Научная статья на тему 'ОИЛАНИ ИЖТИМОИЙ ИНСТИТУТ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИНИНГ РЕТРОСПЕКТИВ ЖИҲАТЛАРИ'

ОИЛАНИ ИЖТИМОИЙ ИНСТИТУТ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИНИНГ РЕТРОСПЕКТИВ ЖИҲАТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
548
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ретроспектив жиҳатлар / оила барқарорлиги / никоҳ муносабатлари / гетеризм / уруғдошликда оила масаласи / моногам ва пунуаль оила шакли / экзогамия ҳодисаси / оила тутуми / оилапарварлик . / репродуктивные аспекты / стабильность семьи / супружеские отношения / гетеризм / кровнородственный брак / моногамная и карательная форма семьи / семейная система / забота о семьи.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Эрйигитова, Л.

Ушбу мақолада оиланинг ижтимоий институт сифатида шаклланишининг ретроспектив жиҳатлари муаллифнинг тадқиқотларига асосланиб баён қилинган. Оила дастлабки ижтимоий институт сифатида узоқ ва эволюцион даврни ўз бошидан кечирган. Оила барқарорлиги ва фаровонлиги жамият равнақининг асоси эканлиги қадимданоқ шарқ ва ғарб мутафаккирлари томонидан таъкидлаб келинган, барча тарихий даврларда ҳам якка никоҳли оила ривожи ўша жамият равнақида муҳим омил бўлганлиги таҳлил қилиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РЕТРОСПЕКТИВНЫЕ АСПЕКТЫ ФОРМИРОВАНИЯ СЕМЬИ КАК СОЦИАЛЬНОГО ИНСТИТУТА

В данной статье расмотрены ретропроспективные аспекты становления семьи как социального института на основе авторского исследования. Стабильность и благополучие семьи – основа развития общества. Восточными и западными учеными давно подчеркивалось, что развития моногамной семьи было важным фактором развития этого общества во всех исторические периоды.

Текст научной работы на тему «ОИЛАНИ ИЖТИМОИЙ ИНСТИТУТ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИНИНГ РЕТРОСПЕКТИВ ЖИҲАТЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ОИЛАНИ ИЖТИМОИЙ ИНСТИТУТ СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИНИНГ РЕТРОСПЕКТИВ ЖИХДТЛАРИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-10-616-627

Л.Эрйигитова

Термиз Мухандислик- технологияси институти

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада оиланинг ижтимоий институт сифатида шаклланишининг ретроспектив жщатлари муаллифнинг тадцицотларига асосланиб баён цилинган. Оила дастлабки ижтимоий институт сифатида узоц ва эволюцион даврни уз бошидан кечирган. Оила барцарорлиги ва фаровонлиги жамият равнацининг асоси эканлиги цадимданоц шарц ва гарб мутафаккирлари томонидан таъкидлаб келинган, барча тарихий даврларда уам якка никоули оила ривожи уша жамият равнацида мууим омил булганлиги таулил цилиб берилган.

Калит сузлар: ретроспектив жиуатлар, оила барцарорлиги, никоу муносабатлари, гетеризм, уруздошликда оила масаласи, моногам ва пунуаль оила шакли, экзогамия уодисаси, оила тутуми, оилапарварлик .

В данной статье расмотрены ретропроспективные аспекты становления семьи как социального института на основе авторского исследования. Стабильность и благополучие семьи - основа развития общества. Восточными и западными учеными давно подчеркивалось, что развития моногамной семьи было важным фактором развития этого общества во всех исторические периоды.

Ключевые слова: репродуктивные аспекты, стабильность семьи, супружеские отношения, гетеризм, кровнородственный брак, моногамная и карательная форма семьи, семейная система, забота о семьи.

Оила инсониятнинг илк ва азалий кадрияти. У жамиятнинг кичик б^ини булиб, бугунга кадар турли тарихий даврларни босиб утди. Оила муносабатларининг шаклланиши кадимги даврлардан бошлаб илмий тадкикотларнинг мухим йуналишларидан бири булиб келмокда, у ижтимоий тизимни ташкил этувчи социал институтларнинг алохида функциясига эга булган бир булаги хисобланмокда. Оила эволюцияси ва унинг шакллари

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 21 ISSUE 10

educational, natural and social sciences -------- JtV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022:5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

