Научная статья на тему 'ЁШЛАРДА СОҒЛОМ ЭЪТИҚОД ВА ДУНЁҚАРАШ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАРИ'

ЁШЛАРДА СОҒЛОМ ЭЪТИҚОД ВА ДУНЁҚАРАШ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
52
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СОғЛОМ ЭЪТИқОД / ДУНЁқАРАШ / ТАРБИЯЛОВЧИЛИК ФУНКЦИЯСИ / МАЪНАВИЙ МУҲИТ / АХЛОқИЙ МУҲИТ / ИНСОНИЙ ФАЗИЛАТ / СТЕРЕОТИП / УСТАНОВКА

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Умарова М.М.

Ушбу мақолада ёшларда миллий қадриятларимизга, жумладан, оилавий анъаналар, ноёб расм- русумларга оид эътиқодни шакллантириш орқали уларни оилавий ҳаётга тайёрлаш,оилапарварлик хусусиятларини тарбиялаш маънавий- маърифий ишлар самарадорлигини оширувчи таъсирчан воситалардан эканлиги баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOCIO-PSYCHOLOGICAL PROBLEMS OF HEALTHY BELIEFS AND WORLDWIDE FORMS IN YOUNG PEOPLE

This article states that preparing young people for family life through the formation of beliefs in our national values, including family traditions, unique customs, is one of the most effective tools to increase the effectiveness of spiritual and educational work.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАРДА СОҒЛОМ ЭЪТИҚОД ВА ДУНЁҚАРАШ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММОЛАРИ»

Умарова М.М., психология фанлари номзоди

доцент КДПИ

ЁШЛАРДА СОГЛОМ ЭЪТЩОД ВА ДУНЁЦАРАШ ШАКЛЛАНИШИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК

МУАММОЛАРИ

Аннотация: ушбу мацолада ёшларда миллий цадриятларимизга, жумладан, оилавий анъаналар, ноёб расм- русумларга оид эътицодни шакллантириш орцали уларни оилавий уаётга тайёрлаш,оилапарварлик хусусиятларини тарбиялаш маънавий- маърифий ишлар самарадорлигини оширувчи таъсирчан воситалардан эканлиги баён этилган.

Калит сузлар: соглом эътицод, дунёцараш, тарбияловчилик функцияси, маънавий мууит, ахлоций мууит, инсоний фазилат, стереотип, установка.

Umarova M.M., candidate of psychological sciences

docent QDPI

SOCIO-PSYCHOLOGICAL PROBLEMS OF HEALTHY BELIEFS AND WORLDWIDE FORMS IN YOUNG PEOPLE

Abstract: This article states that preparing young people for family life through the formation of beliefs in our national values, including family traditions, unique customs, is one of the most effective tools to increase the effectiveness of spiritual and educational work.

Keywords: healthy beliefs, worldview, educational function, spiritual environment, moral environment, human qualities, stereotypes, attitudes.

Узбекистан Республикасида оила ва таълим муассасалари хамкорлиги масаласига жамоатчиликнинг кизикиши ва масъулиятини оширишга алохида эътибор каратилмокда. Бу уз навбатида, ота-она,тарбиячи ва укитувчиларнинг тарбияловчилик функциясини ошириш, оила - таълим муассасаси хамда ота-оналар, педагоглар хамкорлигининг шакл ва усулларини такомиллаштириш заруриятини юзага келтирмокда. Чунки мазкур масала бугунги жамият талаблари, оила ва таълим муассасаларидаги мухитга боFлик булган доимий, узлуксиз жараёндир. Мухтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг ташаббуси билан мамлакатимизда уларнинг хамкорликда фаолият олиб бориши, оилаларнинг муаммоларини биргаликда аниклаши ва хал килиш чораларини куриши учун ноёб тизим яратилди. Оила ва таълим

муассасалари хамкорлиги самарадорлигини ошириш борасида юзага келаётган муаммоларни илмий ва амалий жихатдан ечимини топиш хозирги даврнинг долзарб муаммоларидандир.

Оила инсоннинг илк болалигидан бошлаб онгида шаклланадиган барча инсоний фазилатлар, эзгу ниятлар, кадриятлар такомил топадиган ва соFлом эътикодлар шаклланадиган мукаддас даргохдир.Шу мукаддас даргохда маънавий- ахлокий мухитни вужудга келтириш ва у оркали шахсни соFлом эътикодли, янгича фикрлайдиган, баркамол шахс килиб тарбиялаш бугунги ислохотлар даврида Узбекистон учун давлат ахамиятига молик масаладир.

