YENİ SELEKSİYA ÜZÜM SORTLARININ AMPELO-DESKRİPTOR TƏSVİRİ VƏ PERSPEKTİVLİYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ Текст научной статьи по специальности «Сельскохозяйственные науки»

UOT: 634.8:631.527

YENÍ SELEKSÍYA ÜZÜM SORTLARININ AMPELO-DESKRÍPTOR TaSVÍRÍ УЭ PERSPEKTÍVLÍYÍN QÍYM9TL9NDÍRÍLM9SÍ

QULÍYEV VARÍS MUXT9R OGLU

Azarbaycan Respublikasi Elm va Tahsil Nazirliyi, Nax^van Bioresurslar institutu, "Meyva, taravaz va üzüm9ülük" laboratoriyasinin rahbari, aqrar elmlari doktoru, dosent.

Mdqalddd seleksiya yolu ild almmi§ Ndrgizi vd dlincd adli yeni üzüm sortlarmm ampelo-deskriptor tdsviri, perspektivliyinin qiymdtidndirilmdsi vd qisa botaniki tdsvirldri dsasinda biomorfoloji, aqrobioloji xüsusiyydtldri haqqinda ampeloqrafik mdlumat verilir. Yeni üzüm sortuna 2020-ci ildd 00291 nomrdli patent vd müdlliflik §dhaddtnamdsi verilmi§dir (müdllif V.M.Quliyev 2020).

Ndrgizi sortu Ozbdkistan muskati sortundan alinmi§dir. Somatik hüceyrdldrindd (2n=38) xromosom vardir. Vegetasiya dovrü 170- 175 gün davam edir. Salximlari 450-1200 qram olur. Yüksdk mdhsuldardir. Bir tdndkddn 15,0-20,0 kq mdhsul toplanilir. Mdhsuldarliq dmsali kolda 0,65, barli zoglarda isd 1,4-dür. §irdsindd §dkdrliliyi 17,0-18,5 q/100 sm3, tur§ulugu 6,0- 7,0 q/dm3 olmu§dur. Mdhsulunda mildiuya 1- 2 ball, oidiuma isd 0-1 ball yoluxma qeydd alinmi§dir.

dlincd sortu eksperimental mütagenez üsulu ild Mdldyi sortundan alinmi§dir. Orta-gec yeti§dn sortdur. Tdndkldrin orta mdhsuldarligi 12,0-15,0 kq olur. Mdhsuldarliq dmsali kolda 0,67, barli zoglarda 1,1-dir, §irdsindd §dkdrliliyi 18,0 - 20,0 q/100 sm3, tur§ulugu isd 5,0- 6,0 q/dm3-dir. Mdhsulunda mildiuya 1-2 bal, oidiuma 0-1 bal yoluxma qeydd alinmi§dir.

Hdr iki sort texniki istiqamdtlidir. §drabgiliq sdnayesindd istifadd olunur.

Apar sozlar: sort, biotip,, aqrobiologiya, ampelo-deskriptor, rdqdmsal kodla$dirma.

АМПЕЛО-ДЕСКРИПТОРНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА И ОЦЕНКА ПЕРСПЕКТИВНОСТИ НОВЫХ СЕЛЕКЦИОННЫХ СОРТОВ ВИНОГРАДА

ВАРИС КУЛИЕВ

В статье приведены ампелографическое сообщение на основе ампело-дескрипторного описания и оценки перспективности о биоморфологических и агробиологических характеристиках новых сортов винограда Наргизи и Алинка, полученных путем селекции, Наргизи был выделен от сорта Мускат узбекистанский в 2003 году при семенной размножений. В 2020 году на новый сорт винограда получен патент № 00291 и авторское свидетельство (автор В.М. Кулиев, 2020 г.).

Вегетационный период длится 170-175 дней. Гроздья составляют 450-1200 грамм. Коэффициент плодоношения 0,65, плодоносности 1,4. Выход сока 88,0 %, сахаристость 17,0-18,5 q/100 sm, 3 кислотность 6,0- 7,0 q/dm3. Урожайность с куста соответственно 15,0 и 20,0 кг, Сорт очень слабоподвергается грибным болезням: милдью -1 балла, оидиум - 2 балла. Сорточень чувствителен к недостатку влаги в почве. В связи с большой силой роста требует мощных формировок.

Алинджа высокоурожайный новый селекционный сорт получен от сорта Малаги по методом экспериментальной мутагенеза. В 2020 году на новый сорт винограда получен патент № 00284 и авторское свидетельство (автор В.М. Кулиев, 2020 г.).