кишилик жамиятининг илк боскичиданок одамларни кизиктириб келган ижтимоий жараёнлардан бири булган. Гарбда бу борада Платон идеализмнинг асосчиси сифатида патриархат оиланинг элементар назариясининг яратувчиси хисобланади. У узининг «Давлат» асарида : «хар бир никох давлат учун фойдали булиши керак.... фарзандларни тарбиялаш моногам оиланинг эмас, балки, давлат мохияти ва мазмунига мос булган «жамоа оиласи» нинг вазифаси булиши лозим 9».-деган хулосасини берган. Унинг бола тарбиясига умумдавлат микиёсида караш лозимлиги хакидаги фикрлари долзарб хисобланади. Аммо Платон карашларида якка никохнинг мукаддаслиги хакидаги FOялар илгари сурилмаган. Кейинчалик буюк мутафаккир Аристотель илк бор оила ва никох борасида эмпирик назарияга асосланган уз карашларини асослаб берган. У оила биологик тузилмагина эмас балки, ижтимоий гурух эканлигини асослаб, бу борада педагогик, психологик ва этикага доир концепцияларни илгари сурган 10. Аристотель Платоннинг оила ва никох борасидаги айрим карашларини танкид килди, ундан фаркли оилани кичик давлат деб тан олган. Платон ва Аристотель уз тадкикотларида уша давридаги оиланинг тарихий шаклларини тахлил килиб, оила шаклининг узгариши, аввало, шу жамиятдаги тараккиёт ва таназзул билан боFликлигини асослаб берганлар: улар оиланинг 3 хил шаклдаги эволюцияси FOясини илгари сурадилар: 1. Ёввойилик 2. Варварлик. 3. Цивилизация даври 11.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Инсоният тарихий тараккиётида дастлабки оила шакли коммунал оилалар булиб, бу уруFдошлик муносабатларининг пайдо булиши билан боFлик. Бу даврда жинслар уртасида тартибсиз жинсий муносабатлар урнатилган булиб, эркаклар хар бир аёл учун эр хисобланган. Жамият ривожи билан гурухли никохли оила шакли шаклландики, бунда аёлнинг алохида мавкейи ошди. Гетеризм 12 оркали аёл уша жамиятда юкори мавкега эришган. Инсоният тарихидаги барча халклар ана шу боскич - оиланинг гурухли никох холатидан индивидуал никох-оила муносабатларига утган. Бундай оила шаклида болалар аёл тарбиясида булиб вояга етгачгина катта жамоага кушилган.

9 Платон. Государство//Сочинения. М., 1971,т.3,ч.1, 294-259 стр.

10 Кдранг: Аристотель. Соч. Т.4, М., 1983, С. 234.

11 Силаева Е.Г. Психология семьейных отношений с основами семейного консультирования учеб. пособие. -М., НАУКА . 2002. - С. 67.

12 гетеризм - юнончадан гетера - куча аёли маъносида кулланилган суз булиб, И.Я.Баховен томонидан илк бор оиланинг тарихий шаклини тадкик этишда гурухий никох шаклланиши жараёнида жамиятда мавжуд булган бетартиб жинсий муносабатлар масаласида куллаган.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Кейинчалик эндогам оила шакли вужудга келди. Бу уруF ичидаги никох шаклларига асосланган оила шакли булиб, уруFчилик жамиятининг энг кенг таркалган оила шакли хисобланган. Айни шу боскичда ижтимоий «табу» ларнинг пайдо булиши билан экзогам оила шакли пайдо булди13. Бундай оила шаклида уруF ичидаги никох каттик такикланган. Шу тарика экзогам кабилаларининг икки хил линияси ёки фратрий - диний уруF ташкилотлари пайдо булди, бунда хар бир эркак ва аёл узига бошка кабиладан жуфтлик танлаши мумкин эди. Бу жараённи таникли олим Э.Вестермак илмий асослаб берди, у айнан мазкур ижтимоий норма оила муносабатларини мустахкамлагани хакидаги назарий карашларини илгари суради. Бу холатдан кон-кондошлик оиласи пайдо булди. Бунда никох гурухлари авлодлар уртасида булинган, ота-она ва фарзандлар уртасидаги жинсий муносабатлар такикланган. Л.Морган Шимолий Америка хинду кабилалари орасида XX аср арафасида хам пунуаль оила шакли мавжуд булганлигини аниклаган. Пунуаль оила - оиланинг шундай шаклики, унда кариндошчилик она томонидан белгиланиб, гурухли никох - ака-укаларнинг, кейинчалик эса опа-сингилларнинг жуфтликлари билан урнатилган. Полигам никохли оиланинг пайдо булиши кейинги боскичда руй берди, у куп хотинлилик билан характерли. Бу оила шаклида болалар онага караб белгиланганлик холати сакланиб колган. Бундай холат уруFчилик тузумининг емирилиш боскичида пайдо булиб, аввало, жамиятдаги ижтимоий холат билан боFлик эди. К,абилалар уртасидаги тукнашувлар, урушлар туфайли эркаклар сони камайиб турган. Оиланинг бундай тарихий шакли карор топган даврдаёк болалар тарбиясига катта эътибор каратилган. Болага она уруFи томонидан кариндошлик белгилансада, уларнинг ёши ва кизикиши, лаёкати, иктидорига караб уруF оксоколи томонидан тайинланган мураббийлар ов килиш, мехнат куроллари, хужалик буюмларини ясашга ургатишган. Оила шаклланишининг тарихий боскичида моногом оила шаклининг шаклланиши катта ахамиятга эга булиб, бу мухим ижтимоий жараён давлат пайдо булиши ва уруFдошлик муносабатларининг емирилиши билан вужудга келган. Моногом оилалар кадимги Шарк мамлакатларида Европа ва Fарбдаги бошка минтакаларга нисбатан анча илгари - эрамиздан аввалги 1У-Ш минг йилликдаёк вужудга келган. Мазкур оила шаклида асосан эркак хукмронлиги урнатилган булиб, инсоният тарихидаги дастлабки конунлар туплами-кадимги Месопотамиядаги Хамураппи конунларида илк марта узининг хукукий асосини