Зеро, ёшларда миллий кадриятларимизга, жумладан, оилавий анъаналар, ноёб расм- русумларга оид эътикодни шакллантириш оркали уларни оилавий хаётга тайёрлаш, оилапарварлик хусусиятларини тарбиялаш маънавий- маърифий ишлар самарадорлигини оширувчи таъсирчан воситалардандир.

Шуни алохида таъкидлаш лозимки, оилавий анъаналар, расм-русумлар ва одатлар оркали ёшлар онгида соFлом эътикод ва дунёкарашга алокадор тушунчаларни сингдиришни таъминловчи ижтимоий-психологик омиллар ва шарт-шароитларни аник билиш ута долзарб ва мухим вазифадир.

Бола дунё, унинг сир- синоатлари каторида оила ва никох, оилага ва инсоний муносабатларга оид кадриятларнинг маъно- мохиятини билиш, нафакат билиш, балки эътикод тарикасида калбига сингдиришга эхтиёж сезади. Лекин айни шу тараккиёт даврида унинг онгини чалFитувчи биддиятлар ва нотуFри стереотипли установкалар, зарарли одат ва куникмалар шаклланиб колиши мумкин. Шу уринда оилавий мухитнинг соFломлиги, ундаги азалий кадриятларнинг миллий ва умуминсоний маънавият тамойилларига мослиги хар бир уFил ва кизда соFлом дунёкараш ва оилапарварлик сифатларининг камол топишига замин булиб хизмат килади. Ушбу жараёнга хизмат килувчи оиладаги ижтимоий -психологик шарт- шароитлар ва воситалар мустакил равишда махсус тарзда урганилмаган, мавжуд назарий карашлар эмпирик материалларда асосланмаган. Зеро, ёшларда, айникса,усмир ёшидаги болаларда ёт FOяларга нисбатан, ижтимоий хулк нормаларига зид установкаларга нисбатан мафкуравий иммунитетни шакллантириш,уларни энг илFор ва сафарбар этувчи FOяларни туFри идрок килиш, оиланинг жамиятда тутган мукаддас роли ва унинг Ватан, она-юрт тушунчалари билан боFликлиги рухида тарбиялаш мохиятан ижтимоий-психологик хамда педагогик муаммодир.

Узбекистон узининг мустакиллигини кулга киритгач, асрий маданий ва маънавий меросимиз, миллий кадриятларимиз тикланиши, хар бир фукаро онгида келажаги буюк юрти борлигини англаш, Ватанга чексиз мехру- мухаббат, садокат ва уз мехнатидан манфаатдорлик, шу оркали

оила хамда никохнинг мукаддаслиги FOясини сингдириш учун кулай шарт- шароитлар пайдо була бошлайди. Республикамизда амалга оширилаётган бунёдкорлик ишлари, туб ислохотлари кундан кунга Ватанимизнинг буюк келажагига ишонч, юрт тинчлиги, фаровонлигига алокадор мукаддас тушунчаларнинг мохиятини англаш, уларни фукаролар онгига, биринчи навбатда, усиб келаётган ёш авлод калбига сингдиришда эса оила институтининг роли кучли булганлиги учун хам оилага оид кадриятларга нисбатан усмирлардаги эътикодни тарбияловчи шарт-шароитларни урганиш вазифаси долзарб муаммо сифатида кун тартибида турибди.

Х,ар кандай жамиятда булгани каби бизнинг жамиятимизда хам хар бир алохида шахс ва яхлит халк манфаатларини химоя килувчи, уларни бирлаштирувчи, юрт тинчлиги ва турмуш фаровонлигини таъминловчи илFор FOялар борки, уларнинг хар бир фукаро томонидан англанганлик даражаси ана шу жамиятнинг ривожланиши тамойилларини белгилайди. Шу маънода шахсдаги ахлокийлик ва эътикодлиликни ана шундай соFлом дунёкарашларни, теран фикрлашни таъминловчи ижтимоий - психологик омил хамда шарт-шароит, деб эътироф этиш мумкиндирки, унинг мохиятини илк болаликдан оила мухитида, ундаги кадриятлар доирасида,ота ва онанинг обруси,билимдонлиги, урнак булувчи шахс сифатидаги таъсирида улар онгига сингдириш психологик ахамиятга эга. Чунки оила асрлар мобайнида халк анъаналари, миллий расм- русумлар ва одатларни саклаб хамда намоён этиб келаётган ноёб макондир. Шунинг учун Республика Президенти Ш.М.Мирзиёев оила ва ундаги анъаналарга, миллий кадриятларимизга жуда катта эътибор бериб, оиланинг мустахкам булиши, унда ёш авлод тарбиясининг туFри йулга куйилганлиги энг аввало улардаги мустакил фикрлаш, соFлом эътикод ва теран дунёкарашни шакллантиришда мухим роль уйнашини таъкидлаб, шу аснода таркиб топадиган карашлар тизимини миллатнинг мафкураси, деб таърифлайдилар.

