CC BY
40Мейрманова Анара СерЫцызы,
Цазацстан Республикасы ПрезидентШц жанындагы Мемлекетт1к басцару академиясы, Сот тврел1г1 институтыныц 2-курс магистранты
КЫЛМЫСТЬЩ 1С ЖУРГ1ЗУДЕГ1 АЗАМАТТЬЩ ТАЛАП: НЕГ1ЗГ1 МЭСЕЛЕЛЕР ЖЭНЕ КЕЛЕШЕКТЕ ДАМУЫ
Казахстан Республикасы Конституциясыньщ 13-бабы эрбiр азамаща оныц ^^ыщтарын, оныц iшiнде мYлiктiк к¥^ыщтарын сотта ^оргауга кепiлдiк бередi. Олар б^зылган жагдайда азамат немесе зацды т^лга сот^а оныц ^^ыщтарын азаматтыщ ю жYргiзу тэртiбiнде ^оргау туралы талабымен жYгiнуге ^¥^ылы. Сонымен ^атар азаматтыщ талап, егер ^араудагы ^ылмыстыщ ю аясында ^сынылган болса, ^ылмыстыщ ю жYргiзу тэртiбiнде ^арау мэнi болуы мYмкiн. Азаматтыщ талап КР К1ЖК 8-бабындагы мiндеттерге жэне ^ылмыстыщ процесс ^агидаттарына ^айшы келе алмайды. Сонымен атап айщанда, КР К1ЖК 12-бабы 1-тармагына сэйкес, «Эрюмнщ ез кдоыктары мен бостандыщтарын сотпен ^оргауга К¥^ыгы бар», ал осы баптыц 3-тармагына сэйкес, «...мемлекет занда белгiленген жагдайлар мен тэртiп бойынша жэбiрленушiге сот эдшдтне ^ол жеткiзуiн жэне кел^ршген зиянныц етелуiн ^амтамасыз етедЬ>.
Алайда, ^олданыстагы ^ылмыстыщ iс жYргiзу зацнамасы ^ылмыстыщ процесс барысында ^сынылган азаматтыщ талаптыц ^гымын ^амтымайды. Осы институтты ^олданумен байланысты жалпы ережелер КР К1ЖК 20-тарауында реттелдi, онда келес ережелер ^амтылды: «Ес кiресiлi-шыFасылы адамныц ^ылмысы немесе Казахстан Республикасыныц Кылмыстыщ кодексiнде кезделген эрекетi нэтижесiнде зиян шеккен адам не оныц екш ^ылмыстыщ iс козFалFан кезден бастап, бiрак сот тергеуi аящаетаета дешн кез келген уа^ытта азаматтыщ талап ^оюFа к¥^ылы» (К1ЖК 163-бабы 1-тармаFы).
Кылмыстыщ процестегi азаматтыщ талап ^ымыныц б^рыюты аныщтамаларыныц ^атарына М.А. Чельцов берген аныщтама жатады, оFан сэйкес азаматтыщ талап ^ылмыстыщ ют сотта ^араумен бiр уа^ытта ^аралатын ^ылмыстан зардап шеккен т¥ЛFанын ^ылмыс салдарында
мYлiктiк зиянды етеу туралы талабы [1, 5].
П.П. Гуреев азаматтыщ талапты ^ылмыс салдарында кел^ршген материалдыщ зиянды етеу туралы ^ылмыстыщ iс бойынша процесте ¥CынылFан жэне ^ылмыстыщ iс жYргiзу тэртiбiнде ^ылмыстыщ iспен бiрге шешiлетiн айыпталушыFа немесе айыпталушыныц эрекет-терi Yшiн материалдыщ жауапты т¥ЛFаларFа ^ойылатын ^ылмыс салдарында материалдыщ зиян келтiрiлген т¥ЛFанын талабы реинде аныщтады [2, 3].
Р.Х. Якуповтыц пiкiрi бойынша, ^ылмыстыщ проце степ азаматтыщ талап - цылмыс салдарында материалдыщ зиянды етеу туралы айыпталушы^а немесе айыпталушыныц эрекеттерi Yшiн материалдыщ жауапты т¥ЛFаларFа ^ойылатын талап [3, 111-112].