13 экзогамия - юнонча exo - ташкарида, gamos - никох маъноларини билдиради.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

топган. Мазкур конунларда эркак ва аёлнинг тенгсизлиги, эркакнинг оила ва жамиятдаги барча устунлиги мустахкамланди. Бундай патриахат оила шаклида оиладаги эркак ва аёлнинг функциялари узгарди, аёллар асосан, бола тарбияси ва хужалик ишларига масъул хисобланган, шу билан бирга оилада янгича ахлокий ва хукукий муносабатлар шаклланди. Эркак аёлдан итоатни талаб килган, мулкий муносабатлардаги хам етакчилик отага утган. Бундай оила шаклида уруF оксоколларининг хукмронлиги уруF болаларини тарбиялаш ва аёлларга эгалик килиш бархам топди, жамоа укладидан якка оила уклади хужалиги ва мулкий муносабатларига утилди. Бундай оила шаклида хар бир инсон уз оиласи фаровонлиги ва осойишталиги учун масъул булди. Этнограф олимлар фикрича, оиланинг мазкур шакли карор топсада, аввалги оила шаклининг баъзи элементлари урф-одат ва анъана куринишида сакланиб колган. Оила шаклланишидаги тарихий боскичларнинг барчасида куп никохдан якка никохга утилиши жамият хаётида ижобий роль уйнаган хамда ахлок нормалари ва инсоний муносабатлар карор топишига асос булиб турли хилдаги юкумли касалликлар ва ижтимоий иллатларнинг олди олинган.

Оила шаклланишининг тарихий жихатларида хар бир халкка хос булган холатларини хам кузатиш мумкин. Масалан, кадимги Римда моногом оила тартиблари урнатилган булиб, эркак уз аёлининг хужайини хисобланган. Эркаклар оилада барча хукукларга эга булган, аёлнинг эса хукуклари чекланган эди, аёл хиёнати учун катл килиш тартибини жорий этишган.

Барча халкларда диний эътикоднинг вужудга келиши оила шаклланиши билан бирга кечган. Аммо дунёвий дин хисобланган буддизм, христианлик ва исломнинг вужудга келиши оила муносабатлари равнакида ижобий роль уйнаганлигини кузатишимиз мумкин. Барча диний эътикодларда диний карашларнинг илк шаклланиш боскичида - эрамиздан аввалги 1-минг йиллик охирларида узга диндагилар билан никохга киришиш дастлабки даврда маъкулланган 14. Назаримизда, бунда шу йул оркали мазкур динга эътикод килувчилар сонини купайтириш максади кузланган. Дастлаб оила куриш шахсий иш хисобланган булсада, турли жамиятларда диний дунёкарашнинг урни ва роли кучайиб бориши билан оила ва никох масалалари, асосан, диндорлар томонидан хал этилиши тартиби карор топа бошлади. Масалан, мусулмонларда никох укитиш оркали тузилган шаърий оилаларгина давлат ва жамият томонидан тан олинган. Мукаддас Куръони Карим ва хадисларда оила

14 Каранг: Силаева Е.Г. Психология семьейных отношений с основами семейного консультирования учеб. пособие. - М.: НАУКА . 2002

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

мукаддаслиги ва оила куриб яшаш тавсия этилган, оилавий ажримлар кораланган, никох муносабатлари, оиланинг жамият олдидаги ва жамиятнинг оила олдидаги вазифалари курсатиб берилган.

