Научная статья на тему 'ЁШ ЎҚИТУВЧИЛАРГА КОМПЛАЕНСНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ'

ЁШ ЎҚИТУВЧИЛАРГА КОМПЛАЕНСНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

132
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
комплаенс / инновацион йўналиш / таълим / тарбия / тажриба мехнизмлари / ўқитувчи фаолияти / устоз-шогирд тизими / compliance / innovative direction / education / training / experimental mechanisms / teacher activity / teacher-student system

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Наргиза Дилмуратовна Қосимова

Мақолада ѐш ўқитувчиларга комплаенсни шакллантиришда улар билан ишлашнинг педагогик-психологик масалалари, россия олимларининг педагогик фаолиятларига ои қарашлари, хамда Ўзбекистонда таълим тизимида комплаенсни ривожлантиришга оид методик тавсиялар берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL MECHANISMS OF COMPLENEMENT FOR YOUNG TEACHERS

The article provides young teachers with pedagogical and psychological issues of working with them in the formation of compliance, views on the pedagogical activities of Russian scientists, as well as methodological recommendations for the development of compliance in the education system in Uzbekistan

Текст научной работы на тему «ЁШ ЎҚИТУВЧИЛАРГА КОМПЛАЕНСНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ»

ЁШ УЦИТУВЧИЛАРГА КОМПЛАЕНСНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ

ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ

Наргиза Дилмуратовна Касимова

Андижон Давлат Тиббиёт институти укитувчиси (психология фанлари номзоди)

АННОТАЦИЯ

Маколада ёш укитувчиларга комплаенсни шакллантиришда улар билан ишлашнинг педагогик-психологик масалалари, россия олимларининг педагогик фаолиятларига ои карашлари, хамда Узбекистонда таълим тизимида комплаенсни ривожлантиришга оид методик тавсиялар берилган.

Калит сузлар: комплаенс, инновацион йуналиш, таълим, тарбия,тажриба мехнизмлари, укитувчи фаолияти, устоз-шогирд тизими.

PSYCHOLOGICAL MECHANISMS OF COMPLENEMENT FOR YOUNG

TEACHERS

Nargiza Dilmuratovna Kosimova

Teacher of Andijan State Medical Institute (PhD in Psychology)

ABSTRACT

The article provides young teachers with pedagogical and psychological issues of working with them in the formation of compliance, views on the pedagogical activities of Russian scientists, as well as methodological recommendations for the development of compliance in the education system in Uzbekistan.

Keywords: compliance, innovative direction, education, training, experimental mechanisms, teacher activity, teacher-student system.

КИРИШ

Узьекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги Фармони билан тасдикланган "Халк таълими тизимини 2030- йилгача ривожлантириш Концепцияси" да узлуксиз таълим тизимини сифат жихдтидан янги боскчига кутариш, жахрн таълим рейтингларида мамлакатимизни юкори погоналарга олиб чикиш каби бир катор устувор вазифалар белгилаб берилган.

Хусусан, узлуксиз таълим чукур, хар тарафлама асосли таълим-тарбия беришда, мутахассис кадрлар тайёрлашнинг турли шакл, услуб, восита, усул ва йуналишларининг мукаммал уйгунлигига бохликдир. Таълимнинг барча боскичларига оид умумий педагогик, психологик ва дидактик талаблар ёш укитувчининг дастурий билим, тасаввур ва куникмалари асосида мустакил ишлаш самарадорлигини такомиллаштириш, илмий фикрлашга, касбига кизикишини ошириш, касбий билимларини чукурлаштириш, назарий ва амалий машгулот мобайнида уларнинг фаоллигини оширишдан иборатдир.