Сонымен, ^олданыст^ы ^ылмыстыщ iс жYргiзу зацнамасы бойынша азаматтыщ талап астарында ^ылмыстыщ процестi жYргiзетiн органFа айыпталушыныц немесе оныц эрекеттерi Yшiн жауапты т^еталардыц ^ылмысы немесе ес кiресiлi-шыFасылы т¥ЛFанын эрекеттерi салдарында кел^ршген зиянды етеу талабымен зацды мYДделi немесе езге екiлеттi т¥ЛFаныц ^ылмыстыщ iс жYргiзу тэртiбiнде ^сыны^ан жэне ^аралуы тиiс талабын ^арастыру керек.
Кептеген Fалым-процессуалистер ^^сас пiкiрлердi ^станады.
Кылмыстыщ процестегi азаматтыщ талаптыц ^^ыктыщ негiзi КР К1ЖК 163-бабы 1-тармаFы болып табылады. Кылмыстыщ процесте азаматтыщ талапты ^арау негiзiнде бiрыцFай зацды факт жатыр - ^ылмыс салдарында мYлiктiк жэне моральдыщ зиян кел^ршген жаFдайларда ^ылмыстыщ, сонымен ^атар азаматтыщ кдоык;-тыщ жауаптылывда тартылатын т^ета жасаFан ^ылмыс.
Заци Fылымда ^ылмыстыщ процесте азамат-тыщ талапты ^арауFа ^арсы шыFатын жекелеген
aвторлaрдьщ ¥стaнымдaры 6ap. Kap^rnbi^rap непзшен, aзaмaттьщ тaлaп ^ылмыстьщ iс жYргiзy мiндеттерi мен rçaFидaттaрынa, сондaй-arç iс жYргiзy фyнкциялaрыныц теориясынa ^йшы келетiндiгiнде кeрiнiс тaпты. Kылмыстьщ процесте aзaмaттьщ тaлaпты ^сыну жэне rçapay рэсiмi такты пысьщтaлFaн емес деген пшрлер де aйтылды.
Алaйдa aтaлFaн nÍKÍp кeптеген Faлым-процессyaлистердщ ^гац жэне негiздi сыцыта ¥шырaды.
Kылмыстьщ мYлiктiк жэне морaлдьщ зиян келтiрyi тyрaлы тaлaп ^ылмыстьщ iспен шешiлyi тиiс деп есептеймiз. Себебi a3aManbirç тaлaпты, aтaп aйщaндa ^ылмыс сaлдaрындa мYлiктiк зиян келтiрy тyрaлы тaлaпты шешyм¥ндaй зиян келтiрiлген т¥ЛFaныц ^^ыктары мен мYДделерiн rçaмтaмaсыз етуге ьщтал етедi. Одaн бaсrça, соттыц ^ылмыстьщ iстi жэне asaMarrarç тaлaпты rçaрayы ютщ мэн-жaйлaрын зерттеудщ тольщть^ыта, жaн-жarçтыFынa жэне объективтiлiгiне ьщтал етедi жэне ^ылмыстьщ iстер мен aзaмaттьщ тaлaпты бeлек rçapay кезiнде орын aлyы мYмкiн сот ^ызметшдеп rçaйтaлayFa жол бермейд^
Азaмaттьщ тaлaпты ^ылмыстьщ юпен бiрге rçapay ^ылмыстьщ iс жYргiзy к;ызметшщ бaрльщ rçaтысyшылaры Yшiн жещлдш жaсaйды. M¥ндaй тэртiп жэбiрленyшiге мYлiктiк зиянды тез eтеyге жaFдaй жaсaйды. Б^л ретте жэбiрленyшi сот тaлrçылayынa екi рет ^тысу rçaжеттiгiнен босaтылaды. Одaн бaсrça, aзaмaттьщ тaлaпкер ^ылмыстьщ iстi rçaрay кезiнде мемлекеттiк бaждaн босaтылaды (KIЖК 163-бaбы 3-тaрмaFы). Сотгалушы сот^ rçaïïra шarçыртылyдaн босaтылaды. Кyэлaр, сaрaпшылaр жэне процестщ eзге rçaтысyшылaры сот^ rçaïïra келу мiндетiнен босaтылaды: aлдымен ^ылмыстьщ iс бойыншa, содaн кейiн asaMarrarç iс бойыншa.