Христианлик динида хам оила - никох муносабатлари асосий кадрият даражасига кутарилиб борган. Оила куриш ёки бева ва ёлFиз колганларнинг кайта турмуш куриши, оилавий ажримлар хам факат дин уламолари фатвоси билангина амалга оширилиши мумкин булган. Бундай тартибларга, хаттоки, хукмдорларнинг буйсуниши хам шарт булган.

Оиланинг полигиния - куп хотинликка асосланган шакли хам учрайди. Бундай оила шаклида эркак хукмрон хисобланади. Полиандрия оила шакли эса аёлнинг бир вактнинг узида бир неча эркаклар билан яшаши холатидир. Бундай оила шакли кадимги вактларда куп таркалмаган. Аммо бугунги кунда Тибетнинг баъзи жойлари ва Гавайи оролларида яшовчи туб кабилалар орасида учрайди. Полиамор муносабатидаги оилалар хам мавжуд булиб, бундай оила шаклида никох 3 киши уртасида тузилиб, хозирда у "швед оиласи" номи билан аталмокда.

Оила узининг мухим жамоавий кадриятига эга. Тадкикотларга кура, айнан оила макроижтимоий тизимнинг эволюциясини тамин этиб келган. Оиланинг хар бир аъзоси ижтимоий мавкеи ва этник дахлдорлигига караб булинади. Х,аёти давомида хар бир инсоннинг оиладаги мавкеи ва функцияси боскичма-боскич узгариб боради. Вояга етганлар учун оила узининг турли эхтиёжларини кондириш манбаси, кичик жамоа, болалар учун эса психологик, эмоционал ва интеллектуал ривожланиш мухитидир. Маълумки, хар бир социал институт муайян тарихий даврда узига хос функцияларни бажаришга йуналтирилган. Турли йуналишдаги социологлар мазкур социал институтнинг алохида функцияларини урганишга киришиб, классификациялашга уринганлар. Бу сохада анча тулик ва кизикарли маълумотларни С.Липсег ва Д.Ландбергларнинг «Институтционал мактаб» социология манбаларидан урганишимиз мумкин. Классик социологларнинг назарияларида социал институтлар амал килишига кура иккига ажратилиб курсатилган: оддий ва мураккаб. Оддий социал институтнинг классик мисолида оила институтини куриб чикишимиз мумкин. А.Харчевнинг маълумотларига кура, оила кишиларнинг никох ва кон-кариндошлик хусусиятларига асосланган бирлашмаси булиб, ижтимоий турмушни шакллантириш ва биргаликда жавобгарликка кура боFланган буFинидир. АКШ социологи Т.Вебленинг социал институтлар хакидаги концепцияси асосида эса функционал

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 21 ISSUE 10

educational, natural and social sciences -------- JtV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022:5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

ёндашувларни куриш мумкин. Бунга кура, оила - жамият аъзоларининг такрор ишлаб чикариш функциясини бажарувчи институти. Мазкур масалани А.Миллернинг концепцияларида хам учратиш мумкин. Уз даврида М.Вебер хам социал институтлар ва уларнинг функцияларига алохида тухталиб утган. О.Конт уз назариясида оилани жамиятнинг бирламчи асоси сифатида караб чикади, унинг келиб чикишини инсоний муносабатлардаги табиий холат деб изохлайди. Унинг фикрича, оилада ижтимоий муносабатларнинг барча куриниши уз аксини топади, яъни нотенглик, тобелик ва хоказо. Шунга кура, оила кичик бир давлат булиб, у давлатнинг шаклланиш асоси унинг модели, оиланинг социал функциялари эса жамият функцияларини акс эттиради.