Продолжительность вегетационного периода от распускания почек до полного созревания ягод составляет 155-165 дней. Коэффициент плодоношения lozi 0,67, плодоносности 1,1.Выход сока 88,0 %, при сахаристости 7,0-18,5 q/100 sm3, прикислотности 5-6,0г/дм3.Урожайность при нагрузке 65-75 глазков с куста составляет 12,0-15,0 кг. Сорт очень слабоподвергается грибным болезням: милдью 1-2 балла, оидиум - 0-1 балла. Сорточень

чувствителен к недостатку влаги в почве. В связи с большой силой роста требует мощных формировок.

Селекционные сорта Алинджа и Наргизи предназначен для приготовления высококачественных красных вин различных категорий.

Ключевые слова: сорт, биотип, агробиология, ампело-дескриптор, цифровое кодирование.

Tadqiqat i^inin xarakteri. Müasir dövrda dünyada üzüm baglarinda becarilan sortlarin ampelo-deskriptor va iqtisadi perspektivliyinin qiymatlandirilmasi, yüksak samarali sortlarin becarilmasina daha 9ox diqqat yetirilmasi mühüm tasarrüfat ahamiyyat kasb edan aktual problemlardan biridir[1, 2, 5]. Üzümlüklarda daha 9ox rentabelli sortlarin becarilmasi bir sira genetik xüsusiyyatlarla mü§ayat olunur. Bela üzüm sortlarinin yaradilmasi va istehsalata yönaldilmasi hazirda seleksiya elminin qar§isinds duran asas vazifalardan biridir. Artiq dünya miqyasinda üzüm9ülüyün seleksiya i§larinda klon seleksiyasindan, klassik hibridla§dirmadan, eksperimental mutagenez va eksperimental poliploidiya va genetik mühandislik üsullarindan yeni sortlarinin alinmasinda geni§ istifada olunur.

Dünyada üzüm9ülük geni§ yayilan müxtalif ölkalarda seleksiyasi yolu ila ayri-ayri vaxtlarda yeti§an, xo§agalim amtaa görünü§üna malik olan, 9ox mahsuldar, xastaliklara va ziyanvericilara dözümlü olan, yüksak §akarliliya malik, ham9inin naqliyyat vasitalari ila da§inmaga dözümlü yeni genotiplarin yaradilmasi üzüm9ülük tasarrüfatlarinda yüksak mahsulun alda olunmasina §arait yaradir[ 3, 4, 6 ].

Qeyd etmak lazindir ki, seleksiya yolu ila yeni genotiplarin yaradilmasinin elmi-praktiki asaslari müasir dövrda kifayat qadar geni§ tadqiq edilmi§dir. Hazirki dövrda üzüm9ülükda dünya miqyasinda ayri-ayri mahsullarin istehsali prosesinda üzüm sortlari ü9ün müvafiq standart talabatlar mövcütdur. Bu maqsadla Beynalxalq Üzüm va §arab Ta§kilatinin (OÍV) müvafiq metodikasi asasinda üzüm sortlarinda genetik alamatlarin raqamsal ampelo-deskriptor va perspektivliyinin qiymatlandirilmasi mühüm elmi-praktiki ahamiyyat kasb edir[8, 9, 10, 11, 12, 13].

Material va metodika. Aparilan elmi-tadqiqat i§larinda material olaraq seleksiya yolu ila yaradilmi§ Nargizi va ölinca adli yeni üzüm sortlaridan istifada olunmu§dur. Elmi-tadqiqat i§inin yerina yetirilmasinda üzüm sortlarinin ampeloqrafik, aqrobioloji, ampelo-deskriptor va perspektivliyin qiymatlandirilmasi i§larinda ümumi qabul edilmi§ müvafiq metodikalardan istifada olunmu9dur[7].

EKSPERÍMENTAL HÍSS9. Elmi-tadqiqat i§larinin gedi§inda seleksiya naticasinda alda olunmu§ yeni Nargizi va ölinca perspektivli üzüm sortlarinin 26 asas genetik ampeloqrafik xüsusiyyatlari üzra BBCH-da ümumi qabul edilmi§ §ifra va kodlar isasinda ampelo-deskriptor tasvirlari aparilmi§ (Cadval 1), perspektivliyi qiymatlandirilmi§dir (Cadval 2).