Азaмaттьщ тaлaпты бiр ya^in-a rçaрay кезшде ^ылмыстьщ процестщ тэрбиелiк рeлi aйтaрльщтaй aртaтыны мaцызды болып тaбылaды, себебi жэбiрленyшiде жэне iстi rçaрayFa rçaтысaтын eзге т¥ЛFaлaрдa ^ылмыс сaлдaрынaн кел^ршген зиянды eтеy сенiмi rçaлыптaсaды.
^шмыс сaлдaрынaн келтiрiлген зиянныц сипaты мен мeлшерiн ami^ray KP KIЖК 117-бaбынa сэйкес ^ылмыстьщ iс бойыншa дэлденyi тиiс жaFдaйлaрдыц бiрi болып тaбылaды. ОсыFaн бaйлaнысты ^ылмысты сaрaлay мэселес шешiледi. Сонымен rçaтaр, кейбiр ^ылмыстьщ iстер бойыншa ^ылмыс сaлдaрынaн кел^ршген зиянныц сипaты мен мeлшерiн та^ты a^i^ray^^ aйыптaлyшыныц
эрекеттерiне зaнды бaFa беру мYмкiн емес, оныц жayaптылыFы тyрaлы мэселенi негiздi шешу MYMKrn емес.
KP KIЖК 162-бaбы 1-тaрмaFынa сэйкес, ^ылмыстьщ процесте жеке жэне зaцды т¥ЛFaлaрдыц есi кiресiлi-шыFaсылы aдaмныц тiкелей ^ылмысымен немесе ^FaMFa rçayirni эрекетiмен келтiрiлген мYлiктiк жэне морaльдьщ зиянды eтеy тyрaлы, сондaй-arç жерлеуге, зaрдaп шеккен aдaмды емдеуге кеткен шыFыстaрды, OFaн сarçтaндырy eтем ретвде тeленген сомaлaрды, жэрдемarçыны немесе зейнетarçыны, сондaй-arç eкiлдiкке шьщ^н шыFыстaрды rçосa aлFaндa ami^ray, aлдын aлa тергеу iсiне жэне сот^ ^тысуымен бaйлaнысты шьщ^н шыFыстaрды eтеy тyрaлыaзaмaттьщ тaлaптaрьщaрaлaды.
Кeптеген ya^rc бойы Fылымдa жэне тэжрибеде ^ылмыстьщ iспен ^ылмыс сaлдa-рындa келтiрiлген морaльдьщ зиян тyрaлы тaлaпты rçaрay дayлы жэне шешшмеген болды. ^шмыгс^^ iс жYргiзy кодексше 2004 жылFы 9 желтоrçсaндaFы KP Зaцымен енгiзiлген eзгерiстер мен тольщтырyлaр ^ылмыстьщ процессте жэбiрленyшiнiц OFaн морaльдьщ зиянды eтеy тyрaлы тaлaпты rçaрay мYмкiндiгiн бекiте отырып, кeптеген проблемaлaрды шештi.