П.Сорокин узининг социологик тадкикотларида оилавий келишмовчиликлар, уларнинг сабаб ва окибатлари хакида кенг тухталиб утган15. Л.Призберг «Социал конфликтлар» асарида оилавий келишмовчиликлар ва уларнинг окибатларини, жамият тараккиётига таъсири хакида маълумотлар келтириб, уларнинг олдини олиш ва окибатларига карши курашиш жамият олдидаги мухим масала эканлигини таъкидлайди. Ажрим ёкасига келиб колишни жамиятнинг ахлокий-психологик муаммосигина эмас, балки, ижтимоий окибати жамият баркарорлигига салбий таъсир этувчи хавфли иллат сифатида урганиш зарурлигини бугунги ажримлар курсаткичи курсатиб турибди. Хрзирги замон шаклидаги оилалар уз мазмунига кура жуда кенг куламга эга булиб, оила-никох муносабатларининг барча жихатларини уз ичига олади. Янги ижтимоий-иктисодий муносабатларнинг таркиб топиб бориши оила-никох муносабатларида хам жиддий узгаришлар, янги муаммоларни келтириб чикармокда. Бугунги кунга келиб оила ва никох масалаларида турлича ёндашувлар мавжуд. Шулардан бири футурологик ёндашувдир. Футурология ёндашувга механизми социологияда янги оким булиб, уткан асрнинг 60 - йилларидан бу йуналиш мустакил фан тармоFи сифатида ривожлана бошлади. Мазкур футурологик ёндашув башорат килиш ва прогностиканинг синоними сифатида хам тушунилади. Хрзирги замон футурологик механизмидаги ёндашувларида моногам ва якка никохли оила тури иштирокчилари мазкур тарздаги яшаш тарзига жамоатчилик назорати аралашувини инкор этадилар. Мазкур йуналишда Д.Белл, А.Тофлер, З.Бежинскийлар яратган концепциялар Fарб футурологиясининг тадкикотлари асосини ташкил этади. Уларнинг барчаси мазмун ва мохияти жихатидан феменизмга якин FOялар булиб, улар моногам - бир никохли оила куришга

15 Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. - М.: НАУКА оборат. 1992, - стр. 272 - 273

621

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

карши булиб, никох ва кайси жинс билан оила куриш ихтиёрий булиши кераклигига даъво киладилар. Бу каби йуналишларни неоплатонизм окими деб хам аташ мумкин. Чунки, Платон хам уз давридаги моногам оила шаклини танкид килган. Платон уз карашларини шархлашда гуёки инсон жамият тараккиёти учун уз эхтиёжларидан воз кечиши зарурлиги, жамоавий оилани тузишини ёклаган. ХУ1-ХУ11 аср Гарбий Европа социал утопиясида неоплатонизм куринишидаги ёндашув Т.Морнинг "Утопия" асари оркали кириб келган. Т.Мор уз маданий антропологик карашларида оила ва никох масаслаларида моногам оила турини инкор этади. Унинг Платон карашларидан фаркли оила борасида хам уз утопияси оркали идеядан реал амалиётга чика олди, жамиятдаги оила хаётини танкид килишдан кура янги идеал жамият ижтимоий хаётидаги оила хаётини тасвирлаб бера олди. Машхур ёзувчи Т.Кампанелло анашу Fоялар таъсирида «Куёш шахри» асарини ёзди. XVI асрда Германиядаги дехконлар уруши даврида Т.Мюнцер тарафдорлари коммуналардан иборат оилалар тузган. Аммо бу узокка бормаган. Бугунги футурологик ёндашув тарафдорларининг даъволарида хам «шахс эркинлиги» гуёки оила кадриятидан устун турмоFи зарурдир. Анашундай даъволар сабаб бугун дунёда бир жинсли никохлар расман баъзи давлатларда тан олинаётгандир.

Оила-никох муносабатларининг хукукий-юридик йуналиши, ахлокий-эстетик, оила ва дин, ахолининг саломатлигини химоя килиш муаммоси, оилалар сони, таркиби ва тузилиши, оиланинг моддий-иктисодий таъминоти, турмуш даражаси, оилада эр-хотиннинг урни ва роли, оиладаги рухий мухит, оилавий мажоролар ва ажралишлар, уларни келтириб чикарадиган сабаблар мухим социологик тадкикот объекти булиб келмокда.

Оила-никох муносабатларининг тарихий шаклланиши жихатлари турмуш тарзи социологияси билан узвий боFлик холда урганилади. Зеро, оила билан боFлик барча масалалар кишилар турмуш тарзи таркибига киради. Аммо, оила жамиятнинг кичик булаги сифатида махсус социологик тадкикотга мухтож. Шунинг учун, никохнинг тарихий шаклланишини социологик назария сифатида хозирги давр жамият ижтимоий хаётини илмий жихатдан урганишда мухим ахамиятга эга.