Таълимнинг бугунги вазифаси ёшларни кун сайин такомиллашиб бораётган ахборот-таълим мухдти шароитида мустакил равишда фаолият курсата олишга, ахборот окимидан окилона фойдаланишга ургатиш самарадорлигига эришишдир. Бунинг учун, уларга узлуксиз равишда мустакил ишлаш имконияти ва шароитини яратиб бериш зарур, фан, тарракиёт ва таълим ривожланиши энг аввалло унинг тажрибали устозларига боглик масалаларни куриб чикиш вакти келди. Ёш укитувчиларнинг билимга булган эхтиёжлари ва кобилиятларини шакллантириш хамда ривожлантиришга йуналтирилган булиши учун тажрибали устоз-мураббийлар фаолиятининг масъулиятини ошириш мухим ахамиятга эгадир.

Хрзирги даврда содир булаётган инновацион жараёнларда таълим тизими олдидаги муаммоларни хал этиш, янги ахборотни узлаштирадиган ва узлаштирган билимларини узлари томонидан бахолашга кодир булган, зарур карорлар кабул килинадиган, мустакил ва эркин фикрлайдиган кадрлар керак.

Айникса, олий таълим тизимида олиб борилаётган илмий, методик фаолиятни асосий максади ёшларни камол топтириш ва келажакда жамиятда, хаётда узининг шахсий позициясига эга булишни такозо этмокда. Маколанинг мазмуни хам айнан таълимдаги инновацион йуналишга каратилган ёш укитувчиларга "комплаенс"ни шакллантириш хамда амалиётга татбик этиш хусусида фикр юритилади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

"Комплаенс" сузи (ингл. суздан "complianse"- мувофиклик, розилик) маъносини билдиради. Ушбу терминдан биринчи булиб Гарб мамлакатларида хукук -тартибот органлари ходимлари фойдаланишган. Мувофиклик хатларини бошкаришга имкон берувчи ички назорат тизими, компаниялар ва топ менежерларни жавобгарликка тортиш хавфи, давлат томонидан белгиланган талаблар ва мажбуриятларнинг бажарилмаслигига олиб келиши мумкин булган

ходисаларни тизимли равишда олдиндан мониторингини юритиш ишлари ташкил этилган. Комлаенс - оркали хукук тартибот органларига келган хатларни мухимлигини хисобга олиб, халкаро амалиётга мувофик тизимини, ички назоратни ва хатларни бошкариш тизимини яратиш учун ишлаб чикилган методологиядан фойдаланиш кераклиги хисобга олинган. Бу жараён баркарор ва баркарор ривожланиш учун зарур булган барча элементларни бошкариш имконини беради.

Россияда бу атама йирик хорижий компаниялар келиши билан пайдо булди, бу каби функционал фаолиятининг ажралмас самарали кисмига айланди. Унинг асосий максади -касбий ва ахлокий меъёрларнинг бузилишидан келиб чикадиган хукукий ва турли хатарларни минималлаштириш. Кенг маънода, бу атама бозор иштирокчилари билан боглик конун, меъёрлар, узини-узи бошкариш коидаларига риоя килмаслик натижасида келиб чикадиган хукукий ёки тартибга солувчи санкциялар, моддий -молиявий инкорозларга учраш ёки хурмат -эътиборни йукотиш хавфини англатиши хакида маълумотлар берилган.

Маколанинг мазмунидан келиб чикиб, бизнинг таълим жараёнимизда, ёш укитувчиларда комплаенсни шакллантиришнинг долзарблиги шундаки, бугунги кунда таълим сохасида хам комплаенс моделидан фойдаланиш таълим сифатини оширишга хизмат килиши мумкин.

