Научная статья на тему 'Освещение учение о мизадже в труда Абу Али Ибн Сино'

Освещение учение о мизадже в труда Абу Али Ибн Сино Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
7778
168
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МИЗАДЖ / АБУ АЛИ ИБН СИНО / КАНОН ВРАЧЕБНОЙ НАУКИ / ДРЕВНЯЯ МЕДЦИНА / MIZADJ / ABU ALI IBN SINO / CANON OF MEDICAL SCIENCE / ANCIENT MEDICAL

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Каюмов Холмурод Наимович

В статье описываются теоретические и практические взгляды Абу Али ибн Сины о натуре. Также освещены теория возникновения натуры, их общие виды, натура человека, воздействующие на неё факторы, натура органов человека, натура людей разных возрастов, методы определения натуры человека, особенности их свойств по учениям ибн Сино. В итоге рассматриваются особенности уравновешенной натуры, их проявления в психологическом характере и функциональном состоянии органов человека.The article describes the theoretical and practical views of Abu Ali ibn Sina on nature. Also covered are the theory of the origin of nature, their general views, human nature, factors affecting it, the nature of human organs, the nature of people of different ages, methods for determining human nature, especially their properties according to the teachings of ibn Sino. As a result, we consider the features of a balanced nature, their manifestations in the psychological nature and functional state of human organs.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Освещение учение о мизадже в труда Абу Али Ибн Сино»

История медицины

УДК: 930.85

АБУ АЛИ ИБН СИНО ТАЪЛИМОТИДА МИЗОЖ ТАЛКИНИ

ЦАЮМОВ ХОЛМУРОД НАИМОВИЧ

тиббиёт фанлари номзоди. Бухоро давлат тиббиёт институты, халц табобати ва касб касалликлари кафедраси мудири, доцент. Бухоро шахри. Узбекистон Республикаси.

ОИСЮ Ю 0000-0003-1126-9489 АННОТАЦИЯ

Мацолада Абу Али ибн Синонинг мизож уацидаги назарий ва амалий таълимоти баён этилган. Мизожларнинг пайдо булиш назарияси, унинг умумий турлари, инсон мизожлари, унга таъсир этувчи омиллар, мутадил ва номутадил мизожлар, уларнинг турлари, инсон таънаси аъзоларининг мизожлари, турли ёшдаги кишилар мизожи, инсон мизожини аницлаш усуллари, уларга хос белгилар ва гайритабиий мизожлар тугрисидаги Ибн Сино царашлари ёритилган. Хулосада мутадил мизожга хос хусусият-ларнинг инсон танаси аъзолари функционал цолати ва психологик характерида намоён булиши келтирилган.

Калит сузлар: мизож, Абу Али ибн Сино, Ал Конун, цадимги тиббиёт.

ОСВЕЩЕНИЕ УЧЕНИЕ О МИЗАДЖЕ В ТРУДА АБУ АЛИ ИБН

СИНО

КАЮМОВ ХОЛМУРОД НАИМОВИЧ

кандидат медицинских наук, доцент, заведующий кафедрой народной медицины и профессиональных болезней Бухарского государственного медицинского института. Город Бухара. Республика Узбекистан. ORCID Ю 0000-0003-1126-9489

АННОТАЦИЯ

В статье описываются теоретические и практические взгляды Абу Али ибн Сины о натуре. Также освещены теория возникновения натуры, их общие виды, натура человека, воздействующие на неё факторы, натура органов человека, натура людей разных возрастов, методы определения натуры человека, особенности их свойств по учениям ибн Сино. В итоге рассматриваются особенности уравновешенной натуры, их проявления в психологическом характере и функциональном состоянии органов человека.

Ключевые слова: мизадж, Абу Али ибн Сино, Канон врачебной науки, древняя медцина.

LIGHTING TEACHING ABOUT MIZADJ IN LABOR ABU ALI IBN SINO

KAYUMOVHOLMUROD NAIMOVICH

Candidate of Medical Sciences, Associate Professor, Head of the Department of Folk Medicine and Professional Diseases of the Bukhara State Medical Institute. City of Bukhara. Republic of Uzbekistan.

ORCID ID 0000-0003-1126-9489 ABSTRACT

The article describes the theoretical and practical views of Abu Ali ibn Sina on nature. Also covered are the theory of the origin of nature, their general views, human nature, factors affecting it, the nature of human organs, the nature of people of different ages, methods for determining human nature, especially their properties according to the teachings of ibn Sino. As a result, we consider the features of a balanced nature, their manifestations in the psychological nature and functional state of human organs.

