Научная статья на тему 'СУТ ҚАНДИНИНГ ЎЗЛАШТИРИЛИШИДА СОВУҚ ҲАРОРАТНИНГ ТАЪСИРИ'

СУТ ҚАНДИНИНГ ЎЗЛАШТИРИЛИШИДА СОВУҚ ҲАРОРАТНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
61
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
OНТОГЕНЕЗ / ЛАКТОТРОФ / ТИРЕОИД ГОРМОН / ГИПОТАЛАМО-ГИПОФИЗАР-КОРТИКОИД ТИЗИМ / ГИПОТАЛАМО-ГИПОФИЗАР-ТИРЕОИД ТИЗИМ / КОРТИКОИД ГОРМОН

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Комилова Бахмал Одиловна

Сутэмизувчилар онтогенезида лактаза ферментининг ривожланиши генотип, биологик соат, гормонлар ва ташқи муҳит таъсирининг ўзаро муносабатлари натижасида амалга ошади. Лактаза етишмаслик ҳар қандай стрессорлар таъсирига ҳам боғлиқ. Турли стрессорлар таъсирида овқат ҳазм қилиш органларини тараққий этиши кескин ўзгариши мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУТ ҚАНДИНИНГ ЎЗЛАШТИРИЛИШИДА СОВУҚ ҲАРОРАТНИНГ ТАЪСИРИ»

Физиология

УДК: 612.4/.33: 599.323.4

СУТ КАНДИНИНГ УЗЛАШТИРИЛИШИДА СОВУК ХАРОРАТНИНГ

ТАЪСИРИ

КОМИЛОВА БАХМАЛ ОДИЛОВНА

биология фанлари номзоби, Бухоро давлат тиббиёт институти. Физиология кафедраси катта уцитувчиси. Бухоро шахри Узбекистон Республикаси. ORCID Ю 0000-0002-8645-2586

АННОТАЦИЯ

Сутэмизувчилар онтогенезида лактаза ферментининг ривожланиши генотип, биологик соат, гормонлар ва ташци муцит таъсирининг узаро муносабатлари натижасида амалга ошади. Лактаза етишмаслик цар цандай стрессорлар таъсирига цам боглиц. Турли стрессорлар таъсирида овцат цазм цилиш органларини тарацций этиши кескин узгариши мумкин.

Калит сузлар: онтогенез, лактаза, лактотроф, стрессор, генотип, тиреоид гормон, ассимиляция, гипоталамо-гипофизар-кортикоид тизим, гипоталамо-гипофизар-тиреоид тизим, кортикоид гормон.

ВЛИЯНИЕ НИЗКОЙ ТЕМПЕРАТУРЫ НА УСВОЕНИЕ МОЛОЧНОГО

САХАРА

КОМИЛОВА БАХМАЛ ОДИЛОВНА

кандидат биологических наук, ассистент кафедры физиологии Бухарского государственного медицинского института. Город Бухара. Республика Узбекистан.

ОИСЮ Ю 0000-0002-8645-2586 АННОТАЦИЯ

Развитие фермента лактазы в онтогенезе млекопитаю-

щих происходит в результате взаимодействия генотипа, биологических часов, гормонов и влияний окружающей среды. Дефицит лактазы также связан с действием любых стрессоров. Под воздействием различных стрессоров развитие органов пищеварения может резко измениться.

Ключевые слова: онтогенез, лактаза, кортикоидный гормон. лактотроф, стрессор, генотип, гормон щитовидной железы, ассимиляция, гипоталамо-гипофизарно-кортикоидная система, гипоталамо-гипофизарно-тиреоидная система.

EFFECT OF LOW TEMPERATURE ON MILK SUGAR ABSORPTION

KOMILOVA BAKHMAL ODILOVNA

candidate of biological sciences, assistant of the Department of

Physiology of the Bukhara State Medical InsTitutе. City of Bukhara.

Republic of Uzbekistan. ORCID ID 0000-0002-8645-2586

ABSTRACT

The development of the enzyme lactase in mammalian ontogeny occurs as a result of the interaction of the genotype, biological clock, hormones, and environmental influences. Lactase deficiency is also associated with any stressor. Under the influence of various stressors, the development of the digestive system can change dramatically.

Keywords: ontogenesis, lactase, corticoid hormone. lactotroph, stressor, geno-type, thyroid hormone, assimilation, hypothalamic-pituitary-corticoid system, hypothalamic-pituitary-thyroid system.

Буюк мутафаккир бобомиз Абу Али ибн Сино айтганидек, усимликлар олами, бутун дунё куёш нурисиз булмаганидек, инсоният х,ам она сутисиз х,ар томонлама етук ва баркамол булолмайди. Чунки она сути гудак учун энг фойдали моддалар ва витаминларга бойлиги фанда исботланган. Мутахассисларнинг фикрича, сунъий сут билан

озиклантирилган бола улгайганида юрак, кон-томир хасталиклари, атеросклероз, канд касаллигининг инсулинга тобе шакли, куриш уткирлигининг камайиши, рух,ий касалликларга дучор булиши она сути билан бокилган тенгдошларига нисбатан 30-40 марта купрок кайд этилмокда.