Экiнiшке орaй, сот-тергеу тэжiрибесiн зерттеу ^ылмыстьщ iзге тYсy оргaндaры жэне сот мYлiктiк, сонымен ^гар морaльдьщ зиянды eтеyге бaFыттaлFaн бaстaмaны сирек бiлдiретiнiн кeрсеттi. Kылмыстьщ ю eндiрiсi бойыншa жэбiрленyшiнiц OFaн морaльдьщ зиянды eтеy тyрaлы eтiнiшi болмaFaн жaFдaйдa, осы мэселе, эдетте, мYлде rçaрaстырылмaйды. KP KIЖК 371-бaбынa eзгерiстер енгiзiлмегендiктен, сот морaльдьщ емес, тек мYлiктiк зиянды eтеy rçaжеттiгi тyрaлы мэселенi шешуге ^^ылы. Тергеyшi мен прокyрорFa ^тысты олaр,эдетте, эрбiр ^ылмыстьщ iс бойыншa дэлелдеу мэнiне юретшше rçaрaмaстaн, келтiрiлген зиянныц мeлшерiн емес, aйыптayды rçaмтaмaсыз етумен aйнaлысaды (KP ЩЖК 117-бaбы). Iс бойыншa aзaмaттьщ тaлaпкер деп тaнылFaн жэбiрленyшiлер eздерi бaстaмa жaсaйды жэне eтiнiш жaсay ^^ы^гарын пaйдaлaнa отырып, ^ылмыстьщ ю мaтериaлдaрынa тaлaп aрыздa кeрсетiлген raMami рaстaйтын сол немесе бaсrça rç¥жaттaрды ^осу тyрaлы eтiнiш бiлдiредi.
^шмыгс^^ iспен бiрге aзaмaттьщ тaлaпты rçaрayдaн бaс тaртылFaн жaFдaйдa немесе ол rçaрayсыз rçaлдырылFaн жaFдaйдa жэбiрленyшi aлдындa соттaр бойыншa ^arç жYPy болaшaFы тyындaйды.Б¥л ретте оныц мaтерталдьщ шыFындaры, ya^i™ жэне кYшi arçырFы
нэтижемен сирек акгалады [4, 375].
Осылайша, азаматтыщ талап беру ар^ылы материалдыщ (а^шалай) тYрде моргай жэне етей алатын жэбiрленушшщ мYлiктiк мYДделерi толыщ мелшерде ^анагаттандырылмайды, ал кептеген жагдайларда осы мYДде шешiлмеген кYЙiнде ^алады. Жогарыда керсетшгендей зиянныц сипаты мен мелшерiн дэлелдеу керек. Егер мYлiктiк зиянды етеу жэне оныц сипаты мен мелшерш белгiлеу бойынша гылымда
^алыптастырылган ^сыныстар бар болса, онда ^ылмыс салдарында келтiрiлген моральдыщ зиянды аньщтау бойынша тиiстi ^сыныстар жо^ деуге болады.
Алайда, осы багытта жекелеген ^адамдар шетел, сонымен ^атар отандыщ галымдармен жасалды. Атап айщанда ^ылмыстыщ сот ендiрiсiнде жекелеген батыс мемлекеттерiнде (мысалы, АКШ) орын алган моральдыщ зиянныц презумциясы. Презумцияныц мэнi тшсп дэлелдемелерсiз жэбiрленушiнiц жан жэне эмоциялыщ тыныштыгына енумен байланысты ^аса^ана ^ылмыс жасау жагдайында моральдыщ зиянныц болуын тану болып табылады.
Алайда, айыптау Yкiмi мен азаматтыщ талапты ^анагаттандыру туралы шешiм болган жагдайда да, б^л жэбiрленушi етема^ы алады дегендi бiлдiрмейдi. Ат^ару парагы сотталушыныц жазасын етеу орны бойынша жолданады жэне егер сотталушы табыс табатын болса, онда жэбiрленушi ^за^ уа^ыт iшiнде бiрдеце алуы мYмкiн, ал негiзiнен, жэбiрленушi ештеце алмайды.
Кептеген процессуалистер азаматтыщ талап ^ылмыстыщ процессте жария-^кы^тыщ тэсш жэне жэбiрленушiнiц ^ылмыспен б^зылган К^ыщтарын ^оргау ^¥ралы деп атап керсетп. Осы орайда заци гылымда т^лгага ^ылмыс салдарында келтiрiлген зиян етелмеген жагдайда, кемекке мемлекет келуi тшс деп керсетiлдi, себебi ол халыщтан азаматтардыц каушаздтн ^амтамасыз ету Yшiн салыщ жинайды. Егер ол осы ^аушшздшт ^амтамасыз етуге дэрменсiз болса, онда езше материалдыщ етема^ыныц бiр белiгiн етеу ауыртпалыгын алуы тшс [5, 130131].