Оила-никох муносабатлари тарихий шаклланиши билан бирга унинг асосий социологик тушунчалари хам ривожланиб борган. Унга куйидагилар киради: оилавий хаёт шароити, оила таркиби, оила функцияси, оила турмуш тарзи, оила мафкураси ва бошкалар. Бу тушунчалар оила-никох

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

муносабатларининг энг мухим жихатларини узида ифодалайди. Оила жамият ижтимоий таркибининг асосий элементи сифатида узига хос социал вазифани бажаради. Оиланинг ижтимоий вазифаси оила ва унинг аъзолари хаёт фаолияти, фаолликни намоён килиш усулига баFишланиб, улар куйидагилардан иборат: биологик купайиш, тарбиявий, хужалик, иктисодий, узаро ёрдам, коммуникатив, регулятив кабилар. Шу билан бирга, оила функциялари хам мавжуд булиб, улар авлодни давом эттириш; бола туFрисида Fамхурлик килиш; уй-хужалик ишларини юритиш; кариялар туFрисида Fамхурлик килиш; бурч ва мажбуриятларни хис килиш; муомала талабларини кондириш; буш вактдан унумли фойдаланиш ва бошкалар.

Узининг тарихий шаклланиш жараёнида оила асосини никох муносабатлари ташкил этиб келган. Никох - тарихан вужудга келган эр- хотин уртасидаги муносабатларнинг ижтимоий-ахлокий шакли. У оркали жамият эр-хотиннинг узаро жинсий хаётини тартибга солади ва оиладаги хукук, бурчларини конунийлаштиради. Оила эса никохга нисбатан янада мураккаброк булиб, нафакат эр-хотин, балки уларнинг фарзандлари ва оила таркибига кирувчи кариндошларни хам уз ичига олади. Оила-никох муносабатларининг асосий принциплари мавжуд: якка никохли тамойил; никохнинг ихтиёрийлиги; ажралишнинг эркинлиги; оила ва оилавий муносабатларда эр-хотиннинг тенглиги; болаларни биргаликда тарбиялаш . Яна оила ижтимоий институт сифатида муайян даражаларга эга булади. Куриниб турибдики, оиланинг авлод колдиришлик функцияси жамият хаётида хам, оила мустахкамлигида хам мухим роль уйнайди. Оилани турли тарихий даврлардаги тараккиёти хакида куйидаги хулосаларга келишимиз мумкин:

• кишилик жамиятида дастлаб гурухли никохли оилалардан индивидуал никохли оилага утилган, эндогам, экзогам ва моногам оила турлари узок тарихий тараккиёт боскичини бошдан кечирган;

• оиланинг тарихий шакллари инсоният тарихий тараккиёти давомида узгарган, оила жамоа укладидан якка хужалик укладига утиб борган, полигния, полиандрия, полимар оила шакллари баъзи халкларда хозирга кадар узининг айрим куринишлари билан сакланиб колган;

• оила кишилик тарихий тараккиётининг неолит давридан бошлаб моногам оила шакли кенг таркалди, айнан ана шу даврдан эътиборан, инсон узининг бирламчи ижтимоий роли - ахлок ва тарбиясини узлаштира бошлаган;

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 21 ISSUE 10

educational, natural and social sciences -------- JtV ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022:5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

• урта асрларда ва маърифатпарварлик даврига кадар оила хусусидаги антик давр мутафаккирлари Платон ва Аристотельнинг илмий - назарий карашлари етакчи назария булиб келган;

• буржуа жамияти карор топиши билан жамиятнинг, демакки, оиланинг хам моддий ахволи яхшиланган, аммо Гарбда шаклланган «буржуа» ахлокида ва Шаркдаги оила тутумларида хам эркаклар хукмронлиги конуний асосини топган. Маърифатпарварлик харакати пайдо булгач бу харакат намоёндалари томонидан оиладаги тенг хукуклилик масаласи илгари сурила бошланган;

1917 йилдан Россияда, кейинрок шаркий Европа ва ижтимоий тенгликка асосланган жамиятларда оиланинг янги тури XX асрнинг биринчи чораги охирларида пайдо булди. Бундай оилада тенг хукуклилик таъминласада, чинакам бахтиёр оила эмас эди. Уша замон мафкураси бундай оила типини канчалик окламасин, унда одамларнинг яшаш даражаси хам, маданият ва таълим хам паст даражада булиб, болаларга тарбия беришда мафкура колипидан чика олмаган, оиланинг маънавий психологик мухити иделогия колипида булиб, узининг тарихий илдизлари, миллийлиги ва кадриятларидан узилиб колган эди. Бундай оилаларда хусусий мулк ва тадбиркорликка йул берилмаган. Окибатда жамият кашшоклик ва очарчилик гирдобига тушиб колди.