2020 йил 23 сентябрь куни Узбекистон Республикасининг "Таълим тугрисида"ги ^онуни кабул килинди. ^онуннинг 9-моддаси Умумий урта ва урта махсус таълим хакида белгиланган булиб, унда умумий урта ва урта махсус таълим умумтаълим укув дастурларини, зарур билим, малака хамда куникмаларини узлаштиришга каратилган боскчилари белгилаб берилган. Хусусан, урта таълим олувчилар томонидан зарур билим, малака ва куникмалар узлаштирилишини, шунингдек таълимнинг кейинги тури танланишини хамда юкори малака талаб килинмайдиган касблар эгалланишини таъминланиш вазифалари белгилаб бюерилган. Шунингдек, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги 187-сонли "Умумий урта ва урта махсус, касб-хунар таълимнинг давлат таълим стандартларини тасдиклаш тугрисида"ги карор мазмунида хам, таълим тизимидаги хар бир таълим берувчи хужжатнинг мазмун-мохиятини, максад вазифаларини, асосий принципларини билиши, хамда уни амалиётда куллай олиш билим ва куникмасига эга булиши керак. Амалиётда эса бу каби холат узининг салбий томонларинии курсатиши аник. Чунки укитувчи уз мехнат фаолиятига доир

норматив хужжатлар билан ишламас экан, унинг ижросини узи билганича ёки анънавий эски услублар билан укитишни давом эттириши аник. Комплаенс айнан - хар кандай ички ва ташки талабларга ёки нормаларга мувофик булишни таъминлайдиган жараёндир. Масалан, тиббиётда комплаенс шифокор ва бемор уртасидаги мувофиклик, узаро ишонч хисси оркали намоён булади. Бунда беморнинг шифокор айтганларига риоя килиши, дориларни уз вактида истеъмол килиши, пархез ёки овкатланиш рационига риоя килиши, ёки беморнинг ички хис-туйгуларида дунё лаззатларидан воз кечиш холатини билдирмасликка харакат килиши хам комплаенсни бир асосий факторларидан бири эканлигини тушуниш мумкин.

Тахлилимизча, ёш укитувчиларда хам шифокор ва бемор уртасидаги комплаенсни (мувофикликни) шакллантириш учун укитувчилик фаолиятида узига хос хусусиятлари билан боглик педагогик ва психологик муаммоларни аниклаш ва коррекция килиш лозим. Гап шундаки, таълимда иккинчи даражали масаланинг узи йук -унда хамма нарса ва таркибий элементлар бирдай ахамиятлидир. Шу маънода, таълим ута таъсирчан жараён хисобланади. Бунда педагогик фаолият субъекти хисобланган педагог-укитувчидаги психологик ва педагогик сифатлар мухим роль уйнайди.

Таълим фаолиятини хар томонлама тадкик килган рус олими Т.В.Габайнинг фикрича, агар укиш билан факат укувчиларгина шугулланишса, укитиш фаолиятини эса, зарур малака ва тайёргарликка эга булган хар кандай одам олиб бориши мумкин, дея таъкидлаган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Аслида, ёш укитувчи ким ? Бу - шахс укув юртларида олий даргохни битириб, дастлабки 3-4 йил ишлаётганлар тоифасига киради олий таълим муассасаси хусусиятларини эътиборга олган холда "ёш укитувчилар"ни куйидаги туртта тоифага ажратиш мумкин.

1. Олий таълим муассасасини битириб, педагогик фаолиятни бошлаганига 3-4 йил булган ходимлар;

2. Ёши катта, бирок педагогик фаолиятни энди бошлаганлар;

3. Умумий урта таълим, касб-хунар коллежлари ва бошка турдаги таълим муассасаларини эндигина битириб келган ходимлар. (Олий таълим муассасаларининг педагогик фаолияти бошка таълим муассасаларидан фарк килади). Масалан, а) машгулот мазмунида - олий таълим муассасасида маърузага пухта тайёргарлик куриш лозим, урта таълим муассасаларида эса

машгулотнинг бундай шакли йук; б) бу ерда илмий тадкикот иши билан шугулланиш керак булади (илмий тадкикотчилик иши фан номзодлари, фан докторлари томонидан укитувчиларга тушадиган умумий иш юкламасининг 15-25 фоизини ташкил килади), мактабларда эса мажбурий эмас;

4. Ёшидан катъий назар уз устида ишламайдиган укитувчилар.

