Научная статья на тему 'Валюта курсининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархи ва экспортига таъсири'

Валюта курсининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархи ва экспортига таъсири Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
76
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
валюта курси / глобал иқтисодиёт / аграр иқтисодиёт / экспорт / дифференциал инфляция / таклиф ўзгариши / номинал нархлар / реал нарх / динамик эконометрик таҳлил / обменный курс / глобальная экономика / экономика сельского хозяйства / диффе- ренцированная инфляция / экспорт / изменение предложения / номинальные цены / реальные цены / динамический эконометрический анализ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Расулов Тўлқин Саттарович, Хушвақтов Қ. Р.

Мақолада валюта курсининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархи ва экспортига таъсири борасида олиб борилган тадқиқотлар, уларнинг таҳлили ва Ўзбекистон шароитида бу қандай таъсирга эга эканлиги ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экономике и бизнесу , автор научной работы — Расулов Тўлқин Саттарович, Хушвақтов Қ. Р.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВЛИЯНИЕ ВАЛЮТНОГО КУРСА НА ЦЕНЫ И ЭКСПОРТ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ ПРОДУКЦИИ

В статье рассматриваются исследования, проведенные в отношении влияния обменного курса на цены и экспорт сельскохозяйственной продукции, их анализ и влияние на ситуацию в Узбекистане.

Текст научной работы на тему «Валюта курсининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари нархи ва экспортига таъсири»

РАСУЛОВ Тул^ин Саттарович,

Тошкент давлат шаркшунослик институти "МДХ, ва Якин Шарк мамлакатлари иктисодиёти ва мамлакатшунослиги"кафедраси мудири, иктисод фанлари доктори, профессор; ХУШВАКТОВ КР.

Тошкент давлат шаркшунослик институти талабалар илмий жамияти аъзоси

ВАЛЮТА КУРСИНИНГ КИШЛОК ХУЖАЛИГИ МА^СУЛОТЛАРИ НАРХИ ВА ЭКСПОРТИГА ТАЪСИРИ

УДК 336.7(4)

РАСУЛОВ Т.С., ХУШВАКТОВ Ц.Р. ВАЛЮТА КУРСИНИНГ ЩШЛОК, ХУЖАЛИГИ МАЦСУЛОТЛАРИ НАРХИ ВА ЭКСПОРТИГА ТАЪСИРИ

Маколада валюта курсининг к,ишлок, хужалиги мах,сулотлари нархи ва экспортига таъсири бора-сида олиб борилган тадкикотлар, уларнинг тах,лили ва Узбекистан шароитида бу кандай таъсирга эга эканлиги ёритилган.

Таянч иборалар: валюта курси, глобал иктисодиёт, аграр иктисодиёт, экспорт, дифференциал инфляция, таклиф узгариши, номинал нархлар, реал нарх, динамик эконометрик тах,лил.

РАСУЛОВ Т.С., ХУШВАКТОВ К.Р. ВЛИЯНИЕ ВАЛЮТНОГО КУРСА НА ЦЕНЫ И ЭКСПОРТ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ ПРОДУКЦИИ

В статье рассматриваются исследования, проведенные в отношении влияния обменного курса на цены и экспорт сельскохозяйственной продукции, их анализ и влияние на ситуацию в Узбекистане.

Ключевые слова: обменный курс, глобальная экономика, экономика сельского хозяйства, дифференцированная инфляция, экспорт, изменение предложения, номинальные цены, реальные цены, динамический эконометрический анализ.

RASULOV T.S., KHUSHVAKTOV Q.R. INFLUENCE OF EXCHANCE RATES ON AGRICULTURAL PRODUCTION PRICES AND EXPORT

There are considered in the article the researches that have been carried out on the impact of the exchange rate to the prices and export of agricultural products, theirs analyses and the rates of the impact has made in the situation of Uzbekistan.

Key words: exchange rate, global economy, agricultural economy, export, differential inflation, change of supply, nominal prices, real prices, dinamic econometric analyse.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Мамлакат ицтисодиёти учун валюта курси жуда муцим курсаткич булиб, унинг кутарилиши ёки пасайиши экспорт-импорт фаолияти ва мамлакат ицтисодиётининг куплаб соца ва тармоцларига тугридан-тугри таъсир этади. Бу асосан хори-жий давлатлар билан яхши цамкорлик алоцаларига эга ва халцаро савдода фаол булган давлатлар учун айни цацицат. Шундай соцалардан бири цишлоц хужалиги соцасидир.

