Научная статья на тему 'ЙОД ТАНҚИСЛИК ҲОЛАТИ ВА КАСАЛЛИКЛАРИ. ЭТИОЛОГИЯСИ. КЛАССИФИКАЦИЯСИ. КЛИНИКАCИ ДИАГНОЗТИКАСИ. ВА ПРОФИЛАКТИКАСИ. ДАВОЛАШ УСУЛАРИ'

ЙОД ТАНҚИСЛИК ҲОЛАТИ ВА КАСАЛЛИКЛАРИ. ЭТИОЛОГИЯСИ. КЛАССИФИКАЦИЯСИ. КЛИНИКАCИ ДИАГНОЗТИКАСИ. ВА ПРОФИЛАКТИКАСИ. ДАВОЛАШ УСУЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1096
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Йодтанқислик / тиреоид гормонлар / гипофиз / ферментатив Қалқонсимон без / носпецифик / Тироидэктомия / Антиструмин / Диффуз / iodine deficiency / thyroid hormones / pituitary gland / enzymatic thyroid gland / nonspecific / thyroidectomy / antistrumine / diffuse.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — A. Baxtiyorov

Ушбу маколада йодтанқислик касалиги хакида малумот чунки Узбекистонда бу касалик жуда кенг таркалган ва йод йетишмовчилиги мавжуд маколада Йодтанқислик касалликлари ктиологияси клиникаcи классификацияси диагнозтикаси йоритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MEMORY STATE AND DISEASES. ETIOLOGY. CLASSIFICATION. CLINICIAN DIAGNOSIS. AND PREVENTION. METHODS OF TREATMENT

This article contains information about iodine deficiency disease, since this disease is very common in Uzbekistan and there is iodine deficiency.

Текст научной работы на тему «ЙОД ТАНҚИСЛИК ҲОЛАТИ ВА КАСАЛЛИКЛАРИ. ЭТИОЛОГИЯСИ. КЛАССИФИКАЦИЯСИ. КЛИНИКАCИ ДИАГНОЗТИКАСИ. ВА ПРОФИЛАКТИКАСИ. ДАВОЛАШ УСУЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ЙОД ТАЩИСЛИК Х,ОЛАТИ ВА КАСАЛЛИКЛАРИ. ЭТИОЛОГИЯСИ.

КЛАССИФИКАЦИЯСИ. КЛИНИКАСИ ДИАГНОЗТИКАСИ. ВА ПРОФИЛАКТИКАСИ. ДАВОЛАШ УСУЛАРИ Бахтиёров Асадбек Бобурович

Тошкент тибиют академияси Тиббий биология факултети 4-курс талабаси https://doi. org/10.5281/zenodo.7261102

Аннотация. Ушбу маколада йодтанцислик касалиги хакида малумот чунки Узбекистонда бу касалик жуда кенг таркалган ва йод йетишмовчилиги мавжуд маколада Йодтанцислик касалликлари ктиологияси клиникат классификациями диагнозтикаси йоритилган.

Калит сузлар: Йодтанцислик, тиреоид гормонлар, гипофиз, ферментатив Калцонсимон без, носпецифик, Тироидэктомия, Антиструмин, Диффуз СОСТОЯНИЕ ПАМЯТИ И ЗАБОЛЕВАНИЯ. ЭТИОЛОГИЯ. КЛАССИФИКАЦИЯ. КЛИНИЧЕСКИЙ ДИАГНОЗ. И ПРОФИЛАКТИКА. МЕТОДЫ ЛЕЧЕНИЯ Аннотация. В данной статье содержится информация о йоддефицитной болезни, так как это заболевание очень распространено в Узбекистане и существует йододефицит.

Ключевые слова: дефицит йода, тиреоидные гормоны, гипофиз, ферментативная щитовидная железа, неспецифический, тиреоидэктомия, антиструмин, диффузный MEMORY STATE AND DISEASES. ETIOLOGY. CLASSIFICATION. CLINICIAN DIAGNOSIS. AND PREVENTION. METHODS OF TREATMENT Abstract. This article contains information about iodine deficiency disease, since this disease is very common in Uzbekistan and there is iodine deficiency.

Key words: iodine deficiency, thyroid hormones, pituitary gland, enzymatic thyroid gland, nonspecific, thyroidectomy, antistrumine, diffuse.

КИРИШ

Йодтанцислик х,олати ва касалликлари-ташки мух,итда йод етишмовчилиги булган эндемик регионалларда яшайдиган одамларда калконсимон без катталашишига айтилади.

Агар I даражали калконсимон безнинг катталашиши болалар ва успирин ёшдаги болалар орасида 5%-дан, катта ёшдаги одамлар орасида 30% дан юкори булса эндемик регион деб х,исобланади.

