Научная статья на тему 'ЁШЛАР ЎРТАСИДА АХБОРОТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЁШЛАР ЎРТАСИДА АХБОРОТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
31
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Глобаллашув / бешта ташаббус / ахборот таҳдиди / ахборот хуружи / ахборот хавфсизлиги / интернет / хавфсизлик / стратегия. / Globalization / five initiatives / information security / information threat / Internet / security / strategy.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Абилов, Ўрол Муродович

Мазкур мақолада глобаллашув шароитида ахборот таҳдиди тушунчалари, ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг фалсафий жиҳатлари ҳамда ёшлар ўртасида ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ўзига хос хусусиятлари, интернет тармоғидан фойдаланиш шартлари ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CHARACTERISTICS OF PROVIDING INFORMATION SECURITY AMONG YOUTH

This article highlights the problems of using the Internet, as well as specific features of information security among young people, the concept of information threat, philosophical features of information threat in the context of globalization.

Текст научной работы на тему «ЁШЛАР ЎРТАСИДА АХБОРОТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(11), November, 2023

Ëm^AP yPTACH^A AXEOPOT XABOCH3^HPHHH TAEMHH^AmHHHr y3HPA XOC XYCYCHHT^APH

AÖH^OB Ypo^ MypogoBHH

Oanca^a ^amapu goKTopu, TomKeHT THÔÔHëT aKageMH^CH HmuMOHH ^arnap

Ka^egpacu npo^eccopu

АННОТАЦИЯ

Мазкур мацолада глобаллашув шароитида ахборот таудиди тушунчалари, ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг фалсафий жиуатлари уамда ёшлар уртасида ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг узига хос хусусиятлари, интернет тармозидан фойдаланиш шартлари уацида фикр юритилган.

Калит сузлар: Глобаллашув, бешта ташаббус, ахборот таудиди, ахборот хуружи, ахборот хавфсизлиги, интернет, хавфсизлик, стратегия.

ABSTRACT

This article highlights the problems of using the Internet, as well as specific features of information security among young people, the concept of information threat, philosophical features of information threat in the context of globalization.

Key words: Globalization, five initiatives, information security, information threat, Internet, security, strategy.

КИРИШ

Хрзирги даврда жахон микёсида кечаётган глобаллашув жараёнлари XX асрнинг охири ва XXI аср бошларида бутун инсоният, ер юзидаги барча халклар ва миллатлар тараккиёти учун, айникса, хаётга кириб келаётган ёшлар учун мисли курилмаган имкониятлар яратиб бермокда. Авваламбор, фан ва техниканинг илгор ютуклари, замонавий ахборот-коммуникация технологиялари, хусусан, интернет тармоги турли давлатлар ва минтакалар уртасидаги чегараларни очиб бериб, узаро хамкорликва интеграция ривожига сузсиз катта хисса кушаётганига бугун барчамиз гувох булмокдамиз. Лекин одамзот тафаккурининг юксак ва ёркин намоёни булган бундай ютуклар айни пайтда катта куч-кувват ва молиявий имкониятларга эга булган айрим сиёсий кучларнинг гаразли ниятларини амалга оширишда мафкуравий курол сифатида фойдаланилаётганини хам эътибордан четда колдириб булмайди. Биринчи навбатда ёшларнинг онгу тафаккурини, маънавий оламини издан чикаришга каратилган бундай уринишларнинг асл мохиятини, уларнинг узок ва давомли, салбий окибатларини англаш ва бундай хавф-хатарларнинг олдини олиш бугунги кунда ута мухим ахамият касб этиб бормокда [1].

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

Бугунги глобаллашган дунёда ёшлар онгига салбий таъсир килаётган унсурлар хам пайдо булаётганига бефарк карай олмаймиз. Ягона ахборот маконида авж олаётган турли мафкуравий тахдидлар, ахборот хуружлари ёш авлод онгу шуурига жиддий зарар етказиши мумкин. Энди асосий максадлардан бири - ёшларни уша хуружу тахдидлардан химоя килишга каратилмоги зарур. Зеро, глобаллашув - инсоннинг онгу шуури, тафаккури самараси сифатида вужудга келган жахон микёсидаги умумий жараён, таъбир жоиз булса, инсоният бошидаги яна бир синов. Бугунги кунда дунёдаги айрим кудратли давлатлар уз миллий манфаатларини амалга оширишда глобаллашув жараёнидан устамонлик билан фойдаланиб колишга уринмокда. Бу манфаатларнинг шакли, куриниши, сохаси, йуналиши, турлича" [2]. Ана шундай экан укувчи-ёшларда ахборот истеъмоли маданиятини шакллантиришга ва юксалтиришга алохида эхтиёж сезилмокда.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида 2019 йил 19 март куни ёшларга эътиборни кучайтириш, уларни маданият, санъат, жисмоний тарбия ва спортга кенг жалб этиш, уларга ахборот технологияларидан фойдаланиш куникмаларини сингдириш, ёшлар уртасида китобхонликни кенг таргиб килиш, хотин-кизлар бандлигини ошириш масалаларига багишланган видеоселектор йигилиши утказилди. Унда давлатимиз рахбари ижтимоий, маънавиймаърифий сохалардаги ишларни янги тизим асосида йулга куйиш буйича бешта мухим ташаббусни илгари сурди.