Бугунги шиддат билан усаётган глобал иктисодиёт ва доимий тарзда узгариб турган халкаро савдо конунлари ва ривожланаётган инновацион техналогиялар дунёсида валюта курси кишлок хужалиги мах,сулотларининг ишлаб чикарилиши, нархи ва уларнинг экспорт-импортида мух,им роль уйнайди. Куп йиллар-дан бери валюта курси аграр иктисодиётнинг ажралмас кисми эканлиги назардан четда колиб кетар эди. Валюта курсининг кишлок хужалиги мах,сулотлари савдосидаги ах,амияти борасидаги илк мух,им тадкикотлар Эдвард Шух1 томонидан амалга оширилган. 1974-йилда Шух АКШда доллар курсининг бошка валюталарга нисбатан юкори бах,оланиши кишлок хужалиги мах,сулотлари экс-портида кискаришга сабаб булгани ва бунинг сабаби бошка мамлакатларда харажатларнинг нисбатан пастлигини кайд этиб утади. Мамла-катда юкори бах,оланаётган доллар курси кишлок, хужалиги мах,сулотларининг паст бах,оланиши ва мах,сулот таклифининг ортиб кетиши билан нарх-ларнинг тушиши окибатида фермерлар даромади-нинг кискаришига олиб келди. Э.Шух валюта курси ва кишлок хужалиги мах,сулотлари уртасидаги алокага эътибор каратган. Э.Шухнинг фикрига кура, кишлок хужалигига куплаб омиллар таъсир этишига карамасдан валюта курси кишлок хужалигининг барча сох,аларида мух,им ах,амият касб этади.

1975 йилда Т.Гренес2 Э.Шухнинг классик маколасига уз фикрини билдиради. Унинг фикрига кура, валюта сиёсати даромадлар таксимланишини мамлакатлар х,амда мамлакат ичкарисидаги ишлаб чикарувчи ва истеъмолчилар уртасида мукобиллаштиради.

1984 йилда Э.Шух яна бир бор импорт ва экспорт х,ажмидаги узгаришларга доллар кийматидаги узгаришлар сабаб булаётганини курсатди. Яхши

1 Schuh, G.E. "The Exchange Rate and U.S. Agriculture." American Journal of Agricultural Economics 56(February 1974):1-13.

2 Grennes, T. "The Exchange Rate and U.S. Agriculture: Comment." American Journal of Agricultural Economics 57(February 1975):136-137.

интеграциялашган халкаро капитал бозорларининг пайдо булиши сабабли узгарувчан валюта курсида булган узгаришлар натижаси катта ах,амиятга эга булди. Монетар сиёсатдаги узгаришлар халкаро капитал окимини келтириб чикарди ва уз урнида доллар кийматида узгаришларга сабаб булди. Доллар кийматидаги бу узгаришлар импорт ва экспорт даражасига уз таъсирини курсатди. Буларнинг соф натижаси шу эдики, кишлок хужалиги (ва бошка экспортга йуналтирилган саноатлар х,ам) монетар ва фискал сиёсатлардаги узгаришлар туфайли келиб чикадиган юкни кутаришга мажбур булади.

1977 йилда америкалик уч иктисодчи П.Жонсон, Т.Гренис ва М.Терсби3 валюта курси ва ташки савдо сиёсатининг кишлок хужалиги мах,сулотларига булган таъсирини таккослашди. Тадкикот обекти сифатида Америка бугдой нар-хини олдилар. Тадкикот ишларида улар детер-министик киска муддатли прогнозлаш моделини куллашди. Тадкикот натижаларига кура ташки савдо сиёсати бугдойнинг ички нархига валюта курсига караганда таъсирлирок деб топилди. Доллар девалвацияси ички бугдой нархларига ижо-бий таъсир курсатиб, экспорт талабини оширади ва уз навбатида ички талабни кискартиради деган хулосага келишди. Бундан ташкари, тадкикотлар бугдой нархига таъсир курсатувчи яна бир канча омилларни курсатди. Улардан бири АК.Ш элтиб бериш сиёсатидаги камчиликлар булиб, улар доллар девальвацияси каби бирдек таъсир кучига эга экан.

