва фикрлаш тарзи мухим рол уйнади. Илмий-техник инкилобнинг глобал экологик, демографик, маънавий инкирозларни келтириб чикаргани эса умумэътироф этилган ва у инсониятни халокат ёкасига олиб келиб куйган. Илмий-техник тафаккурни ривожлантиришга муккасидан кетиб берилишнинг ушбу фожиали окибатлари инновацион тараккиётга кучмаслиги зарур. Буни, аввало, маънавий-ахлокий анъаналаримиз, шаркона традиционализм тухтатиши, олдини олиши мумкин. Маънавий-ахлокий императивлар билан инновацион тафаккур уртасидаги диалектик алокаларнинг

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1062-1067

шартлиги айнан шу жойда намоён булади. Бу юкоридаги биринчи хамда иккинчи саволга жавобдир.

ХУЛОСА

Шаркона традиционализм "Етти улчаб бир кес" ва "Борига шукур кил" тамойилларига курилган. Унда анъаналарга таяниш, хатти-харакатларни ижтимоий мухитда карор топган нормалар, карашлар билан улчаш, шу норма ва карашларга мувофик келган ташаббуснигина куллаб-кувватлаш устувордир. Янгилик мавжуд тартибларни, анъаналарни бузиш, хатто, дахрийлик булиб куринади. Инновацион тафаккур бундай норма ва карашлар доирасида чегараланиб колаолмайди, унга мудом беором изланиш, ниманидир яратиш, борликни такомиллаштиришга интилиш хос. Тинмай такомиллашиш унинг стихияси ва талабидир.

REFERENCE

1. Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари -Тошкент: Университет, 1998. 79-б.

2. Кюри Е.Мария Кюри. Перевод с франц. Изд. 3 е- Москва: Атомиздат, 1973.

3. Тайные страсти великих-Москва: АСТ: Зебра Е, 2008.

4. Ломброзо Ц. Гениальность и помешательство -Санкт Петербург, 1992.

5. Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари -Тошкент: Университет, 1998. 79-б.

6. Юсупов Э. Инсон камолотининг маънавий асослари. -Тошкент: Университет, 1998. 80-б.

7. Фромм Э. Искусство быть-Москва: АСТ, 2014 -С.315.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.