Утган асрнинг бошларидаёк юртимизда пайдо булган маърифий харакат -жадидчиларимизнинг илгари сурган илмий назарий карашларида оила равнаки жамият равнакининг омили эканлиги, бунинг учун оилавий тарбиясини ота-она томонидан ташкил этиш мухимлиги хакида таникли педагог Абдулла Авлоний «Туркий гулистон ёхуд тарбия» асарида куйидаги фикрларни таъкидлаб утган: Тарбияни кимлар килур?- деган савол келадур. Бу саволга биринчи уй тарбиячиси, бу она вазифасидир. Иккинчидан, бу мактаб ва мадраса тарбиясидир. Бу ота муаллим, мударрис ва хукумат вазифасидир,- деб жавоб берсак, бу бу киши деюрки кайси оилаларни айтур, билимсиз, боши пахмок, кули тукмок оналарми? Узларида йук тарбияни кандай олиб берурлар,-дер 16 . Мазкур фикрлари билан Абдулло Авлоний оила тарбиясида ота-она хамда жамиятнинг урни мухим эканлигига ахамият каратади. Буюк педагогнинг мазкур карашлари бугунги кунда хам уз долзарблигини йукотган эмас. Либерализм хукмронлик килган жамиятларда эса оиланинг мукобил турлари пайдо булди, тенг хукуклиликка эришилди. Собик иттифок таркалгач, Россия

16 Педагогика. Укитувчи, Тошкент; - 1996, Б.178.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ва МДХ, таркибидаги давлатларда хам оила масалалари, ундаги узгаришлар, трансформацияси кенг микиёсда урганилмокда.

Дунёда руй бераётган тарихий-маданий, сиёсий, ижтимоий-иктисодий, демографик узгаришлар оила ва оила кадриятларига таъсир этиши табиий жараёндир. Халкимиз карамлик гирдобига тушиб колган даврларда, аслида бизнинг маънавиятимизни йук килиб, уз максадларига эришиш учун, аввало, оилани барбод килиш, оилада онанинг урнини йукотишга ахамият каратдиларки, окибатда оиланинг тарихий шакли сунъий тарзда узгартирилди.

Мамлакатимизда оиланинг тарихий шаклланиш жихатларини тадкик этишда халкимизнинг миллий узига хослиги, демографик ва худудий жихатларини, инновацион тараккиёт мезонларни хисобга олган холда, уни социал институт сифатида, авлодлар ворислигини тамин этиб берувчи, шахснинг ижтимоийлашувидаги илк маскан сифатида мустахкамлаш учун катта ва кенг камровли тадкикотлар олиб бориш зарурати пайдо булди. Бу борада академик Р.Убайдуллаева, К,.Абдурахмонов, социолог олимлардан М.Бекмуродов, Ш.Содикова, АДаххоров, М.Гаффорова, К.Калонов, Ш.Мадаева, УДаюмов, М.Турсунов, демограф олимлардан И.Муллажонов, М.Кррахонов, Э.Ахмедов, Л.Максакова, О.Саидахмедов, Г.Муртазина кабилар оила иктисоди, оила маънавияти, оилада кадриятларнинг урни, оила демографияси ва бошка жихатларига оид илмий изланишлар олиб борганлар. Масалан, иктисод нуктаи назаридан оила хам жамият иктисодий холатини тахлил килиш ва мухим иктисодий институт сифатида урганиладиган илмий объектдир. Масалан, академик К,.Абдурахмонов таъкидлаганидек: «Оиланинг иктисодий кудрати, унда тадбиркорликнинг йулга куйилиши, даромадининг ошиши бу жамият иктисодий хаёти ривожи ва бандликни таъминлашнинг мухим омилларидан биридир» 17 Ш.Мадаева тадкикотларида эса, оила ва махалла хамкорлиги, энг кадимги социал институт сифатида махалланинг ёш

авлодни кадриятлар рухида тарбиялашда мухим ахамияти хакида таъкидлаб

" 18 утилади .