Р.Чемберс ва Р.Жастларнинг4 тадкикотлари натижаларига кура валюта курси кишлок хужалиги мах,сулотлари экспортида ах,амиятга эга деб топ-ган булса, баъзилари валюта курси иктисодиётнинг кишлок хужалиги секторига деярли таъсир курсатмаслигини аниклаган. Улар валюта курсининг кишлок хужалиги мах,сулотлари савдо-

3 Johnson, P.R., T. Grennes, and M. Thursby. "Devaluation, Foreign Trade Control, and Domestic Wheat Prices." American Journal of Agricultural Economics 59(November 1977):619-627.

4 Chambers, R.G., and R.E. Just. "An Investigation of the Effect of Monetary Factors on Agriculture." Monetary Economics 9(May 1982):235-247.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

сига таъсирини танкидий баён этишди. Тадкикот натижалари аник эди: кишлок хужалиги модел-ларида айирбошлаш курсини куллаш ёндашуви уша вактда (1972-73-йилларда) эмпирик кишлок хужалиги махсулотлари савдо моделларида курс узгарувчисининг спецификацияси борасида к,аттик, чекланган эди. Р.Чемберс ва Р.Жаст шу боисдан аввалги тадкикотлар валюта курсининг кишлок хужалиги махсулотари савдосига таъсири катта деб топилган деган хулосга келишди.

1980-йилда К.Коллинс, В.Меерс ва М.Бредаллар1 валюта курси узгариши, инфляция даражаси ва савдо чекловларининг АКШ махсулолтлари нархига булган таъсирини тахлил килиш учун оддий тахлилий усулдан фойдаланишди. Улар-нинг тадкикотлари икки кисмдан иборат эди: (1) номинал валюта курси узгаришлари ва дифференциал валюта курсига туFирланган валюта курси таъсирида юзага келган АКШ махсулотлари нархи узгариши ифодаси ва (2) 1971-1977-йиллардаги инфляция даражаси ва валюта курси туфайли келиб чиккан АКШ бурдой, пахта ва соя дукка-клари нархидаги хисобланган йиллик узгаришлар ифодаси. Улар валюта курсининг кичик ва катта узгаришлари АКШ кишлок хужалигига кандай таъсир курсатишини аниклаш максадида тахми-ний узгаришларни кузатилган узгаришлар билан так,к,ослаб куришди. Муаллифлар бошка омиллар таъсирини хам кайд этиб утишди.

Тадкикот натижаларига кура валюта курсининг махсулотлар нархи ва экспортига булган таъсир хажми хосилга, йилга, мамлакатга, бозорларга хукуматнинг таъсирига, эластикликка, алтерна-тив нархларга хам боFлик эканлиги аникланган. Тадкикот охирида улар куйидаги хулосага келишди; агар валюта курси узгаришлари факат инфляциянинг дифференциал даражасида акс этса, у холда эркин савдо остида махсулотларнинг номинал нархи узгаради лекин асосий талаб ва таклиф узгармайди. Агар валюта курси белги-ланса, дифференциал инфляция талаб ва таклиф узгаришига сабаб булади ва номинал нархларни чеклашдан фойдаланиш усган сари инфляция ва валюта курси узгаришининг АКШ экспорт талаби ва махсулотнинг реал нархига булган таъсири ортади.

1981-йилда Р.Чамберс ва Р.Жаст валюта курси масаласига яна кайтишди. Улар бурдой, маккажухори ва соя дуккаклари бозорида уч

1 Collins, K.J., W.H. Meyers, and M.E. Bredahl. "Multiple Exchange Rate Changes and U.S. Agricultural Commodity Prices." American Journal of Agricultural Economics 62(November 1980):656-665.