Keywords: mizadj, Abu Ali ibn Sino, Canon of medical science, ancient medical.

Мизожлар хакидаги таълимотга биринчи булиб Кратонлик файласуф ва хаким Алкмеон асос солган булиб, у бу таълимотни Пифагор мактаби назариялари асосида яратган - [11; 4]. ^адимий юнон тиббиёт мактабларида бу таълимот кабул килиниб, ривожлан-тирилиб, со^ик ва касаллик холатини назарий асоси сифатида талкин килинган - [3; 5; 4].

Абу Али ибн Сино уз давригича булган мизож хакидаги назарий ва амалий билимларни узининг оригинал кузатишлари ва бой тажрибаси билан бойитиб мукаммал таълимот яратишга эришди. У мизожга куйидагича таъриф берган: "Унсурларнинг них,оят даражада майда булакларидаги карама-карши кайфиятларнинг бир-бирига таъсири маълум бир даражага етганда пайдо булган кайфиятга мизож дейилади" - [1; 2; 3].

Унсурлар туртта (олов, хаво, сув, ер) эканлигини кайд этган холда, уларни ташкил этган таркибий кисмларини (майда булаклари) узаро нисбати маълум холатга етганда, улар орасидаги узаро таъсир натижасида хосил буладиган холат ёки кайфият мизожни табиятини белгилаб беришини кайд этади. Унсурлар хакидаги таълимотида ер юзасидаги барча навларни шу турт унсурлар таркибий кисмлардан ташкил топганини кайд этган олим, инсон организми хам шу жум-ладан эканлигини айтади. Х,озирги давр илм-фани нуктаи назаридан курадиган булсак ер юзидаги барча навларни олов, хаво, сув ва ер таркибидаги элементлар ва уларнинг турли бирикмаларини маълум бир нисбатлари холида мавжудлигини, уларнинг узаро таъсири навларнинг хусусиятларини белгилаб беришини кузатишимиз мумкин - [6; 8; 9].

Ибн Сино хар бир унсурнинг табиатини (мизожини) айтиб утган: "Ер-совук ва курукдир..., Сув-совук ва хулдир..., ^аво-иссик ва хулдир..., Олов-иссик ва курукдир..." - [1; 2; 10]. Унсурлар уз мизожларига хос хусусиятлар билан бир-бирларига таъсир килиш-

лари натижасида маълум бир навга хос кайфият ёки мизож вужудга келади - [10].

Ибн Сино мизожни умумий карашда иккита турга ажратган. Биринчиси муътадил мизож булиб, бунда карама-карши кайфият-ларнинг микдори (иссик-совук, хул-курук) тенг даражада булади. Иккинчисида карама-карши иссик-совук, хул-курук кайфиятларнинг бири купрок, кейингиси камрок ёки иккита турдагиси хам куплиги билан характерланади. Масалан, иссиклик ёки совукликни, хуллик ёки курукликни ошиши, ёки иссиклик-хулликни, иссиклик-курукликни, совуклик-хулликни ва совуклик-курукликни куплиги. Аммо Ибн Сино тиббиётда мутадил ва номутадил мизожларни бу тартибда ажратиш ва кабул килиш макбул эмаслигини айтиб, мутадил мизож яъни карама-карши кайфиятлар нисбати тенг булиш холати табиатда учрамаслигини таъкидлайди. карама-карши кайфиятларнинг узаро нисбати турли даражада булиб, шу тананинг хусусиятларига мос келиши ва уни со^ом саклашини таъминлайдиган нисбати, ушбу тана учун мутадил мизож хисобланади - [5; 6; 7].

Ибн Сино инсон организмини ер юзидаги энг мутадил мизожли сифатида кайд этиб, унга нисбаттан олинган мизожларни саккиз турга булади: биринчиси турлар орасидаги энг мутадил тур, иккинчиси тур ичидаги энг мутадили, учунчиси тур синфлари орасидаги энг мутадил мизожли синф, туртинчиси синф ичидаги энг мутадил холат, бешинчиси хар бир шахсга тегишли мутадиллик, олтинчиси шахслар ичидаги энг мутадил мизож, еттинчиси аъзолар ичидан энг мутадил мизожли аъзо, саккизинчиси маълум бир аъзонинг энг мутадил мизожи - [2; 6].