Оила - жамиятнинг бирламчи узаги сифатидаги урнини хеч качон йукотмади, аксинча, у хаётнинг давомийлигини таъминловчи, жамият тинчлиги

17 Абдурахмонов К. Оилавий тадбиркорлик иктисодий усиш ва ахоли бандлигини таъминлашнинг мухим фактори сифатида. журнал Общество: гендер и семья в Центральной Азии.№1,- Тошкент; 2019. - Б. 60.

18 Мадаева Ш.О. Особенности национального воспитания в традиционной системе Узбекистана. журнал Общество, гендер и семья в Центральной Азии. № 1, - Тошкент; 2019. - 71-82 бетлар.

19 Махмудов Т. Авесто хакида. - Тошкент; Шарк, 2000. - Б. 32

20 уша жойда, - Б. 38.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ва осойишталигини сакловчи асосий куч сифатида яшаб келмокда. Илк ёзма манбаимиз «Авесто»да хам оилапарварлик Fоялари илгари сурилган, унда оила масаласи шунчаки йул-йуриклар эмас, балки, авлодлар турмушининг таъминоти, серфарзанд булишлик туFрисида хам катта Fамхурлик килинганлигининг гувохи буламиз. Оила-никох муносабатларини уруF ички муносабатларини тартибга солиш зарурати билан юзага келиши «Авесто»да уз ифодасини топган. Шунингдек, «Авесто»да оила мустахкамлигини саклаш, никох тартиблари, эр-хотиннинг мажбурияти, никох тузиш ва бекор килишнинг конун коидалари батафсил баён килинган. Асарнинг махсус бобида Ахура Мазда ёки Зардуштнинг келин-куёвга даъвати, мурожаатлари келтирилган. «Унда оила куриш, жуфти халол танлашда шошма-шошарликка йул куймаслик, ота-она, кексалар маслахатига кулок тутиш каби хакида хам кимматли мулохазалар мавжуд»

Ислом дини назариясида шариат илми ахкомлари, фикх, хадисларда оила ва оилавий муносабатлар асосий уринда талкин этилган. 1Х-Х11 аср - Урта Осиёдаги илк уЙFOниш даврида хам оила масалалари мутафаккирларимизнинг диккат марказида булган.

Буюк жахонгир Амир Темур хам уFил уйлаш, келин танлаш, фарзанд тарбияси ва оила мустахкамлигини энг мухим масалалар каторида курган. Темурийлар давридаги шахзодалар оилаларидаги кичикдек куринган келишмовчиликлари буюк салтанат емирилишини бошлаб берган. Оила баркарорлиги ва унинг жамият хаётидаги урни оиладаги тинчликка боFлик эканлиги хакидаги фикрлар Шаркнинг буюк мутаффаккир алломалари Абу Али ибн Сино, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Юсуф Хос Х,ожиб, Алишер Навоий, Хусайин Воиз Кошифий, Ахмад Дониш, Махмудхужа Бехбудий, мухаддис олимлардан Абу Исо Термизий, Исмоил Бухорий, Махмуд Замахшарий, Абу Мансур Мотрудий ва Бурхониддин МарFилонийларнинг назарий карашларида асослаб берилган.

ХУЛОСА

Х,ар кандай давлатнинг куч-кудрати, аввало, соFлом фикрли, билимдон, халк ва Ватан такдири учун фидоий фарзандларининг куплиги билан белгиланади. Бундай шахслар инсоний фазилатларни оила мухитидан бошлаб урганадилар. Халкимизнинг куп минг йиллар давомида шаклланган миллий оила шакли ана шундай оила шакли хисобланган. Демак, оиланинг ижтимоий институт сифатидаги тарихий шаклланиш жихатларини тахлилидан англадикки,

хамма даврларда хам оила тирик организм сингари бархаёт яшаб келган. Х,ар

626

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 10 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

бир авлод уни янги анъаналар билан тулдириб, бойитиб борган. Дунёнинг барча миллат ва элатларида хам оила кадрияти узига хос куринишда яшаб келмокда.

REFERENCES

1. Платон. Государство//Сочинения. М., 1971,т.3,ч.1, 259 стр.

2. Аристотель. Соч. Т.4, М., 1983, С. 234.

3. Силаева Е.Г. Психология семьейных отношений с основами семейного консультирования учеб. пособие. - М., НАУКА . 2002.

4. Сорокин П. Человек. Цивилизация. Общество. - М.: НАУКА оборат. 1992,

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.