Ёш укитувчиларнинг шахсий иш режалари булиб, улар уз фаолиятларини мазкур режа асосида ташкил этадилар. Бундан ташкари фанлар буйича метод бирлашмалар, методик уюшмалар хам мазкур ёш укитувчилар фаолиятини такомиллаштиришга хизмат килади.

Америкалик машхур тадбиркор, мухандис, милиордер - Илон Рив Маскнинг фикрича :"Хаётда муваффакиятга IQ даражаси юкори инсонлар эмас, балки харакат даражаси юкориларгина эришади"-деган фикрни баён килган. Зеро, укитувчилар орасида узини-узи англаш мотиви хам унинг самарадорликка эришиш жараёнини курсатади. Укитувчиларни узини-узи ривожлантиришда, узига бахо бериш билан хам шаклланади. Уларнинг узини-узи бахолашида 2 хил ёндашув мавжуд: 1 ) узига юкори бахо берувчилар, 2) узига, уз имкониятларига паст бахо берадиган укитувчилар. Биринчи тоифадагилар "мен хамма нарсани биламан" деб уйлайди, иккинчи тоифадагилар эса, аксинча узига ишонч хисси етишмайди. Буни биз мумий урта таълим мактабларида ёш укитувчилар педагогик фаолиятини кузатганимизда аникланганмиз.

Ёш укитувчилар дарс утганида тайёрлаган укув материаллари тезда тугаб колади ёки аксинча, уларни укувчиларга етказиб беришга улгурмайди, яъни вакти етмайди -уларга вактни тугри идрок эта олмаслик хусусяитлари кузатилган. Уларнинг укув ва методик адабиётлари устида ишлашлари хам узига хос булиб, купинча дарсга тайёрлик вактида факат дарсликдан ёки укув кулланмасидан фойдаланган холда тайёрлашади. Бундан ташкари улар купинча укув материалларини баён килишда ноизчиликка йул куядилар, яъни мантикий изчиллик бузилади, бу эса мавзунинг укувчилар томонидан узлаштиришрилишида мураккабликларни вужудга келишига сабаб булади.

Яна бир камчилик, уларнинг нуткида монотонлик - бир хиллик холати, бу эса укувчиларни толиктиради. Ёш укитувчилар фаолиятида куйидаги зиддиятларни хам кузатиш мумкин: уларда бетартиблик ривожланган, дарс конспекти машгулот режаларини уз вактида ёзадилар, иш столи хам саранжом, хужжатлари жойида, бирок уз устида кам ишлайдилар. Бундан ташкари бу тоифа укитувчилар, рахбарлар, шунингдек, тажрибали укитувчилар

томонидан бериладиган танбех ва танкидий фикрларни огриниб кабул киладилар. Масалан, бир ёш укитувчи "нега машгулот пайтида жуда тез гапирасиз?" деган саволимизга "чунки материал куп, вакт етмайди!" деган жавобни олганмиз. Фанига оид ва фанидан ташкари мавзуга оид инновацион ва монографик асарларни кам мутолаа килиш ёки мутлако укимаслик хам дарс машгулотлари самарадорлигининг пасайишига олиб келади. Маълумки, инсон китоб укимай куйса, укитувчилик хусусиятини хам йукотади.

Ёш укитувчиларга хос булган яна бир хусусият шундан иборатки, улар бошкаларга таклид килишга хам мойил буладилар. Бу кандайдир даражада фаолиятга ижобий таъсир этиши мумкин. Аммо педагогик фаолият узига хос бетакрор фаолият булганлиги учун хам, бировга таклид килиш билан услубиётни узлаштириб булмайди. Чунки услубиёт - бу жуда куп объектив ва субъектив омилларнинг узаро бирлигидан иборат булиб, унда укитувчи -шахсининг индивидуал -психологик хусусиятлари хам мухим роль уйнайди. Шу уринда услубиётнинг 50 фоизи билимлардан ва яна 50 фоизи тажрибадан иборат эканлиги тажрибалардан маълум.