Ибн Сино инсон танаси мизожига яшаш жойини ахамияти борлигини таъкидлаб, энг мутадилликка якин мизожли инсонлар экватор якинида яшовчилар дейди. Бу хам табиий иклимни

узгаришига таъсир этувчи омиллар (то^ар, денгизлар) булмаган шароитда яшовчиларга хослигини таъкидлайди - [4; 5; 13].

Ибн Сино номутадил мизожларни хам саккиз турини тафовут килади. Буларнинг турттаси содда номутадил мизожлар, колган турттаси мураккаб номутадил мизожлардир. Содда номутадил мизожлар бирта кувватнинг ошиши, у билан бирга келувчиларни узгармаслиги билан характерланади. Бундан мизожларга иссиклиги меъёрдан ошган куруклиги ва хуллиги меъёрда булган мизожлар киради (иссик-хул, иссик-курук). Яна совуклиги ошган лекин куруклиги ва хуллиги меъёрда булган мизожлар уларга таълуклидир (совук-хул, совук-курук). Оддий номутадил мизожларга яна куруклиги ошиб, иссиклиги ва совуклиги меъёрда булган мизожлар (курук-иссик, курук-совук) хамда, хуллиги ошган иссиклиги ва совуклиги меъёрда булган мизожлар (хул-иссик, хул-совук) киритилади - [2; 7; 12].

Ибн Сино оддий номутадил мизожлар давомий булмаслигини, бу холатда куп туролмаслигини секин-аста мураккаб номутадил мизожларни келтириб чикаришини таъкидлайди. Масалан исси™ ошган мизожда, кейинчалик хуллик камайиб куруклик ошиши кузатилади. Бу уз навбатида мураккаб номутадил мизожни келтириб чикаради. Мураккаб номутадил мизожлар меъёридан ортик иссик ва хул, иссик ва курук, совук ва хул ёки совук ва курук булиши мумкин -[7; 10].

Юкорида тарифланган саккизта номутадил мизожларни Ибн Сино яна икки турга: моддали ва моддасиз турларга ажратган. Моддасиз номутадил мизожда бирор кайфият (иссик, совук, курук, хул) узгариши хилтнинг таъсирида булмайди, хилтлар табиати узгармайди.

Моддали номутадил мизожда бирор кайфият узгариши хилтнинг бузилган хусусияти таъсирида юзага келади. Моддали номутадил мизожнинг икки хили тафовуд килинган. Биринчисида хилтни бирор

аъзода купайиши, иккинчиси аъзода тикилма хосил килиши натижасида юзага келиши - [2; 5].

Ибн Сино табиатда инсон мизожини энг мутадил эканини айтиб, органларни мизожи турличалигини таъкидлайди. Бунда энг иссик мизожли аъзо юрак, чунки унда рух пайдо булишлигини, рух эса энг иссик нарса эканлигини уктиради. Кейинги иссик аъзо кон, ундан кейингилар жигар, упка, гушт, мушаклар, талок, буйрак, артериялар, веналар, тери ва нихоят кафт териси булиб, у иссиклик-совукликда энг мутадил хисобланади.

Совук мизожларга келсак, энг совук мизожли бу балгам, ундан кейин чарви, кейингилари ёг, муй, суяк, тогай, богламлар, пайлар, пардалар, асаб толалари, орка мия, бош мия ва тери.

Танадаги энг хул мизожли балгам булиб, кейингилари кон, ёг, чарви, бош мия, орка мия, кукрак бези, мояклар, упка, жигар, талок, буйрак, мушаклар ва тер.

Энг курук аъзо муй, кейингилари суяк, тогай, богламлар, пайлар, пардалар, артериялар, веналар, асаб толалари, юрак, сезги рецепторлари хисобланади - [2; 6; 4].

Ибн Сино инсон мизожини турли ёшлиларда турлича булишини чукур тахлиллар билан асослаб берган. У инсон хаётини турт боскичга булган, булар:

1. Усмирлик даври, 30 ёшгача,

2. Ёшлик даври, 30-40 ёш,

3. Чукиш даври, 40-60 ёш,

4. Кексалик даври, 60 ёшдан катталар. Усмирликнинг узи яна чакалоклик (бола туриб юришга харакат килгунча), болалик (туриб юргандан, тишлар алмашинув вактигача), усиш (тишлар тулик кайта чикиб, балогатга етиш вактигача), усмирлик ёки балогатга етиш (сокол-муйлов чиккунча), йигитлик (усишдан тухтагунча) даврларига булинади.