Олимларнинг кайд этишича, сунъий сут билан бокилган кизлар она булганида уларнинг 70 фоиздан ортиш дунёга келтирган бола меъёрий вазнидан анча паст ва камконликка мойил булган. Шунингдек, бепуштлик бу кизларда 4 баробар купрок. Ачинарлиси, бундай бепуштликни даволашнинг иложи йук экан. Илмий тадкикотларга кура, кукрак сути билан озикланиш даражаси 100 фоизга кутарилса, х,ар йили дунёда 5 ёшгача булган 820 минг бола ва 20 минг аёлнинг х,аётини саклаб колиш мумкин экан.

Кейинги йилларда болани она сути билан бокишга катта эътибор бериляпти ва катор конунлар х,ам кабул килинди. Мана шулардан бири " Она сути билан озиклантиришни куллаб кувватлаш х,амда гудак ва кичик ёшдаги болалар озик овкат махсулотларига доир талаблар тугрисидаги" (УР^ 574 сонли 23 10 19 йил) конундир.У 4 та боб ва 21 моддадан иборат. Бу конунга мувофик она сути билан озиклантиришни тар™б килиш, болаларни она сути билан озиклантириш учун кенг кулламли шароитлар яратиш, давлат муасса-салари ва ташкилотларида, автовокзал, аэропорт ва вокзалларда она ва болалар учун махсус хоналар яратиш, она сутини урнини босувчи махсулотларни рекламасига йул куйилмасли, она сутини урнини босувчи махсулот тугриси-даги х,ар кандай ахборот она сутининг фойдаси ва афзаллиги тугрисидаги курсатмани уз ичига олган булиши керакли уктирилиб утилган.

Бельмернинг маълумотларга кура лактозага интолерантлик Овропа ва Америка а^олисида 6-12 % ни, Якин Шарк а^олисида эса 70 % дан орт^ини ташкил этади. Япония, Хнтой, Эскимос,

Гредландия, Америка х,индулари, Африка ва Шри Ланка а^олиси буйича х,ам шунга якин маълумоталар олин-ган. Африка пигмей-ларининг эса факат 5 % да лактоза интолеранлиги аникланган

(1,2,5,6).

Мавзунинг долзарблиги. Биз келтирилган мулох,азалар ва аник ракам-лардан яккол куриниб турибдики,ташки му^итнинг лактоза ассимиляция механизмида тутган урни факат бугунги кунга келиб жиддий урганила бошланди. Бу муаммонинг долзарблиги яна шундаки, лактаза етишмаслик х,олати факат генотипга эмас, балки х,ар кандай стрессорлар таъсирига х,ам бо^ик. Турли стрессорлар таъсирида овкат х,азм килиш органларини тараккий этиши кескин узгариши мумкин. Бу узгаришларни олдини олиш ва бартараф этиш йулларини излаш учун, овкат х,азм килиш органларининг тараккиёт конунларини янада чукуррок урганиш лозим.

Тадкицот натижалари ва уларнинг шархи. Лактаза ферменти меъёрий ривожланаётган сутэмизувчиларда эмбрионал тараккиёт-нинг охирги боскичида синтезлана бошлайди ва лактотроф овкат-ланиш даврининг урталарида уни фаоллиги максимал даражага етади. Мустакил овкатланишга утиш даврининг дастлабки кунларида фермент фаоллиги бутунлай йуколади. Одамларда эса бола кукрак сутидан ажратилгандан кейин, х,аётининг охирги кунларигача оз булсада (болаликдаги фермент фаоллигини 8-10%) сакланиб кола-ди (4). Ана шундай кишилар турли х,айвон (куй, эчки, корамол ва х,оказо) ларнинг сутини азият чекмасдан х,азм килади (1-расм).

Лактазанинг онтогенезда ривожланиши генотип, биологик соат, гормон-лар ва ташки му^ит таъсирининг узаро муносабатлари натижасида амалга ошади. Лактаза етишмаслик х,олати факат генотипга эмас, балки х,ар кандай стрессорлар таъсирига х,ам бо^ик. Турли стрессорлар таъсирида овкат х,азм килиш органларини тараккий этиши кескин узгариши мумкин. Бу узгаришларни олдини

олиш ва бартараф этиш йулларини излаш учун, овкат х,азм килиш органларининг тараккиёт конунларини янада чукуррок урганиш лозим(3).

1-расм. Онтогенезда лактаза фаоллигининг узгариши

(М+м; п =6).

Тажриба натижалари шуни курсатадики, киска муддатли (2 соат) совук х,арорат (+5 - +6 С) таъсир эттирилганда уч кунлик каламуш болаларнинг ичак эзилмасидаги лактазанинг фаоллиги узгармади. Етти ва ун турт кунлик каламушларда эса ферментни х,осил булиши репрессияланди (2-расм). Йигирма бир кунлик каламушларда лактаза фаоллигининг узгариши кузатилмади.

2-расм. Киска муддатли совук *ароратнинг лактаза фаоллигига таъсири.