Америкалик педагог П.Хёрстнинг фикрича инсоннинг уз устида ишлаши куйидагиларни камраб олар экан: 1. Рационал мушохада юритиш. 2. Ижтимоий куникма ва ролларни узлаштириш. 3. Билимларни эгаллаш. 4. Узидаги кобилиятларни ривожлантириш. Табийки, педагогларни тайёрлашда бу каби омлларни эътиборга олиш олий максад сари етаклайди.

Юксак интеллект эгаси булиш учун, ёш укитувчининг педагогик фаолияти, машгулотлардан кейинги тахлил хам унинг ривожланишига катта туртки беради, бунда ирода ва онг бирлиги тамойили мухим роль уйнайди. Бу тамойил куйидаги мухим психологик жихатларга эга. Бизнингча, хар кандай фаолият сингари, педагогик фаолиятни ташкил килувчи хатти-харакатлар психологик жихатдан бир-бири билан узаро изчил боглик хамда бешта асосий боскичлардан иборат: максад куйиш, максадни амалга ошириш усулларини куллаш ва олиб боручи йулларни ( табиийки, улар бир нечта булади) аниклаш; маълум бир мулохаза ва мушохадалардан кейин мазкур йуллардан бирини танлаш; танланган йул билан педагогик максадга эришиш ва нихоят, амалга оширилган хатти-харакатларни кайта тахлилдан утказиш. Бунда хамма боскичларнинг изчил амалга оширилишини таъминлаш канчалик мухим ахамиятга эга булса, унинг якуний тахлили хам шунчалик катта роль уйнайди. Тахлил канчалик чукур ва талабчанлик асосига курилса, ёш укитувчилардаги педагог - мутахассис сифатидаги шаклланиш жараёни шунчалик тез юз

беради. Асосийси, бунда ёш укитувчиларнинг узлари учун тузган хар кунлик, хафталик ва ойлик шахсий иш режаларини ижроси таъминланади, хамда уларда комплаенс (мувофиклик) касбига мослик даражаси кутарилади. Асосий жихати, педагогик фаолиятни самарадорликка эришиш даражаси ёш укитувчининг укув жараёнини норматив хужжталар асосида, хамда режани тугри ташкил эта олишига богликдир. Тажрибалар шуник курсатадики, укитувчиларнинг бир кунлик педагогик фаолиятини тахлил килиш ва эртанги кунни режалаштириш нафакат педагогик, методик жихатдан узини идрок эта олиши, балки, келажакда хам узини ривожлантиришга булган стратегик режалар тузиш мотивацияси хам шаклланади.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, ёш укитувчи иш фаолиятини муваффакиятли натижалар билан ишласа, бундай шароит шахсда педагогик фаолиятдан рохатланиш мотивацияси шаклланишига хам позитив муносабатни шакллантиради. Зеро, укитувчининг юксак педагогик билим ва тажрибаларга эга булишидан ташкари, маънавий-ахлокий сифатларга, интеллектуал ривожланиш маданиятига эга булишни хам талаб килади.

REFERENCES

1.Узбекистон Республикасининг "Таълим тугрисида"ги ^онуни 2020 йил 23 сентябр.УР^-637.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги ПФ-5712-сонли "Узбекистон Республикаси Халк таълими тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиклаш тугрисида"ги Фармони.

3. Р.Ишмухамедов, М.Юлдашев. Таълим ва тарбияда инновацион педагогик технологиялар (таълим тизими ходимлари, укитувчилар, тарбиячи ва мураббийлар, методистлар учун укув кулланма)-Т.:2017.

3. 1.Козелецкий Ю.Психологическая теория принятия решений. М,1979.

4.Машков В.Н.Психология управления.-СПб.,2000.

5.Т.В.Габай. Учебная деятельность и ееё средства. МГУ.1988 г. 148 стр.

6.К.А.Шварцман. Философия и воспитание.-М.Политиздат.1999г.109 стр.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.