Усмирлик даврининг чакалоклигидан усиш ёшигача бола мизожи иссик-хул булади, бунда иссиклик мутадилликка якин, хуллик эса мутадилликдан ортик булади. Бунда иссиклик ва хуллик бола организмини ривожланишини таъминлайди. Усиш ёшидан кейин иссиклик ва хуллик камайиб боради. Усмир мизожи мутадилликга энг якин мизож хисобланади. Урта ёшлилар ва кексаларда иссиклик ва хуллик камайиб бориб, совуклик ва куруклик ошиб боради. Кексаликда мизож совук ва курукликда юкори даражада етади. Аёллар мизожи эркакларникига нисбатан совук ва хул булади - [2; 12].

Ибн Сино инсон мизожни холатини аниклашнинг унта турини баён килган. Буларнинг биринчиси палпациядир (ушлаб куриб сезиш). Бунда палпация килувчининг мизожи мутадил булса, у ушлаб кураётган кишида иссиклик, совуклик, юмшоклик ёки каттиклик ва дагаллик сезса унда номутадиллик холати борлиги айтилган. Бу вактда албатта табиий ташки омилларни ортикча таъсири булмаслиги зарур.

Иккинчи тури - мускуллар ва тери ости ёг клечаткасини холатидан олинадиган маълумотлар булиб, мускулларнинг яхши ривожланганлиги, ё^инг камлиги иссик ва хул мизожга хос, мускуллар кам ривожланган булиб, тери ости ёг клетчаткаси озлиги курук ва иссик мизожга хос, ё^инг ута куплиги совук ва хул мизожга хосдир.

Учунчи тури - тукларнинг холатига караб аниклашдир. Секин усадиган ёки бутунлай усмайдиган туклар мизожнинг ута хуллигидан, тез усадиган туклар курукликка мойилликдан, тукларнинг жуда тез усиши, калин ва дагаллиги иссиклик ва курукликдан, жингаллаклиги хам иссиклик ва курукликдан, тукларнинг ёзиклиги совуклик ва хулликдан, коралиги иссикликдан, саргишлиги совукликдан, очранг ва кизиллиги мутадилликдан, ок ранглилик хуллик ва совукликдан ёки

ута куруклигидан далолат беради. Бунда яшаш жойи, миллати ва худудга хос климат инобатга олиниши керак. Туртинчи тур белгилар тери рангидан олинадиган маълумотлардир. Тери оклиги совук, сариклиги ва кизиллиги иссик, хиралиги каттик совук, бу^ой ранглиги иссик, баклажон ранглиги совук ва курук, ганч ранглиси совук, кур^ошин ранглилик совук ва хул, ок ранг хул мизожликдан далолат беради.

Бешинчи тур аломатлар аъзолар тузилишидан олинади. Кукрак кенглиги, кул оёкларнинг узунлиги ва мукаммаллиги иссик мизожга хос. Яккол куриниб турувчи кон томирлар, уларнинг йугонлиги, катталиги хам иссикликдан. Терини ковжироклиги, бугинлар, хикилдок ва бурун тогайларини буртиб чикканлиги курук мизожга хос.

Олтинчи тур белгилар танага ташки таъсирларни кабул килиш тезлигига караб олинади. Агар тана аъзоси иссик таъсирида тез кизиса - иссик мизожли, совук таъсирида тез совиса- совук мизожли-дир. Ташки таъсирни секин кабул килса, тескари мизожлигидан далолат беради.

Еттинчи тур белгилар уйку ва уйкусизликдан олинади. Уйку меъёрида булса, мутадил мизождан, уйкунинг куплиги совук ва хулликдан, уйкусизлик куруклик ва иссикликдан булади.

Саккизинчи тур маълумотлар аъзолар харакатларидан олинади. ^аракатларни мувофиклашгани мутадил мизожга хос, куп хара-катлилик иссик мизожлиликдан, харакатларнинг сустлиги, кучсизлиги совук мизожлиликдан булади. Лекин ута иссиклик баъзи аъзоларни, фаолиятини пасайтириб, тухтатиб куйиши мумкин.

Тукизинчи тур белгилар тана чикиндиларига (сийдик, ахлат, тер ва бошка) караб олинади. Иссик мизожда чикиндилар чикарилиши меъёрида булиб, иссик, уткир хидли ва тук рангли булади, бунинг тескариси булса совук мизожли булади.