Биринчи ташаббус - ёшларнинг мусика, рассомлик, адабиёт, театр ва санъатнинг бошка турларига кизикишларини оширишга, истеъдодини юзага чикаришга хизмат килади.

Иккинчи ташаббус - ёшларни жисмоний чиниктириш, спорт сохасида кобилиятини намоён килишлари учун зарур шароитлар яратишга йуналтирилган.

Учинчи ташаббус - ахоли ва ёшлар уртасида компьютер технологиялари ва интернетдан самарали фойдаланишни ташкил этишга каратилган.

Туртинчи ташаббус - ёшлар маънавиятини юксалтириш, улар уртасида китобхонликни кенг таргиб килиш буйича тизимли ишларни ташкил этишга йуналтирилган.

Бешинчи ташаббус - хотин-кизларни иш билан таъминлаш масалаларини назарда тутади.

Бугунги кунда мамлакатимиздаги 800 дан ортик маданият марказлари, 312 та мусика ва санъат мактабларига атиги 130 минг нафар угил-кдз камраб олингани, мазкур муассасаларнинг аксарияти укув кулланмалари, ноталар

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

туплами, мусика асбоблари, мебель ва жихозлар билан етарли даражада таъминланмаган.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Мамлакатимиз ахолисининг 30 фоизини 14 ёшдан 30 ёшгача булган йигит-кизлар ташкил этади. Уларнинг таълим олиши, касбхунар эгаллаши учун кенг шароит яратилган. Шу билан бирга, ёшларнинг буш вактларини мазмунли утказишни ташкил этиш долзарб масала хисобланади. Ёшлар канчалик маънавий баркамол булса, турли ёт иллатларга карши иммунитети хам шунчалик кучли булади. Ушбу йигилишда ёшларни ахборот тахдиди, интернетдаги зарарли хуружлардан асраш, уларни ахборот технологияларидан унумли фойдаланишга ургатиш масалаларига хам алохида ахамият каратилди.

Хуш, ахборот тахдиди нима? Бу саволга адабиётларда: «ахборот тахдиди -ахборот сохасида шахс, жамият ва давлатнинг хаётий мухим манфаатларига хавф тугдирувчи шароит ва омиллар йигиндисидир» [3], - деган таъриф берилган булиб, уни бир оз такомиллаштирган холда куйидагича таърифлаш мумкин. Демак, ахборот тахдиди деб, шахс, элат, миллат, жамият ва давлатнинг хаётий мухим манфаатларига хавф тугдирувчи шароит ва омиллар хакида тупланган, кайта ишланган холда манипуляция шаклида ахборот-коммуникация тизимлари оркали таркатиладиган куркитиш, дук, пуписа килишга асосланган хатарли хабарлар йигиндисига айтилади. Манипуляция" французча manipulation "manipulus" ховуч "manus" кул сузларидан олинган булиб, ноконуи"й операция, 1969 йил Нью Йоркда чоп килинган "Замонавий социология лугати"да эса "бошкаларга билдирмасдан, асл максадни яширин тутган холда бошкалар устидан хукмронлик килиб, узи истаган хулк-атворни шакллантириш", деб таърифланган [4].

Ахборот тахдидларини куйидагича таснифлаш мумкин:

1. Тахдид объектлари буйича:

- фукароларнинг ахборот сохасида амалга оширилувчи конституцион хукук ва эркинликларига тахдидлар;

- жамият маънавий хаётига тахдидлар;

- ахборот инфратузилмасига тахдидлар;

- ахборот ресурсларига тахдид.