Катта ёшдаги соглом одамларда суткалик йодга эх,тиёж 180-280 мкг. Агар организмга сутка давомида 100 мкг дан кам микдорда йод истъемол килинса, аста секин калконсимон без компенсатор катталашиши намоён булади.

Атроф мух,итда йод етишмовчилигининг асосий окибати букок пайдо булишидир. Шу сабабдан х,ам шу патгача йодтанкислиги регионларда факат букок ривожланади деган тушунча бор эди. Х,озирги пайтда, йод етишмаслиги окибатида букокдан ташкари инсон соглиги учун хдвф тугдирадиган х,олатлар ривожланиши курсатилиб келинмокда. 1983 йилда эндемик букок ибораси «йодтанкислиги касалликлари» (ЙТК) ибораси билан алмаштирилиб кулланилмокда. Кейинги пайтларда ЙТК-муаммоси бутун жах,он медицинасинингасосий муаммоларидан бири булиб колмокда. Чунки бу касаллик билан ах,олининг саломатлик х,олати ва жамиятнинг интеликтуал даражаси аникланади. Шу сабабдан х,ам 1990 йилда бутун жах,он Согликни Саклаш ассоциацияси томонидан

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ШТЕКМАТЮМЛЬ 8С1БОТ1Р1С ГОШ1ЧАЬ УОШЫБ 1 188иБ 7 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

йодтанкислик билан боглик булган касалликларни бартараф килиш юзасидан резолюция кабул килинган. районларда тулик бартараф килишга эришилди. Лекин, кейинги пайтларда ахолининг йодланган туз билан таьминот сусайиши, хамда букокга (ЙТК) булган муаммога эътиборнинг камайиши, яна эндемик букокнинг купайишига сабаб булди. Бутун жахонда эндемик букок кенг микиёсда таркалган. Х,озирги пайтда жахонда йодтанкислиги регионларда яшаётган одамлар, яъни ЙТК гахавфи юкори булган одамлар сони 1 млр. дан юкорини ташкил килади. МЕТОД ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тахминан уларнинг 200-300 млн. ида букок, 5 млн. ида эндемик кретинизм аникланган. Бир млн. дан купрогида енгил психомотор узгаришлар кайд килинган. Узбекистонда хам купчилик худудлар азалдан эндемик регион булиб хисобланиб келинади. Лекин, эндемик букок кенг таркалганлигига карамасдан одамларнинг саломатлигига кучли салбий таъсир курсатмаган. Бу холат биринчи навбатда купчилик худудларда йодтанкислиги даражаси нисбатан камрок булганлиги билан асосланган. Шу сабабдан хам калконсимон безнинг енгил компенсатор катталашиши кузатилган ва купчилик болаларда калконсимон безнинг функционал холати узгармаган. Х,озирги пайтда мамлакатимизда эндемик букок билан боглик вазият салбий томонга узгарди. Эндемик регион хисобланган худудларда калконсимон бу катталашишнинг юкори даражаси болалар, хусусан усмирлар орасида купайиб бормокда. Тугунли букок, калконсимон без раки, аутоиммунли тиреоидит каби касалликлар солмоги ахоли орасида йилдан йилга ошиб бормокда.

Этиологияси. Асосий омил атроф мухитда йод етишмаслиги (тупрок, сув ва озик-овкат махсулотларида). Агар тупрок ва сувда йод микдори етарли булса эндемик букок пайдо булмайди Йодтанкислик холати ва касалликлари келиб чикишида оксил вавитаминларга танкис булган озик-овкат махсулотларини узок муддатларда кабул килиб юриш, инфекцион омиллар, интоксикация, моддий иктисодий шароитнинг ёмонлашуви каби бошка букокоген омиллар хам эндемик букок келиб чикишидаги ахамиятини хозирги фан илмий асослаб берган. Кейинги йилларда, организмга керакли булган айрим микроэлементларнинг, шу жумладан бром, цинк, коболат, мисни кам кабул килиш, хамда фтор, хром, кальций, марганец элементларининг ортикча тушуши хам эндемик букокнинг ривожланишида катта ахамиятга эга эканлиги катор муаллифлар томонидан курсатилиб келинмокда. Айрим озик-овкат махсулотлар таркибида йодиднинг органик йодга айланишида тускинлик килинадиган букокоген моддаларнинг (перхлорат, тиомочевина, тиоуроцил) роли хам жуда мухим. Ирсий омиллар купчилик авлодида букок булган оилада учрашиш ёки бошка тугма дефекти булган болалар сонининг куплиги катор тадкикотчилар томонидан таъкидланиб келинган. ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Патогенези. Йодтанкислик холати ва касалликларининг келиб чикиши механизмини тушуниш учун организмда йоднинг узлаштирилишини яхши тасаввур килиш лозим Ташки мухитдан тушган йод молекуласи организмда калконсимон безтомонидан ушлаб колинади ва тиреоид гормон синтези учун сарфланади. ^он зардобидаги йод бирикмалари (Ю, NаJ) калконсимон бездаги ферментлар таъсирида молекуляр йодгача оксидланади ва тирозин билан бирикиб МИТ (монойодтирозин) ва ДИТ (дийодтирозин) хосил килади. Кейинчалик оксидланиш шароитида трийодтиронин (Т3) ва тетрайодтиронин (Т4) га