Унинчи тур белгилар кишининг психологик характеридан олинадиганларидир. Кучли газаб, серзардалик, зукколик, тушунув-чанлик, яхши фикрлаш, ботирлик, сурбетлик, каттик кунгиллик, дадиллик, хурсандлик, мардонаворлик иссик мизожга хос. Газабнинг, илтифотнинг, хаёлийликнинг, зехннинг баркарорлиги курук мизожга хос, агар таъсир тезда йуколса, хул мизожга хос булади [2; 10; 12].

Юкорида баён этилганлар оддий ёки мураккаб мизожга ва уларнинг узгаришига оиддир. Ибн Сино булардан ташкари гайри-табиий мизожларни инсон организмида патологик узгаришлар юзага келганда аниклашга оид маълумотларни хам баён этган.

Юкори харорат, организмни кучсизланиши, юкори чанкоклик, зарда ва о^зда тахирлик булиши гайритабиий иссик мизож белгиларидир. Гайритабиий совук мизож белгиларига овкат хазмининг сусайиши, кам чанкоклик, бушнлар кучсизлиги, харорат-нинг узгарувчанлиги хосдир. Гайритабиий хул мизож белгилари гайритабиий совук мизож белгилари каби булиб, унга мускулларни кучсизлиги, сулак ва бурун суюклигининг куплиги, ичнинг бушлиги, овкат хазмини жуда ёмонлиги, уйкучанлик, ковоклар салкиши хос, бунда хул нарсалардан ахволнинг ёмонлашиши кузатилади.

Терининг куруклиги (ковжираганлиги), уйкусизлик, ориклаш каби белгилар гайритабиий кукук мизожга хос булиб, бундай мизожли инсонлар кузда узларини ёмон хис этадилар. Хул нарса истеъмол килганларида ахволлари яхшиланади - [2; 6].

Хулоса килиб айтганда, Ибн Сино мутадил мизожларга палпа-сияда иссиклик, совуклик, куруклик, хуллик, юмшоклик ва каттикликда урта холатда, териси ранги ок ва кизил уртасида, тана тузилиши нормастеник типда, томирлари уртача чукурликда жойлашган, сочлари калинлик ва сийракликда, жингалаклик ва ёйикликда уртада, уйку меъёрида, харакатлар бир-бирига мувофикликда, фикрлаши ва зехни кучли, аклий сифатлари уртачада булган инсонларни киритган.

Бундай инсонлар со^ом булиб, усиши тез, хулки яхши, очик юзли булиб, овкат х,азми ва чикиндилар чикариши меъёрида булади.

Адабиётлар руйхати:

1. Абдувалиев А.А. Ибн Синонинг мизожлар хакидаги концепцияси замонавий талкинига доир - IBN SINO-AVICENNA 2005, 3-4, 41.

2. Абу Али ибн Сино "Тиб конунлари". Тошкент 1983й. Т-1. 1123, 228-236 б.

3. Ашурова Н.Г. О натуре лекарственных средств в древневосточной медицине - Биология и интегративная медицина 2016, 2

4. Баротов М.Б. "Ибн сино дунёкараши". Тиб конунлари. Т-1,Тошкент 1983й, XXIX-XXXVI б.

5. Жумаев В.К. "Абу Али ибн Синонинг умумий клиник карашлари ва уларнинг назарий асослари", Тиб конунлари. Т-1,Тошкент 2013 й, 24-56 б.

6. Зохидов Х. Канзи шифо - Душанбе Ирфон 1991

7. Каримов У.И. "Ибн Сино ва замонавий тиббиёт", Тиб конунлари. Т-1. Тошкент 2013й , 56-59б.

8. Кароматов И. Д. Простые лекарственные средства Бухара

2012

9. Кароматов И.Д. Глоссарий справочник по восточной медицине и альтернативным методам диагностики и лечения для врачей общей практики - Ташкент, Фан, 2010.

10. Кароматов И.Д. Философские и теоретические основы древневосточной медицины - Ташкент, Фан 2009.

11. Кортов В. Гиппократ и гипократов сборник - В кн. "Гиппократ" М. 1936.

12. Нуралиев Ю.Н. Абу Али ибн Сина о мизадже - Абу Али ибн Сина и естественные науки Материалы юбилейной научной сессии, посвященной 1000-летию со дня рождения Абу Али ибн Сины (Авиценны) Бухара, 24-26 сентября 1980 г. Ташкент, Фан 1981, 184186.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.