2. Тахдид манбаи буйича:

-ташки - табиий офатлар, техноген, сиёсий, ижтимоий омиллар, ахборот ва коммуникацион технологиялар, бошка ташки таъсирлар билан боглик;

-ички - хисоблаш ва коммуникация техникасининг ишдан чикиши, дастурий таъминотдаги хатолар билан боглик.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

З.Тахдид юзага келишига кура:

-табиий (объектив) - инсон ихтиёридан ташкари объектив табиий жараёнлар ёки табиий ходисаларнинг ахборот мухитига таъсири натижасида;

-сунъий (субъектив) - инсоннинг ахборот мухитига таъсири натижасида келиб чикади.

Сунъий тахдиддар куйидагилар билан фаркланади:

-ихтиёрсиз (тасодифий) тахдидлар - дастурий таъминот, ходимларнинг хатолари, хисоблаш ва коммуникация техникасининг ишдан чикиши ва хоказо;

-ихтиёрий (касддан) тахдид - ахборотлар базасига ёки маконига рухсатсиз кириш, унинг учун тахдид килувчи махсус дастурий таъминотни ишлаб чикиш, вирусли дастурларни ишлаб чикиш, таркаташ ва хоказоларни амалга ошириши мумкин. Ихтиёрий тахдид кишиларнинг харакатларига боглик булиб, у ахборотнинг конфиденциаллиги, яхлитлиги ва кулайлигини рухсатсиз бузиш, шунингдек, ресурслардан уз максадларида фойдаланишга каратилган булади.

Таъсир курсатиш принципига кура имкониятдан ва яширин йуллардан фойдаланган холда конфеденциалликни, яхлитликни хамда кулайликни бузиш максадида амалга оширилиши мумкин. Таъсир характерига кура у фаол ва суст булади. Таъсир этишига кура ахборот мухитига умумий таъсир этувчи ва унинг алохида элементларига таъсир этувчи тахдидларга булинади [5]. Аникроги, «тахдид» арабча суз булиб дук килиш, куркитиш, пуписа; «хуруж» хам арабча суз булиб олга чикиш, отланиш, сузга чикиш, тусатдан хужум килиш деган маъноларни англатади.

Шунга кура, соддарок килиб айтганда ахборот тахдиди - бу куркитишга асосланган зарарли, ута хатарли хабарларни таркатиб дук килиш булса, ахборот хуружи эса ахборот тахдиди сохибларининг ахборот воситалари оркали тусатдан хужум уюштиришлари хисобланади. Умуман олганда «ахборот хуружи» тушунчасига куйидагича таъриф бериш мумкин. Ахборот хуружи бу узбек халкининг ички ва ташки ганимлари томонидан атайин тусатдан унинг ижтимоий-иктисодий, сиёсий-хукукий, маънавий маданий хаётида юз бераётган ижобий узгаришлар, ислохотлар натижасида эришилган марралар, баъзида йул куйилган хато ва камчиликлар хакида ахборот - коммуникациялари, интернет ва бошка оммавий ахборот воситалари оркали ишончсиз, ёлгон, уйдирма, одамларнинг онгини захарлайдиган хар хил маълумотларни таркатиш учун тусатдан килаётган хужумидир. Шундай ута бемаъни ахборотларнинг олдини олиш учун хам ахборот хавфсизлигини таъминлаш зарур. Демак, узбек халкининг кулга киритган мустакиллигини мустахкамлаш ва ривожлантиришда ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг урни бекиёсдир.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

Ахборот хавфсизлиги тушунчаси XXI асрга келиб узгача маъно касб эта бошлади. Унинг бугунги кундаги урни хакида И.А.Каримов таъкидлаганидек: «Хавфсизлик - узлуксиз холатдир, хадсиз - худудсиздир... Х,ар бир минтакада хавфсизликни таъминлаш муаммолари муайян мохиятга эга. Х,ар бир минтаканинг уз хусусиятлари, уз тахдид манбалари ва хавфсизликни саклаш омиллари бор» [6]. Юкорида келтирилган «ахборот» ва «хавфсизлик» тушунчаларининг кискача фалсафий тахлилларидан келиб чиккан холда «ахборот хавфсизлиги» тушунчасига куйидагича фалсафий таъриф бериш мумкин.