Cadval 1. ЭНпсэ va Nargizi üzün sortlarinin ampelo-deskriptor tasviri

Morfoloji irsi alamatlari irsi alamatlarin tazahürü

dlinca Nargizi

§ifra adlari ko d formasi ko d formasi

004 tac üzarinda ag torabanzar tükcüklar 1 yoxdur 1 yoxdur

053 yeni yarpaqlarda ag torabanzar tükcüklar 3 seyrak 1 yoxdur

065 yarpagin sathinin sahasi 7 bölük yarpaqli (17,1-22 sm) 5 orta öl9üda (10,1-17 sm)

067 yarpagin formasi 3 be§künclü forma 3 be§künclü forma

068 yarpaq pancalarinin sayi 3 be§dilimli yarpaq 3 be§dilimli yarpaq

069 ya§il zoglarda ilk 3-5 yarpaqlarin sathinin rangi 7 tund ya§il 5 ya§il

075 yarpaq sathindaki qabarciqlar 3 orta qabarcikli 3 orta qabarcikli

076 yarpaq kanarlarindaki di§ciklarin formasi 3 har iki kanari qabariq di§cikli 3 har iki kanari qabariq di§cikli

079 saplaq oyugunun formasi 3 qisman a9iq 3 qisman a9iq

082 yuxari yan kasiyin formasi 3 dilimlar bir-birini qisman ortur 3 dilimlar bir-birini qisman ortur

084 yarpaqlarin alt sathinda ag torabanzar tukcuklar 1 yoxdur 1 yoxdur

085 yarpaqlarin alt sathinda ag qil?iqlar 1 9ox seyrak 1 9ox seyrak

093 saplagin asas damarin uzunluguna nisbati 5 5

094 tam formala§mi§ yarpaqlarda ayada yuxari yan kasiklarin darinliyi 1 9ox dayaz yan kasikli 5 orta darinlikda yan kasikli

103 birillik zogun rangi 2 qahvayi 2 qahvayi

151 9i9ak tipi 3 ikicincli 3 kicincli

153 bir zoga du§an 9i9ak salximinin miqdari 2 bir-iki 9i9ak salximi 2 bir-iki 9i9ak salximi

202 salximin ol9usu (uzunlugu + eni) 9 9ox boyuk 9 9ox boyuk

204 salximda gilalarin sixligi 9 orta qisa saplaqli (5-7 sm) 9

206 salxim saplaginin uzunlugu 5 orta qisa saplaqli 7 uzun saplaqli

207 salxim saplaginin odunla§masi 2 orta daracada odunla§ma 2 orta daracada odunla§ma

220 gilalarin ol9usu (eni :uzunlugu) 5 orta 7 uzun

223 gilalarin formasi 3 qisa ellipisvari formali 2 yumru formali

225 gilalarin rangi 6 goyumtul-qara 1 ag-sari-ya§il

228 gilada qabigin qalinligi 7 qalin qabiqli (175-250 ц) 5 orta qalinliqda (100-175 ц)

231 gilada latli hissanin rangi 6 goyumtul qara. 1 ag-sari-ya§il,

232 latli hissanin sululuq xassasi 2 orta daracada §irali 1 az §irali, yaxud az sulu

235 latli hissanin barkliyi 2 yum§aq 2 yum§aq

236 gilalarin dad xususiyyati 4 sorta maxsus sorta maxsus

238 salximlarda meyva saplaginin uzunlugu 5 orta (uzunlugu 813 mm) 5 orta (uzunlugu 8-13 mm)

240 saplagin qopma daracasi 9atinliyi 3 orta daracada guc talab edi 3 orta daracada guc talab edir

243 toxumun kutlasi 5 orta (25,1-40mq) 5 orta (25,1-40mq)

304 gilalarin tam fizioloji yeti§ma dovru 7 gec fizioloji yeti§ma 5 orta vaxtda fizioloji yeti§ma

351 zoglarin boyuma gucu 7 guclu boyuma (2,1-3,0 m 5 orta boyuma (1,3-2,0 m),

452 yarpaqlarda mildiu xastaliyina qar§i dozumluluk 7 duzumludur, 5 orta davamlidir

453 salximlarda mildiu xastaliyina qar§i dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir

455 yarpaqlarda oidium xastaliyina qar§i dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir

456 salximlarda oidium xastaliyina qar§i dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir

458 yarpaqlarda boz 9uruma xastaliyina dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir

459 salximlarda boz 9uruma xastaliyina dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir

504 bir hektardan mahsuldarliq, t/ha 7 yuksak (130-160 s/ha 7 yuksak (130-160 s/ha)

505 §irada §akarlilik, q/100 sm3 5 orta §akarlilik (15-18 q/100 sm3), 5 orta §akarlilik (15-18 q/100 sm3),

506 §irada tur§uluq, q/dm3 3 a§agi §akarlilik (12-15 q/100 sm3) 3 a§agi §akarlilik (12-15 q/100 sm3),

604 9ubuqlarin mumyeti§ma daracasi, % 9 90x uzun 9 - 9ox uzun

629 mahsulun tam yeti§masina qadar vegetasiya muddati 7 gun (gecyeti§an 7 gun (gecyeti§an

630 tanaklarda tumurcuqlarin cucarma daracasi 9 90x yuksak 7 yuksak

631 §axtalara dozumluluyu 7 yuksak 5 orta yuksak

632 yuksak temperatura dozumluluyu 7 yuksak 5 orta yuksak

Cadval 2. Yeni seleksiya uzum sortlarinin ampelo-deskriptorlar asasinda perspektivliyinin

qiymatlandirilmasi

« dlinca Nargizi

■a o k in ir re ■Л л = la TS si r •нн 9sas irsi alamatlarin adlari Irsi alamatlarin tazahur formalarinin ^ifralari s = a "л z u P s d o k a '-м a am la la '¡Л r hH al -a a am ■3 = al tl a am ¡5 - s d o k a '-м a am la la '¡Л r hH al -a a am ■3 = al tl a am ^ o- -

151 £i9ak tipi 1- erkak tipli; - 2-funksional erkak tipli;3 - ikicinsli; 4 -funksional di§i cinsli. 0,5 3 1,5 3 1,5

153 Bar qollarinda 9i9ak alximlarinin miqdari. 1 - (1,0 adad); 2 - (1,1-2,0 adad); 3 - (2,1-3,0 adad); 4- (3,0- dan artiq). 0,2 2 0,4 2 0,4

202 Salximlarin parametrlari (uzun. + eni) 1 - 9ox xirda (8 sm-a qadar); 3 - xirda (12 sm-a qadar); 5 -orta (16 sm-a qadar); 7 - iri ( 20 sm-a qadar); 9 - 9ox iri ( 24 sm va 9ox). 0,8 9 7,2 9 7,2

204 Salximin sixligi, 1- 9ox six; 3-six; 5- 9ox seyrak; 7- orta sixliqda; 9-seyrak. 0,7 9 6,3 9 6,3

206 Salximda saplagin uzunlugu. 1- 90X qisa( 3 sm); 3 - qisa( 5 sm); 5 - orta( 7 sm); 7 - uzun(9 sm); 9- 90X uzun( 9 sn -dan 9°x).. 2,2 5 11,0 7 15,4

220 Gilalarin 1 - 90X xirda (diam. 6 mm-a

parametrlari. qadar); 3 - xirda (7-13 mm); 5-orta (14-18 mm); 7- iri (19-23 mm); 9- 90X iri (23 mm va 9ox). 1,0 5 5,0 8 8,0

223 Gilalarin formasi. 1 - girda; 2 - küra§akilli; 3 - qisaellipis§akilli; 4- uzununaoval§akilli; 5 - uzunsov, silindr§akilli; 6 - tarsyumurta§akilli; 7 - yumurta§akilli, 8 - tarsyumurta§akilli; 9 - buynuz§akilli; 10 - barmaq§akilli. 1,0 2 2,0 2 2,0

225 Gilalarin rangi. 1 - sarimtil-ya§il; 2 - 9ahrayi; 3 - qirmizi; 4 - bozumtul-qirmizi; 5 - tünd banóv§ayi-qirmizi; 6 - góyümtül- qara. 0,8 6 4,8 1 0,8

236 Gilalarin dadi. 1 - farqlanmir; 2 - muskat dadi;

3 - izabella dadi; 4 - sorta xas 1,6 1 1,6 1 1,6

dad; 5 - pas dadi; 6 - dadsiz.