Шундай килиб, олинган натижалар организмга таъсир эттирилган киска муддатли совук х,арорат лактаза ферментининг х,осил булишини табиий мудатидан аввал репрессияланишини курсатди. Киска муддатли совук х,арорат таъсирида ферментларнинг х,осил булиш гидрокортизон ва тироксин кушилмаси таъсиридаги каби узгаришларни намоён килди.

Дар^акикат организмга киска совук х,арорат таъсир эттирилганда гипо-таламо-гипофизар-кортикоид ва гипоталамо-гипофизар-тиреоид тизимлари-нинг кУзfалиши натижасида конда кортикоид ва тиреоид гормонларининг микдори ошади. Бу уз навбатида лактаза фаоллигини узгаришига олиб келади. Уч кунлик каламуш болалари бундан мустасно, чунки бу ёшдагиларда гипоталамо-гипофизар-кортикоид, гипоталамо-гипофизар-тиреоид тизимлари ва тиреоид гормонлари таъсирини кабул киладиган рецепторлар тула шаклланмаган.

Шунинг учун х,ам бу ёшдаги каламуш болаларида лактаза ферменти киска муддатли совук х,арорат таъсирига реакция курсатмайди. Эмизиклик даврининг урталари ёки охирида гипота-ламо-гипофизар-кортикоид ва гипоталамо-гипофизар-тиреоид тизим-ларининг такомилланиши ни^оясига етади. Бу эса лактазани репрессияланишига олиб келади.

Йигирма бир кунлик каламуш болаларида фермент фаоллигини ареактивланиш х,одисасини тушуниш учун нишонланган тукиманинг стресс таъсирларга реакцияси кортикоидларнинг кондаги концентра-циясига богликлигини эслаш лозим. Конда кортикоидларнинг бош-ланшч (базал) концентрацияси юкори булганда биокимёвий жараён экзоген гормон таъсирига суст ёки умуман жавоб бермайди. Кортикоид гормонининг бошла^ич концентрацияси кам булганда эса биокимёвий жараён кучаяди.

Сутэмизувчиларда эмизикликдан мустакил овкатланишга утиш олдидан лактаза фаоллигини кескин камайиши калконсимон безнинг фаолиятига бо^ик. Ферменнинг табиий репрессияланиши эмизиклик даврининг охирида кузатилади, чунки бу вактга келиб конга тироксин купаяди ва лактаза репрес-сияланади.Лактазанинг репрессияланиши сут таркибидаги лактозанинг парчаланмаслигига сабаб булади. Натижада одам ва х,айвон болаларининг овкат х,азмланиш жараёни бузилади ва улар она сутини инкор эта бошлайдилар. Она организми эса болани бокиш юкламасидан озод булиб, кейинги репродукция циклини бошлаш имкониятига эга булади.

Хулоса килиб айтадиган булсак, постнатал ривожланишнинг илк даври-да ферментларнинг у ёки бу таъсиротга ареактивлиги овкат х,азм килиш тизимини турли экологик шароитларда уз функционал тургунлигини саклаб колишига ёрдам беради. Кейинчалик яъни мустакил овкатланишга олдидан ташки му^ит омилига фермент фаоллигининг жавоб бериш хусусияти пайдо булади ва овкат х,азм килиш тизимини норасидалик х,олатидан етуклик х,олатига утишига адекват шароит яратиб беради. Демак, фермент тизими-нинг х,ар кандай омиллар таъсирида узгармаслик хусусияти ижобий х,одиса ^исобланади, чунки бу хусусият меъда - ичак тизимини х,ар кандай шароитда нисбий бир меъёрда ишлашни таъминлайди.

Адабиётлар руйхати:

1. Бельмер С. В., Мухина Ю.Г., Чубарова А. И. и др. Непереносимость лактозы у детей и взрослых // Лечащий Врач. 2005. № 1. С. 34-38.

2. Комилова Б.О. Ингичка ичакнинг турли булимлардаги лактаза фаоллигига паст х,ароратли ташки му^итнинг таъсири// Новый день в медицине - 2020. - №2(30). - Б. 668-671.

3. Корниенко Е.А., Митрофанова Н.И., Ларченкова Л.В. Лактаз-ная недостаточность у детей раннего возраста // Вопр.современной педиатрии. 2006. Т. 5, № 4.С. 102-110.

4. Комилова Б.О., Очилова Д.А. Сутэмизувчилар онтогенезида лактаза ва сахараза ферментларига эндоген ва экзоген омиллар-нинг таъсири. Бухоро. " Дурдона " нашриёти. 2020 йил. 129 бет.

5. Кучкарова Л.С., Кудешова Г.Т., Дустматова Г.А. Гормональная регуляция ассимиляции углеводов тонкой кишке крыс периода молочного питания // Научное обозрение. Биологические науки. 2017, 2, 108-116.

6. Almeida J.A., Kim R., Stoita A. et al. Lactose malabsorption in the elderly: role of small intestinal bacterial overgrowth // Scand. J. Gastroenterol.- 2008; 43 (2): 146-154.

7. Bhatnagar S., Aggarwal R. Lactose intolerance // BMJ. — 2007; 7608 (30): 1331-1332.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.