К^рп уа^ытта кептеген елдерде жэбiрлену-шiлерге ^ылмыс салдарында келтiрiлген зиянды етеудiц мемлекетпк жYЙесi к¥рылды. М^ндай сипаттагы бiрiншi телемдер Жаца Зеландияда (1963 ж.) жэне ¥лыбританияда (1964 ж.) жYргiзiлдi. Кейiннен м^ндай тэжiрибе Еуропа жэне Ощуспк Америка елдерiне енгiзiлдi.
Зиянды етеу туралы ереже барлыщ ^лтты^
зацнамаларда бар деуге болады, алайда олар ез ерекшелiктерiне ие. Сонымен Нидерландыда, Данияда, Швецияда, Шыгыс жэне СолтYCтiк Еуропаныц бас^а елдерiнде зиянды етеу ^ылмыстыщ процесс, сонымен ^атар азаматтыщ сот ендiрiсi аясында жYзеге асырылады. ¥лыбританияда, Ирландияда, Кипрда, Турцияда, Мальтада, Грецияда, Жапонияда жэне езге елдерде зиянды етеудщ негiзгi нысаны «етема^ы ордерлерi бойынша» телем болып табылады. Соттыц б^л екiмi езге ^ылмыстыщ жазага балама немесе ^ылмыстыщ жазага толыщтыру болуы мYмкiн. Негiзiнен етема^ы ордерлерi т^лгага ^арсы зорлыщ туралы ^ылмыстыщ iстер бойынша ^олданылады. Сотталган т^лга а^шаны етема^ы ордерiне сэйкес сот^а телейдi, ез кезегiнде сот оларды жэбiрленушiге бередi.
Бiр елдерде телемдер кез келген дене жара-^аты келтiрiлген жагдайда жYргiзiлуi мYмкiн. Бас^а елдерде тек на^ты жагдайлар орын алганда немесе бiр жагдайлар туындап, бас^алар болмаган жагдайда телемдер жYргiзiлуi мYмкiн. Мысалы, жэбiрленушi нашар материалдыщ жагдайда бола т^рып, езi ^ылмыс^а итермелегенде. Телемдердi жYргiзетiн субъектiлер эюмшшк органдар, са^тандыру компаниялары, ^ылмыс^а кiнэлi кэсiпорындар, соттарда ^рылган жэне кiнэлi тараптыц зиянды етеуiн ^амтамасыз етумен айналысатын комиссиялар немесе негiзгi мшдет жэбiрленушiлердi ^оргау болып табылатын кепш ^оры болуы мYмкiн.
Кылмыс жэбiрленушiлерiне зиянды етеу мемлекеттiк багдарламаларын юке асыратын барлыщ елдердiц зацнамалары Yшiн кейбiр езгешелiктер жагдайында, етеудiц непзп шарты тергеу жэне сот тал^ылау кезiнде кемек керсету, ^ылмыстар туралы дер кезшде хабар беру жэне жэбiрленушiнiц оц жYрiс-т¥рысы болып табылады. Полиция мен сот^а ^арсы т^ру, сондай-а^ ^ылмыс^а итермелеудегi кiнэ зиянды етеуден бас тарту болып табылады [6, 7; 102104; 162].
Кылмыс салдарында жэбiрленушiге келтiрiлген залалды етеу туралы шетел зацнамасына жасалган талдау осы аталган негiзiнен халыщаралыщ стандарттарга кезекпен ^олданылатынын керсеттi. Алайда, эрине, бiрыцFай жолдар бай^алган жо^. Жекелеген кептYрлiлiкпен ^ылмыстардан зардап шеккен жэбiрленушiлерге залалды етеудi жYзеге асыру рэсiмдерi мен органдар, сондай-а^ м^ндай телемдердi тYрлi елдерде ^аржыландыру кездерi ерекшелендi.
Отандыщ зацнама шетел зацнамасынан
жэбiрленушiге келпршген залалды етеу бойынша мемлекеттiк етема^ы корларын К^ру белтнде артта калып отыр, б^л тольщ ашылмаган кылмыстар бойынша ете кажет.