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

айланади. Организмда йод танкислиги тиреоид гормонлар секрециясининг сусайишига олиб келади. ^айта богланиш принципи буйича конда тиреоид гормонлар микдорининг камайиши гипофизда тиротроп гармонлар секрециясини стимуляция килади. Тиреотропин калконсимон безда гормонлар хосил булишини кучайтиради ва калконсимон без тукималарининг компенсатор гиперплазиясини чакиради. ^иска муддатда букокнинг катталашиши, безда кисталар пайдо булиши ва тугунларнинг ривожланиш механизми тулигича урганилмаган. Бунда гормонопоэз асаб томонидан бошкарилиши ва калконсимон без паренхимасининг гиперплазияси мухим ахамиятга эга. Булардан ташкари узок муддата йод танкислиги, кайтмас ферментатив жараёнлар бузилиши хужайралар цитолизини чакириб, аутоантиген хосил булишига ва кейинчалик аутоммунизация жараёни билан асосланган яллигланишларга сабаб булиши мумкин

Классификацияси. . Х,озиргача 1961 йилда йодтанкислик холати ва касалликлари муаммосига багишланган халкаро эндокринологлар конгрессида кабул килинган тасниф кулланилиб келинмокда. Бу тасниф буйича эндемик ва спорадик букок калконсимон безнинг катталашиш даражаси буйича (0, 1, II, III, IV, V), клиник шакли (диффуз, тугунли, аралаш), функционал холати (эутиреоидли, гипотиреоидли ва кретинизм аломатлари) буйича ажратилади. Тугунли букок кучли тиреотоксикоз белгилари билан кечса, алохида шакли калконсимон безнинг токсик аденомаси дейилади калконсимон без жойлашиши буйича кукс орти, халкасимон букок, дистопиялашган букок (тил илдизи букоги, кушимча калконсимон без булагида) тафовут килинади. калконсимон без катталашиши III даражаси ва ундан катта даражалари букок дейилади. Агар калконсимон без Ш даражада катталашишида тугун булсагина букок дейилади. МУ^ОКАМА

Клиника. Касалликнинг клиник аломатлари калконсимон безнинг катталашиш даражаси ва функционал фаолиятининг бузилиши билан боглик булган махаллий ва умумий симптомлар билан намоён булади. Одатда эндемик букок аста -секинлик билан бир неча йиллар давомидаривожланади.Бемор узининг касаллигини деярли сезишмайди. Купчилик холларда умумий профилактик курик пайтида бошка биронта касаллик туфайли врачга мурожаат килиб боришганида ёки атрофдагилар эътибор килган холларда аникланади.

Касалликнинг дастлабки этапларида носпецифик шикоятлар яъни умумий кувватсизлик, бош огриги, иштаха ёмонлашиши, хотира сусайиши, юрак сохосида нокулайлик хис килиши пайдо булади. Кейинчалик букок катталаши натижасида буйин сохасида нокулайлик, ютинганда кадалиш хисси каби шикоятлар характерли. калконсимон без тукимасининг усиши буйича диффуз, тугунли ва аралаш букок тафовут килинади. Тугунли букок калконсимон безда усмасимон тукима пайдо булиши билан характерланади. Бунда думалок шаклдаги, хар-хил улчамли тугун пайпасланади, калконсимон безнинг колган кисми пайпасланмайди. Диффуз букокда калконсимон без бир хил текис катталашган. Агар калконсимон без диффуз катталашган булиб унда тугунча пайдо булса аралаш букок деб аталади.

калконсимон безнинг функционал фаолиятининг узгариши буйича эндемик букок гипер-, гипо- ва эутироид турлари тофовут килинади. Йодтанкислик холати ва касалликлари, асосан яъни 70-80% холлардаэутироидли кечади. Айрим тадкикотчилар фикрича эндемик букокнинг келиб чикиши механизми асосида конда тиреоид гормонлар