боскичли кичик квадратлар усулини куллаган холда динамик эконометрик тахлиллар утказишди. Тадкикотчилар валюта курсининг АКШ ички ва ташки секторига булган таъсирини курсатувчи модел яратишга харакат килишди. Уларниг тадкикотлари шуни курсатдики, кишлок хужалиги махсулотларининг нархи ва экспорти ички омил-лардан кура валюта курсидаги узгаришларга купрок таъсирчан экан. Лекин бу билан ички омиллар таъсир кучига эга эмас деб булмайди. Бундай мойилликлар асосан киска муддатларда анча драматик куринишда булиши аникланди. Узок муддатли холатларда эса валюта курсининг таъсири хамон ахамиятини йукотмади.

Юкорида куриб чикилган АКШ тажрибалари шуни курсатдики, кишлок хужалиги махсулотлари нархи валюта курсидаги узгаришларига мойил булибгина колмай, бу узгаришлар экспорт хажмига таъсир этувчи асосий омиллардан бири экан. Узбекистан кишлок хужалиги махсулотларини экспорт килиш буйича юкори салохиятга эга экан-лигини хисобга олган холда валюта курсининг кишлок хужалиги махсулотлари нархи ва экспортига булган таъсирини урганиш уз ахамиятига эга. 2017-йил 2-сентябрда Узбекистан Республи-каси Президентининг «Валюта сиёсатини либе-раллаштириш буйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар туррисида»ги ПФ-5177-сонли Фармони кабул килинди. Фармон ижроси доирасида сен-табрь ойидан бошлаб валюта курсини шаклланти-ришнинг бозор механизмини жорий этиш оркали ички валюта бозорини либераллаштиришга кири-шилди.

2003-2017-йилларда курсни шакллантирувчи омиллар динамикасининг тахлили асосида, шунингдек банклар томонидан импортёр корхо-наларга шартномавий курс буйича чет эл валюта-сини сотишнинг синов савдолари натижаларини инобатга олган холда, бугунги кунда валюта курсининг мувозанат даражаси хисоб-китобларга кура, 1 АКШ доллари учун 8000-8150 сумни таш-кил этган. Шу муносабат билан, Марказий банк-нинг валюта курси 2017-йилнинг 5-сентябри-дан бошлаб 1 АКШ доллари учун 8100 сум даражасида урнатилди (валюта курси буйича ойлик узгаришлар Жадвал 1 да берилган)3. Амалга оши-рилган бу тадбир Узбекистонда валюта курсининг кишлок хужалиги махсулотлари нархи ва экспортига таъсирини яккол урганиш имконини беради.

2 Манба: www.exchange-rates.org

3 http://m..cbu.uz/uzc/press-tsentr/press-relizy/2017/09/92929/

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Жадвал 1. Ойлик валюта курси узгариши (USD ва UZS)1

Бугунги кунда мамлакатизимда озик-овкат танкислигининг олдини олиш буйича дастур-лар кабул килиниб, улар ижроси изчил таъминланмокда. Бунинг натижасида озик-овкат мустакиллигига эришилиб, уларни экспорт килиш имконияти кенгайди. 1990 йиллар бошида мах,сулотлар факат 5 та давлатга экспорт килинган булса, х,озирда улар 80 дан ортик дав-латларга экспорт килинмокда. Охирги 10 йилда мева шарбатлари экспорти 2 мартага, бошк,а озик-овкат мах,сулотлари экспорти эса уртача 1,5 баро-барга, нархлари эса 6 мартага ортди. Мамлака-тимиз ахрлисининг карийб 10 миллион кишига ёки 30 фоиздан ортик купайишига карамасдан, жон бошига т^ри келадиган гушт истеъмолини 1,3 баробар, сут ва сут мах,сулотларини 1,6 карра, картошкани 1,7 баробар, сабзавотларни 2 мар-тадан зиёд, меваларни 4 баробар ошириш имко-нини берди. Юртимизда х,ар йили 16 миллион тоннага якин мева ва сабзавот етиштирилмокда. Ах,оли жон бошига карийб 300 килограмм сабзавот, 75 килограмм картошка ва 44 килограмм узум туFри келмокда. Бу оптимал, яъни мак,бул деб х,исобланадиган истеъмол меъёридан уч баробар купдир. Озик-овкат мах,сулотлари Германия, Россия, Бразилия, K1озоFистон, Латвия, Литва, Корея, Туркия ва бошк,а давлатларга экспорт килинмокда. 8927 та озик-овкат саноати мах,сулотлари ишлаб чикаришга ихтисослашган хужалик субъектлари фаолият курсатмокда, шундан, 514 таси гуштни

кайта ишлаш йуналишида, 798 таси сут ва сут мах,сулотларини кайта ишлаш, 600 таси мева-сабзавотни кайта ишлаш ва 6744 таси бошка озик-овкат йуналишидаги корхоналардир. Кишлок хужалигида амалга оширилаётган ислохртлар натижасида йилдан йилга мах,сулотларни етиш-тириш жах,ми ортиб бормокда.