Сондай-ак жэбiрленушшщ мшез-^лыщ елшемдерiн белгшеу мацызды болады, олар (кылмысты тергеуге жэне iстi сотта карауда ыщпал ету, етiнiшпен к^кък; ^оргау органдарына уа^ытында жYгiну, кылмыс жасауга итермеле-
мейтiн жэбiрленушшщ оц мшез-^л^ы жэне т.б.) д^рыс сакгалган жагдайда м^ндай етема^ыга Yмiт артуга болады.
Кылмыскерлерден мiндеттi мемлекеттiк алым, сондай-ак кылмыстан зардап шеккен жэбiрленушiлерге кемек корына жарналар туралы нормаларын отандыщ кылмыстык; зацнамага ^^сас ережелердi енгiзу максатында зерттеу езектi болып табылады.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Чельцов М.А. Гражданский иск в уголовном процессе. - М., 1945. - С. 5.
2. Гуреев П.П. Гражданский иск в уголовном процессе. - М., 1963. - С. 3.
3. Якупов Р.Х. Уголовный процесс. Учебник для вузов / Под ред. В.Н. Галузо. - М.: ЗЕРЦАЛО, 1999. - С. 111-112.
4. Нуралиева А.С., Биятов Т.К. Гражданский иск в уголовном процессе // Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть Общая: Академический курс. Под ред. Б.Х. Толеубековой. Книга вторая. - Алматы, 2004. - С. 375.
5. Загидулин М.Р., Хадиева Г.Н., Хрунова И.В. Гражданский иск в уголовном процессе - средство защиты прав потерпевших. Научно-практическое пособие / Отв. ред. Р.Г. Вагизов. - Казань, 2003. - С. 16; Уголовный процесс России: Учебник /А.С. Александров, Н.Н. Ковтун, М.П. Поляков, С.П. Сереброва; Науч. ред. В.Т. Томин. - М., 2003. - С. 130-131.
6. Квашис В.Е., Вавилова Л.В. Зарубежное законодательство и практика защиты жертв преступлений. - М., 1996. - С. 102-104.
7. Меньших А.А. О возмещении ущерба жертвам преступлений во Франции // Журнал Российского права. - 1999. - № %. - С. 162.
• • • • •
Цылмыстыщ iстер бойынша азаматтъщ талапты шешумен байланысты туындайтын взект1 мэселелер, сонымен щатар оларды ецсерудщ mymkiu жолдары щарастырылады, щылмыстыщ вндiрiстегi зиянды emeydiц нысаны реттде азаматтыщ талап институтыныц болу щажеттiлiгi негiзделедi.
Ty^h свздер: азаматтыщ талап, щылмыс салдарынан келтiрiлген зиянды етеу, моральдыщ зиян, мYлiктiк зиян, щущыщтар мен зацды мYддерлердi щоргау.
Рассматриваются проблемы, возникающие в связи с разрешением гражданского иска по уголовным делам, а также возможные пути их преодоления, обосновывается необходимость существования института гражданского иска как формы возмещения вреда в уголовном судопроизводстве.
Ключевые слова: гражданский иск, возмещение вреда, причиненного преступлением, моральный вред, имущественный вред, защита прав и законных интересов.
The problems arising in connection with the resolution of a civil action in criminal cases, as well as possible ways to overcome them, the necessity of the institute a civil action as a form of redress in criminal proceedings.
Keywords: dvil claim compensation for the harm caused by the crime, moral damage, property damage, protection of rights and legitimate interests.
Анара Сержкызы Мейрманова,
Казахстан Республикасы Президентшщ жанындагы Мемлекеттiк бас^ару академиясы Сот терелш институтыныц 2-курс магистранты
^ылмысты^ ic ЖYргiзудегi азаматтык; талап: Heri3ri мэселелер жэне келешекте дамуы
Мейрманова Анара Сериккызы,
магистрант 2-го курса Института правосудия Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан
Гражданский иск в уголовном деле: проблемы и перспективы развития
Meirmanova Anara Serikkyzy,
2 year undergraduate institute of Justice, Academy of Public Administration under the President of the Republic of Kazakhstan
Civil claim in the criminal case: problems and prospects