Ахборот хавфсизлиги бу - муайян шахс, оила, ижтимоий гурух, мехнат ва хизмат жамоаси, давлат ва жамиятнинг ижтимоийиктисодий, сиёсий-хукукий, маънавий-маданий омиллар асосида хавфхатарсиз тарзда нормал фаолият олиб боришлари учун зарур булган информацияларни урнатилган тартибда саклаш ва етказиб бериш тизимидир. Узбекистонда ахборот хавфсизлигини таъминлаш тизими, бунга:

-Мамлакатимиз мустакиллигини бевосита саклашга каратилган, яъни халкимизнинг тарихий макон ва замондаги урнини инкор килувчи ёки бу хакдаги тарихий далилларни сохталаштириб, уларни бузиб жахон афкор оммасига етказишга уринувчи сохта информациялар окимидан химояланишни уз ичига олувчи хакконий маълумотлар тизимини мунтазам равишда ишга солиш;

-глобаллашув шароитида Узбекистоннинг иктисодиёт сохасидаги эришаётган ютукларига рахна солувчи хар хил информацион хуружларнинг олдини олиш ва уларга ишончли маълумотлар оркали какшаткич зарба бериш, яъни бугунги кундаги жахон-молиявий инкирози шароитида мамлакатимизда юз бераётган иктисодий баркарорлик, колаверса, иктисодий усишнинг сабабларини тушунтириб беришни таъминлаш, уларни сохталаштириб ёки энг ривожланган мамлакатлар билан киёслаш оркали «Узбек модели» ва унинг мантикий давоми булган «Узбекистонни янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси» нинг обрусини туширишга интилаётган ганимларга карши информацион хужумни уюштириш;

- Мамлакатимиз сиёсий тизимини янада мустахкамлаш ва ривожлантиришга, яъни, сиёсий-хукукий хаётни либераллаштиришга, Узбекистонда «демократия» йук деб, бутун дунёга жар солаётган «сиёсатчи»ларнинг гоявий хуружлари ва амалий хаттихаракатларининг олдини олиш ва уларни бадном этиш;

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

- Узбекистонда яшовчи ахолининг 60% ини ташкил этувчи ёшларни миллий ва мустакиллик гояси рухида тарбиялаш, уларнинг онгига миллий мафкуранинг бош ва асосий гояларини сингдиришга каратилган, яъни ёшларнинг маънавиятини юксалтириш, хар хил мафкуравий хуружларга карши иммунитетини шакллантириш, «оммавий маданият» унсурлари оркали кузга куринмас даражада утказилаётган таъсирлар доирасига тушиб колмаслик учун олиб борилаётган ахборотлар хавфсизлигини таъминлаш ишларини киритиш мумкин.

Ахборот хавфсизлигининг юкорида баён килинган тизими фукароларнинг ахборот олиш эркинлигини чекламайди, балки уларнинг бу сохадаги конституциявий хукук ва эркинликларини амалга оширишга хизмат килади. И.А. Каримов таъкидлаганидек: «Фукароларнинг ахборот сохасидаги хукук ва эркинликларини таъминлаш масаласи инсоннинг ахборот олиш, ахборотни ва уз шахсий фикрини таркатиш хукуки ва эркинлигини узида мужассам этган булиб, бу Узбекистонда демократик жамият асосларини барпо этишнинг мухим шарти, таъбир жоиз булса, тамал тоши хисобланади» [7].

Ахборот ва инъикос жараёнининг диалектик алокадорлиги масаласидаги яна бир жихат бу ахборотларда инъикос эттирилган маълумотларнинг хавфсизлигини таъминлаш муаммосидир. Бу хусусда И.А.Каримов: «Айни пайтда жахон микёсида ахборотлаштириш жараёнлари тобора глобаллашиб, бу борадаги ракобат кучайиб бораётган, ахборот наинки товар, балки кучли мафкуравий куролга айланаётган хозирги шиддатли замонда хаётнинг узи, Узбекистон миллий манфаатларини хисобга олган холда, бу йуналишда янги-янги вазифаларни олдимизга кескин килиб куймокда» [8], - деган эди.

Демак, ахборот ва унинг хавфсизлигини таъминлаш бу - ганимларимиз томонидан мамлакатимизга нисбатан килинаётган ахборот хуружларининг олдини олиш хамда уларга нисбатан миллий ахборот воситаларимиз оркали карши какшаткич зарба бериш демакдир. Зеро, ахборот хавфсизлигини таъминлаш масаласи мамлакат мустакиллиги ва давлат суверенитетини мустахкамлаш воситаси экан, унинг ахамиятини биринчи навбатда укувчи ёшлар орасида тушунтириш, амалиётда куллаш сирларини ургатиш борасида мутассадилар куйидаги ишларни бажаришлари шарт. - интернет тармогидан мактабда ва уйда фойдаланиш коидалари руйхатини тузиш ва унга риоя килишни талаб этиш;

- интернет тармогига уланадиган компьютернинг умумий хонада булишини таъминлаш;

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(11), November, 2023

- ёшлар билан уларнинг интернетдаги дустлари хакида сухбат килиш, улар ким эканлиги хакида доимий маълумотга эга булиш;

- керак булмаган контентга блок куйиш;\

- ёшларни электрон почтада шахсий, яъни хусусий маълумотларни киритмасликка, номаълум хатларга жавоб ёзмасликка ургатиш;

- интернетдан келиши мумкин булган дагдага ёки куркитиш хакида маълумот бериб боришга ургатиш;

- фойдаланадиган сайтлар хакида маълумотга эга булиш;

- тармокларда безорилик килмаслик ёки бошка инсонларни куркитиш учун ишлатмаслик лозим эканлигини тушунтириб бориш кабилардан иборат.