2017-йилнинг январ-сентябрида ишлаб чикарилган дех,кончилик мах,сулотларининг х,ажми 27 869,7 млрд. сумни ёки 2016-йилнинг шу дав-рига нисбатан 102,0 фоизни ташкил килди. Ишлаб чикарилган кишлок хужалиги мах,сулотларининг умумий хажмида дех,кончилик мах,сулотларининг улуши 61,5 фозни ташкил килди1.

Дастлабки маълумотларга кура, 2018-йил-нинг январ-март ойларида кишлок хужалиги мах,сулотлари ишлаб чикариш х,ажмининг усиш суръати 101,8 % ни ташкил килди, шу жумладан:

• дех,кончилик мах,сулотлари - 101,9 %

• чорвачилик мах,сулотлари - 101,8 %

Айтиб утилганидек, Узбекистан кишлок

хужалиги мах,сулотлари йирик экспорти салох,иятига эга мамлакат булиб, буни куйидаги 2015-2018-йилларда кишлок хужалигида етишти-рилган мах,сулотларнинг экспорт х,ажми ва даро-

1 ^1р:/Ма! uz/uz/182- ofysya lnaia- statystyka -/ makropokazately-uz/2323-o-zbekiston-respublikasining-makroiqtisodiy-ko-rsatkichlari-3

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Жадвал 21.

мадлар суммаси берилган жадвалда х,ам як,к,ол куриш мумкин.

Жадвалдан куриш мумкинки, кишлок хужалиги мах,сулотлари экспорти йилдан йилга сезиларли даражада ортиб бормокда. Бу шуни англата-дики, Узбекистан ах,олиси сони усиб бораётганига карамасдан ортикча мах,сулот х,ажми купаймокда. Бунга катор факторлар (кишлок хужалигини диверсификация килиш, интенсив боFларни яра-тиш, фермер хужаликларига имтиёзлар яратиш оркали уларни раFбатлантириш ва бошкалар сабаб булмокда.

Албатта. 2015-йилда экспорт килинган кишлок хужалиги мах,сулотлари х,ажми 575,500 минг тоннани ташкил этган булса, бу натижага 2018-йилнинг биринчи чорагидаёк деярли эри-шиб булинди (459,501 минг тонна). Бугунги кунда кишлок хужалиги мах,сулотларини саклаш мумкин булган махсус музлаткичлар пайдо булиб, унда ортикча пайдо булган мах,сулотларни саклаш ва йилнинг исталган вактида исталган кишлок хужалиги мах,сулотини экспорт килиш имкони-яти мавжуд. Шундай бир х,олатда экспортга таъ-сир этувчи х,ар бир омилни урганиш ва тах,лил килиш катта ах,амият касб этади. Куйидаги жадвалда 2015-2018-йилларда Узбекситондаги кишлок хужалиги мах,сулотлари экспорти ва валюта кур-сида булган узгаришлар кайд этилган. (Жадвал 3.)

1 Манба: https://stat.uz/uz/432-analiticheskie-materialy-uz/3849-qishloq-xo-jaligi-ko-rsatkichlari