Хрзирги даврда ёшларни оила ва унда сакланиб келаётган азалий кадриятлар таъсирида ахлокан тарбиялаш муаммоси куплаб назарий ва эмпирик изланишлар предметига айланмокда. Зеро, бундай ёндашув утмиш алломаларнинг фалсафий^оявий карашлари, оила ва оилавий тарбия масалаларига баFишланган угитлари маъно-мохиятига мосдир. Шаркнинг буюк мутафаккирлари саналмиш Ахмад ал-ФарFOний, Махмуд -аз -Замахшарий, Абу Наср ал-Фаробий, Абу Бакр Мухаммад ибн Ал Аббос Ал Хоразмий, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино каби унлаб алломалар карашларида бола тарбиясида энг мухим ижтимоий омил сифатида оила, ота-оналарнинг дунёкарашлари,тарбия услублари ва бунда жамият эътироф этган нормаларнинг оила кадриятларига мувофиклиги тамойили уз ифодасини топган. Алохида таъкидлаш жоизки, охирги йилларда тарих ва маданиятшунослик, маънавият ва ахлокшунослик,

адабиёт ва диншунослик,фалсафа ва педагогика йуналишларида чоп этилаётган катор рисола ва китобларда, илмий ва оммабоп маколаларда хам бу масаланинг турли жихатлари ёритилмокда. Бирок, юкорида таъкидланган оилага тегишли анъаналарга нисбатан шахс эътикодлилигининг хар бир жамият аъзосининг эхтиёжига айлантирилишига имкон берувчи ижтимоий- психологик шарт-шароитларини урганиш уз ечимини кутиб турибди.

Оилавий анъана ва кадриятларга нисбатан эътикодлилик тушунчаларини таърифлашда куйидагиларни назарда тутамиз: " Эътикод " атамасининг узи арабча " ишонч" сузидан олинган булиб, эътикодлилик шахснинг хаёт (жумладан, оилавий хаёт), унинг кадриятлари,нормалари хамда ижтимоий роллар туFрисидаги тушунча, тасаввур ва билимларининг англанган ва шу боискундалик турмушда риоя килинадиган эхтиёжга боFлик фазилатидир. У англанган ижтимоий установка булиб, шахслараро муносабатлар тизимида шахс учун ахамиятли булган кишилар гурухи -референт гурух таъсирида фасилитация ходисаси туфайли шаклланади.Эътикоднинг ижтимоий- психологик конформлиликдан келиб чикадиган ишонувчанликдан фаркли жихати шундаки, ишонувчанлик шахснинг онгсиз мосланувчанлиги,мухитнинг кадриятларига нисбатан вактинчалик установкаларини ифодаланса,эътикодлилик англанган установка сифатида шахснинг аник ижтимоий тасаввурлари, билимларига асосланган бахолари хамда шахсий маслакларидир.

Оилага тегишли булган эътикодлилик оилапарварлик билан хам боFлик булиб, бу тушунча - шахсдаги ижтимоий тасаввурлар мажмуидаги оиланинг анъаналари, удумлари,расм-русумлари ва кадриятларига нисбатан ижобий ижтимоий установкани ифодалайди

Шахснинг эътикоди,эътикодлилик ва уларни шакллантирувчи омилларга ишонч муаммоси ижтимоий психологиядаги мухим масалалардан биридир. Адабиётларда эътикод одатда шахснинг англанган хаётий мухим кадриятларига мос келадиган эхтиёжидир [1], деб таърифланади. Эътикод шаклида ифодаланадиган ижтимоий эхтиёжлар одатда табиат ва жамиятни маълум маъно -мохиятини акс эттиради. Шу тарздаги карашлар маълум бир тизимга бирлашгач, бу мажмуа шахснинг дунёкарашини ташкил этади. Шахсда баркарор эътикоднинг мавжудлиги унинг ижтимоий фаоллигини билдириб,билимлар,эътикод ва амалдаги хатти-харакатлар уЙFунлигини ифодалайди.

Умуман, шахс йуналишлари доирасида каралганда, эътикоднинг объектлари хилма хил булиши мумкин.Масалан, Оллохга эътикод,Ватанга эътикод,касб-хунарга нисбатан эътикод,инсонларга эътикод, оилага эътикод ва шу кабилар.зеро, хар кандай эътикоднинг инсон калбидан урин олиши ва ижтимоий хулкида намоён булишига туртки буладиган объектлар ижтимоий булиб,уларнинг мохияти ва ахамияти шахс томонидан шахслараро муносабатларда англанади. Эътикод объектлари

оркали шаклланган шахс фазилатлари психологияда эътикодлилик деб юритилади.