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

микдорининг пасайиши ётади ва шу сабабдан хам эндемик букок гипотиреоз билан кечади. Эндемик учок булган худудларда купинча калконсимон без аденомаси ёки тугунли токсик букок анчагина тиреотоксикоз клиник аломатлари билан намоён булади. Камдан-кам холларда гипотиреоз кретинизм клиникасида кузатилиши мумкин. Кретинизмнинг учта типи тофовут килинади: кретин, ярим кретин вкретиноидлар. Йодтанкислик холати ва касалликлари атрофдаги нерв ва томирларнинг кисилиши билан боглик асоратлар кузатилиши мумкин. ^он айланишининг механик кийинлашиши, юрак унг ярим гиперфункцияси ва кенгайтишига олиб келади, натижада «букок юраги» ривожланади

Диагноз. Йодтанкислик холати ва касалликлари эндемик учок хисобланган худудларда яшайдиган одамларда калконсимон бези катталашишига асосланиб диагностика килинади. Касалликни диффуз токсик букок, аутоммун тиреоидит ёки калконсимон без ёмон сифатли усмалари билан дифференциал диагностика утказишда кийинчилик булиши мумкин. ^ачонки катта ёшдаги одамларда йодтанкислик холати ва касалликлари кардиосклероз ва хилпилловчи аритмиялар ёки неврастения аломатлари билан бирга диффуз токсик букокни тафовут килиш учун кушимча текшириш усулларидан фойдаланилади, яъни рефлексометрия, кондаги тиреоид гормонлар микдорини аниклаш калконсимон безни сканограмма килиш ва бошк Аутоиммунли тиреоидит учун букокнинг нисбатан каттикрок булиб, тугунларнинг хар хил шакллари кулга пайпасланиши характерли. калконсимон безнинг ёмон сифатли усмалари учун букокнинг киска муддатда тез катталашиб кетиши, безнинг каттиклиги ва харакатчанлигининг чегараланиши, регионар лимфатик тугунларнинг катталашиши, усма 84 тукималарида ютилишининг сусайиши энг характерли симптомлар булиб хисобланади.

Профилактика. Йодтанкислик холати ва касалликлари профилактикасининг учта тури мавжуд: 1) оммавий 2) гурухли 3) индивидуал оммавий профилактикада ахоли истеъмол киладиган озик-овкат махсулотлари таркибига кушимча калий йодид бериш тавсия килинади. Организмда тахминан 90% йодни озик -овкатлар билан, 10% ини эса сув билан тушади. Шу сабабдан (Европа мамлакатларида, Россия, Америка ва бошка мамлакатларда) истеъмол киладиган ош тузини, нонни (Австралия, Голландия), истеъмол киладиган ёгни (Жанубий Америка) йодлаш ёки йод препаратларини кабул килиш йулга куйилган. Йодланган туз билан таъмин килишда бир тонна тузга 25г калий йодид кушилади.

Гурухли профилактикада- ахолининг айрим гурухини бепулантиструмин, йодид 100 200 каби йод препаратлари билан таъмин килинади. Болалар, хомиладор ва эмизувчи аёлларга антиструмин берилади. Бунда, таркибида 1мг калий йодид булган антиструмин хафтада 1 -2 марта кабул килиш учун буюрилади (1 таб. антструмин таркибида 1мг калий йодид бор).

Тироидэктомиядан кейинги холатларда, букок булган одамларга индивидуал профилактика утказилади. ХУЛОСА

Даволаш. Эндемик ёки спорадик букокни даволаш калконсимон без хажмининг катталашиш даражасига боглик. калконсимон безнинг 1-П даражадаги катталашишида ва эндемик букокнинг III даражасида йод препаратларини буюриш етарли булиб хисобланади. Антиструмин 1 таб. кунига 3 ойгача, агар клиник эффект кузатилса, кейин

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

хафтада 1 таб. дан 2 марта кабул килиш учун тавсия килинади. Диффуз букокнинг эутиреоз ёки гипотиреоз билан кечадиган III-IV даражаларида калконсимон без гормон препаратлари буюрилади. Тиреоидин дастлаб кам дозада суткасига 50 мг дан, кейинчалик эса хар 2 хдфтада 50 мг. дан ошириш мумкин. Эутиреод холатга эришилганича уртача даво курси 100-200 мг дан 6-12 ойгача давом этади. Бир йил давомида утказилган гормонол препаратлар билан даво курси наф бермаса кейинги даволаш максадга мувофик эмас. Агар йодтанкислик холати ва касалликларида калконсимон без жуда катталашиб кетса, тугунли ёки аралаш букок булса, без атрофидаги органларни кисиб куйса оператив даво тавсия килинади.

REFERENCES

1. S. I Ismailov, Sh. U Axmedova, Y.M Urmanova, F.S Xodjeva - Endokrinologiya darslik Toshkent 2017.

2. D.K Najmudinova, Endokrinologiya Umumiy amaliyot shifokori faoliyatida. Toshkent 2005.

3. X,T Xamraeva, Narbaev A,N - Endokrinologiya - Samarqand 2012.

4. B.X Shagazatova- Endokrinologiya- Toshkent 2021.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.