Жадвалда келтирилган маълумотлар асо-сида валюта курсидаги узгаришлар кишлок хужалиги мах,сулотларининг экспорт х,ажмига таъсир килмокда деган фикрга келишимиз мумкин. Фикримизнинг далили сифатида эса, 2015-йил январ-декабр ойларидаги ва 2018-йилнинг биринчи чорагидаги экспорт х,ажмини солиш-тириб курамиз. 2015-йил январ-декабр ойла-рида 574,500 минг тонна кишлок хужалиги мах,сулотлари экспорт килинган, 1 АКШ доллар 2890 сумга тенг булган. 2018-йилда 1 АКШ доллари 8100 сум кийматга эга булиб, кишлок хужалиги мах,сулотлари экспорт х,ажми январ-май ойларида 495,501 минг тоннани ташкил этди ва деярли бутун 2015-йилдаги курсаткичга етиб олди. Бундан ташкари, 2015-2017-йиллар январ-декабр ойларидаги экспорт х,ажми ва валюта курсидаги узгаришлар динамикасига эътибор берадиган булсак, улар орасидаги боfликликни яккол куришимиз мукин. Яъни доллар курсининг кутарилиши билан экспорт х,ажмида х,ам сезиларли усиш булиб утган.

Куйидаги мисолга эътибор килинг: х,озирги кеча-кундузда гилоснинг уртача нархи Узбекистонда 8 минг сумни ташкил этмокда. 2015-йил айни шу кунда х,ам нарх бир кг гилос учун 8 минг булган деб фараз килайлик. Хориждан 300 АКШ доллари билан келган харидор 2015-йилда бир кг гилос сотиб олиши учун 3 доллар сарфла-ган булса, бугунги кунда бу пулга у 3 кг гилос сотиб

2 Манба: www.stat.uz

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Жадвал 3. 2015-2018-йилларда валюта курси ва экспорт ^ажмида узгариш1

2018(йил бошп)

459501,29

18 100,00

2017 918111,17

| 4 210,00

2016 795 501

3 230

2015 575 500,61

| 2 890,0^™

0,00 100 000,00 200 000,00 300 000,00 400 000,00 500 000,00 600 000,00 700 000,00 800 000,00 900 000,00 1 000 000,00

экспортх;ажми (тонна) ■ валюта курси (1 USD=UZS)

олиш имконига эга ва 2015-йилда у барча пулига жами 100 кг гилос харид килган булса, х,озирда унинг харид кобилияти доллар курси туфайли уч баробарга ортди. Лекин дех,конниннг сотган мах,сулоти х,ажми ортгани билан унинг доллар-даги даромади х,амон узгармади, яъни 300 доллар. Эътиборли жих,ати шундаки, Узбекистан ички бозорида сумдан фойдаланилгани туфайли энди де^кон гилосни сотиш оркали олган АК.Ш дол-ларидаги даромадини сумга айирбошлаши керак булади.

2015-йил: 1 $=2 800 сум 2800*300=840 000 сум 2018-йил: 1 $=8 100 сум 8100*300=2 430 000 сум Мисолдан куриниб турибдики дех,кон ма^сулотини х,ар икки йилда уз нархида сота олди. Лекин валюта курси туфайли унинг экспорт х,ажми ортди ва олдингига нисбатан сумда уч баробар купрок даромадга эга булди. Агарда бу х,олатда миллий валюта хорижий валютага нисбатан юкори ёки тенг бах,оланганда эди, унда дех,коннинг даромади кескин тушиб кетган булар эди.

Энди эса боFланишлар зичлиги ва натижавий белги узгаришининг канчаси омил белги х,исобига юз бераётганлигини яккол куриш учун 3-жад-валда келтирилган маълумотлардан фойдаланиб статистикада кенг кулланиладиган чизикли корреляция коэффиценти ва детерминация коэфи-центини х,исоблаймиз. Бунинг учун уч йил, яъни 2015-2017-йилларни оламиз.

N = йиллар сони; Х=валюта курси (омил белги); У=шу йилдаги кишлок хужалиги мах,сулотларининг экспорт х,ажми (натижавий белги).

N=3

Xx=2 890 Х2=3 230 Х3=4 210

Ух=575 500 Y2=795 501 Y3=918 111

Xx=10 330

Xy=2 289 112

Xxy=8 097 910 540

(Ix)2=106 708 900

(Xy)2=5 240 033 748 544

Xx2=36 509 100

Xy2=1 806 949 899 322

n * Ixy - Ix * Iy

r =-

V[n * Zx2 - (Ix)2] * [n * Zy2 - (ly)2]

3 * 0 097 910 540 -

r =-

V[3 * 36 509 100 - 106 708 900] *

- 10 330 * 2 209 112

* V[3 * 1 006 949 099 322 - 5 240 033 740 544]

647 204 660 r =-~

V2 810 400* 180 815 949 422

647 204 660 «-к 0,907

713 8702 906,99 r2 ~ 0.823

Олинган натижани Чеддок шкалаларига1 куямиз. Чеддок шкалалари буйича 0,823 - бу омил ва натижавий белги орасида кучли боFланиш бор-лигини англатади.

ИКДИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

Куриб утилган бу мисоллар нафакат кишлок хужалиги махсулотлари, балки айрим бошка махсулотлар экспорти ва валюта курси уртасида ахамиятли ботликлик борлигини курсатиб беради. Кишлок хужалиги махсулотлари нархига ва экс-портига таъсир этувчи омил факатгина валюта курси эмас албатта. Уларга: мамлакатнинг ташки савдо сиёсати, махсулотнинг сифат курсаткичи, мамлакатдаги йиллик ёFингарчилик микдори, ахоли сони, инфляция ва бошка омилларни кири-тиш мумкин. Мисол учун, йиллик ёFингарчилик микдорининг меъёрда булмаслиги хосилнинг камайишига олиб келиб экспорт хажмининг кискаришига сабаб булса, инфляция махсулотлар нархининг кутарилишига сабаб булиш оркали экс-портни кискартириши мумкин.

Хулоса килиб айтганда, Шух, Гренес, Жонсон, Терсби, Чемберс, Жаст ва бошка куплаб иктисодчи

олимларнинг олиб борган тадкикотлари тахлили ва куриб чиккан мисолларимиз натижаси валюта курсининг кишлок хужалиги махсулоатлари нархи ва экспортига сезиларли даражада таъсири борлигини курсатмокда. Узбекистоннинг 2015-2018-йил-лардаги кишлок хужалиги махсулотлари экспорти ва валюта курсидаги узгаришлар динамикасини тахлил килиш оркали олиб борган кузатишла-римиз хам валюта курси иктисодиётнинг жорий сохасига таъсир килмокда дейишимизга сабаб булмокда. Албатта, мамлакатнинг ташки савдо сиёсати, махсулотнинг сифат курсаткичи, мамлакатдаги йиллик ё^н микдори, ахоли сони, инфляция каби факторлар хам уз таъсирини курсатади ва валюта курсининг таъсир хажми айнан шу фак-торларга узвий боFлангандир.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Aga6ueT^ap pyuxaTM:

1. Fuller, Frank, Hayes, Dermot: "Exchange rate impacts on the composition of agricultural trade" Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS)

2. Schuh, G.E. "The Exchange Rate and U.S. Agriculture." American Journal of Agricultural Economics 56(February 1974):1-13.

3. Chambers, R.G. "Agricultural and Financial Market Interdependence in the Short Run." American Journal of Agricultural Economics 66(February 1984):12-24.

4. Chambers, R.G., and R.E. Just. "A Critique of Exchange Rate Treatment in Agricultural Trade Models." American Journal of Agricultural Economics 61(May 1979):249-257.

5. Johnson, P.R., T. Grennes, and M. Thursby. "Devaluation, Foreign Trade Control, and Domestic Wheat Prices." American Journal of Agricultural Economics 59(November 1977):619-627.

6. Collins, K.J., W.H. Meyers, and M.E. Bredahl. "Multiple Exchange Rate Changes and U.S. Agricultural Commodity Prices." American Journal of Agricultural Economics 62 (November 1980): 656-665.

7. y36eKUCTOH Pecny6.nuKacu fl.aB.naT CTaTiCTiKa KyMUTacu: "y36eKUCTOH Pecny6.nMKacMHMHr craTUCTUK ax60p0TH0Macu" T.:2018-Miim. 48-51-6e™ap.

8. http://www.afpc.tamu.edu/

9. www.momagri.org

10. https://www.eolss.net

11. www.stat.uz

12. www.cbu.uz

13. www.mineconomy.uz

14. www.exchange-rates.org

15. www.tradingeconomics.com

1 Чеддок шкалалари - Бс^ланишлар зичлигини характерловчи курсаткичларга сифат жихатидан бахо бериш учун ишлатилади. Ботланишлар зичлиги 0,1-0,99 оралигида аникланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 8(116)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.