Талаба-ёшларнинг ахборот хавфсизлигини таъминлаш учун куйидаги ишларни амалга оширишимиз зарур:

1 .Ахборот хавфсизлигига тааллукли педагогик шартларни муваффакиятли амалга ошириш, яъни компьютер хоналарида хавфсизлик худудини ташкил этиш; компьютер хоналарининг ишлаш тартибини тасдиклаш; Интернет билан ишлашда ёшларга ахборот хавфсизлиги ва уни амалга ошириш буйича йулйуриклар курсатиш.

2.Ёшлар уртасида ахборот хавфсизлиги хамда тахдидлар хакида тушунтириш ишларини олиб бориш ва уни бартараф этишни таъминлаш учун таълим-тарбия жараёнини ахборот маданияти, этика, инсонпарварлик гояларига йуналтириш.

3. Интернет ахборот ресурсларидан олинаётган таълимга тааллукли маълумотларни фильтрлар оркали олиш, Интернетга кушилган компьютерларда фильтр дастурлари урнатилган булиши шарт. Ана шу ишлар бажарилса, укувчи ёшларнинг ахборот хавфсизлиги таъминланади.

АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Каримов И.А. Энг асосий мезон - хаёт хакикатини акс эттириш. - Т., Узбекистон, 2009. - Б. 5- 6.

2. Расулов А. Глобал жараёнлар ва маънавият. Узбекистан матбуоти. - Т., 2008. - №.5-6. - Б.8-9.

3. Президент ёшлар маънавиятини юксалтириш, уларнинг буш вактини мазмунли ташкил этиш буйича мухим вазифаларни белгилаб берди. https: //president.uz/uz/2437

4. Узбек тилининг изохли лугати. Ж.2. Е-М. Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2006. - Б. 538., Миллий истиклол гояси. Дарслик. - Т., Академия, 2005. - Б.99.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(11), November, 2023

5. E3ueBa Y. AxSoporaap TaxgugugaH xuMoanaHHmHHHr negaroruK mapT-mapouTnapu: MoHorpa^ua. - T., AKademnashr, 2016 - E. 25-26

6. KapHMOB H.A. Y3ÖeKHCTOH XXI acp SycaFacuga: xaB^cronHKKa Taxgug, SapKapopnHK mapraapu Ba TapaKKueT Ka^onaraapu // YHHHr y3H XaB^cronHK Ba SapKapop TapaKKHeT fiynuga. T 6. - T., Y3SeKHCTOH, 1998. - E. 37.

7. KapHMOB H.A. MaMnaKaTHMroga geMoKpaTHK HcnoxpraapHH aHaga HyKypnamTHpnm Ba ^yKaponHK ®&MHaTHHH pHBo^narnupHm кoнцeпцнacн // YHHHr y3H ^eMOKpaTHK HcnoxpraapHH aHaga nyKypnamTHpum Ba ^yKaponHK ^aMHaTHHH maKmaHTHpum - MaMnaKaTHMH3 TapaKKueTHHHHr acocHH Me3OHHgHp. T. 19. -T., Y36eKHCTOH, 2011. - E. 71.

8. KapHMOB H.A. TomKeHT axSopoT TexHonoruanapu yHHBepcHTeTHHHHr npo^eccop-yKHTyBHHnapH Ba TanaSanapura, SyTyH ^aMoacura // YHHHr y3u: Hhcoh, yHHHr xyKyK Ba эpкннпнкпapн - ohhh KagpuaT. T. 14. - T., Y3SeKHCTOH, 2006. - E. 53-54.

9. AShhob Y.M., XygaHSepgueB A. K. rnoSannamyB gaBpHga axSopoT Taxgugu, axSopoT xypy^H Ba axSopoT xaB^cronuruHHHr ^anca^HH ^uxaraapu xaKuga. Ilm sarchashmalari, 2019 hhh 9-coh.

10. ATaMypaToBa O.C. Cofhhkhh caKgamga "agonaT" TymyHnacu. BIOETHICS AND MEDICAL LAW Materials of the international scientific and practical conference May 19, 2023. - T., 2023. - E. 97-101.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.