Х,ар кандай эътикоднинг инсон калбидан урин олиши ва ижтимоий хулкидв намоён булишига туртки буладиган объектлар ижтимоий булиб, уларнинг мохияти ва ахамияти шахс томонидан шахслараро муносабатларда англанади.

Эътикодлилик инсоннинг хаётий тажрибаси ва жамият билан булган муносабатларига боFликдир. Шунинг учун хам бу сифат инсоннинг дунёкарашини ташкил этувчи билимлари билан чамбарчас боFланган. Шу нуктаи назардан бу сифат яна унинг иродаси билан боFланиб, фаолият мотивлари,ижтимоий установкалар хам унинг табиатидан келиб чикканлиги учун хам эътикодли инсонда мардлик, шижоат, дадиллик, катъият, иймон бутлиги каби иродавий сифатлар булади. Шахс ижтимоий фаоллигининг асоси сифатида у жамият эхтиёжлари,унинг ижтимоий тарихий жараёнлари хамда шу жамиятдаги ахлок номаларини англашига ёки улардан воз кечишига имкон беради. Яъни агар уша ижтимоий нормалар ундаги эътикод мазмунига мос келмаса, рад этади,рад этиш кучига караб, шахс эътикодли ёки эътикодсиз деб эътироф этилади. Лекин шахс у ёки бу нормаларни танкидсиз, тушунмай кабул килиши хам мумкин,унда бу холат ундаги эътикодлиликни сусайтириши ёки буткул йукотиши хам мумкин.

К,андай шароит, кай мухитда булмасин, шахснинг турли ижтимоий муносабатлар таъсирида шахслааро узаро таъсир мухитида булиши психологияда исботланган холатдир.

Шахсда бирон- бир эътикодни шакллантириш,уни тегишли соха ва маълум бир FOяга ишонтириш соф ижтимоий-психологик жараён булиб, унга охирги йилларда йирик мутахассислар, психолог олимлар катта эътибор каратмокдалар. "Эътикоднинг шаклланиш жараёни осон эмас, унинг самарадорлигига таъсир курсатувчи энг бирламчи омил - бу ахборотлардир,"-деб ёзади америкалик психолог Аронсон. [2]

Эътикод тарбиясининг мохияти шундаки, у-биринчидан,шахс тарбиясининг мухим йуналиши хисобланади.Бу-инсон онги ва тушунчалари тизимида хаёт хакидаги фалсафий, сиёсий, хукукий, диний, эстетик,ахлокий, бадиий, касбий карашларни максадли шакллантириш жараёнидир. Х,ар кандай тарбия жараёни охир окибат уз максад ва мохияти жихатидан эътикод тарбиясидир. Чунки оиладаги тарбияни оламизми, мактабгача таълим ташкилотидаги тарбия, махалла, мактаб, коллеж,лицей,олий таълим муассасаси ёки академияни оламизми, бу таълим муассасаларида берилаётган таълим ва тарбия жараёнлари таълим олувчилар дунёкарашини кенгайтириш, илмий асосланган билимлар билан бойитиш хамда жамият учун,унинг равнаки учун керак булган сифатларни камол топтиришга йуналтирилган булади. Бу ишлар боланинг дунё хакидаги, оила ва никох хакидаги, инсоний муносабатлар сир-асрорлари,

ахлок тамойиллари, гузаллик хакидаги тушунчаларини кенгайтиришга хизмат килади. Том маънода бу- эътикод ва дунёкараш тарбиясининг асоси- фундаментидир. Шунинг учун эътикодсиз инсон, гурух, миллат, халк, жамият булиши мумкин эмас.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси туFрисида»ги Фармони.// Узбекистон Республикаси К,онун хужжатлари туплами. - Т., 2017. - Б.39.

2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 14 мартдаги " Хотин- кизлар билан ишлаш ва оилаларда маънавий-ахлокий кадриятларни мустахкамлаш буйича мутахассис туFрисидаги Низомни тасдиклаш хакида"ги К,арори.

3. Аронсон Э.Эпоха пропагандк:механизмы,убеждения,повседневное использование и злоупотребление.СПб: ЕВРОЗНАК,2002-384 стр

4. В.Каримова. Оилавий хаёт психологияси.-Т.,2006.

5. Салаева М.Узбек оилаларида ота -она ва фарзандлар узаро муносабатларининг ижтимоий- психологик хусусиятлари. Дис. психол.фан.ном.19.00.05.- Т.2005.

6. Психология.Словарь /Под.общ.ред.А.В.Ветровского2-еизд.М.1990

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.