237 Gilanin dadinin, 1-neytral; 2-zaif hiss olunan;

atirinin tasnifati. 3-zaif aromatli; 4-aromatik; 5- 1,3 1 1,3 1 1,3

bir qadar muskat atirli; 6-güclü muskat atirli; 7-digar dadlar

238 Gila saplaginin uzunlugu. 1 - 90X qisa (4 mm-a qadar); 3 -qisa (4-8 mm); 5 - orta (8-12 mm); 7 - uzun (12-16 mm); 9 -90X uzun (16 mm-dan 90x). 0,2 9 1,8 5 1,2

240 Gilalarin saplaqdan qoppmasi. 1- 90X asan qopur; 2- 2- asanliqla qopur; 3- 3-9atin qopur. 0,5 3 1,5 3 1,5

242 Toxumun ól9üsü (uzunluguna góra). 1- 90X uzun, yaxud iri; 2- 3- uzun, yaxud iri; 5- orta ól9ülü; 7- qisa, yaxud xirda; 9- 90X xirda. 0,2 7 1,4 5 1,0

303 Gilalarin yeti§masi. 1-90x tez; 3- tez; 5- orta; 7-gec; 9- 9ox gec. 1,5 7 10,5 7 10,5

351 Birillik zoglarin inki§afi. 1 - 9ox zaif (0,5 metrdan az); 3 - zaif (0,5-1,2 m); 5 - orta (1,32,0 m); 7 - yüksak - ( 2,1-3,0 m); 9 - 9ox yüksak ( 3,0 metrdan 9ox) 0,5 7 3,5 5 2,5

453 Salximlarda milldiu( Plasmo pora vitícola 1-9ox a§agi; 3- a§agi; 5- orta; 7-yüksak; 9- 9ox yüksak. 1,0 7 7,0 5 5,0

Berl.) xastaliyina dözümlülük.

456 Salximlarda oidiuma (Ucinula necator Burill.) dözümlülük. 1-çox açagi; 3- açagi; 5- orta; 7-yüksak; 9- çox yüksak. 1,0 7 7,0 5 5,0

459 Salximlarda boz çûrûmaya (Botrytis cinerea Pers) dözümlülük. 1-çox açagi; 3- açagi; 5- orta; 7-yüksak; 9- çox yüksak. 0,8 7 5.6 3 2.4

502 Bir salximin kütlasi. 1- çox xirda (100 qramdan a§agi); 3- xirda (100-300 q); 5- orta (300-500 q); 7- iri (500-700 q); 9- çox iri (700-900 q va daha ç°x); 1,0 9 9.0 9 9.0

504 Tanayin mahsuldarligi. 1 - çox açagi (4 t/ha-dan açagi); 3 - açagi. (5-8 t/ha); 5 - orta (912 t/ha); 7 - yüksak (13-16 t/ha); 9 - çox yüksak (17 t/ha-dan çox). 2,5 9 22.5 9 22.5

505 Çirada §akarlilik. çox açagi (14 q/100 sm3); 3 -açagi (14 -17 q/100 sm3); 5 -orta (18-20 q/100 sm3); 7 -yüksak (21-23 q/100 sm3); 9 -çox yüksak (24 q/100 sm3-dan ç°x). 2,2 5 11.0 5 11.0

604 Birillik zoglarda mumyetiçma. 1 - çox zaif (ümumi uzunlugun 33,3 %-dan az); 3 - zaif (33,450,0 %); 3 - orta (50,0-70,0 %); 7 - yüksak - (70,0- 95,0 %); 9 -çox yüksak (96,0 %-dan çox). 0,2 9 1.8 9 1.8

629 Vegetasiya müddati. 1 - an tez yetiçan (v.m. 120 gün va daha az); 2 - tez yetiçan (v.m. 121-130 gün); 3 - orta tez

yetiçan ( v.m. 131-140 gün); 4 -orta vaxtda yetiçan ( 141-150 gün); 5 - orta gec yetiçan (v.m. 151-160 gün); 6 - gec yetiçan ( v.m. 161 -170 gün); 7 - an gec 2,5 7 17.5 7 17.5

yeti§an ( v.m. 171 va daha çox).

630 Tumurcuqlarin cücarmasi. 1-çox açagi; 3- açagi; 5- orta; 7-yüksak; 9- çox yüksak. 1,5 9 13.5 7 10.5

631 Çaxtalara dözümlülük. 3- açagi; 5- orta; 7- yüksak. 1,7 5 8.5 7 11.9

632 istiliya dözümlülüyü. 3- açagi; 5- orta; 7- yüksak 1,7 7 11.9 5 8.5

Cami qiymatlandirma bali: - 175.1 166.3

*Qeyd: Cddvdlin tdrtibindd Ukrayna alimlari A.M.Avidzba vd hamkarlari [2009] tarafindan verilmi§ malumatlardan istifada edilmi§dir.

Perspektivliyin ümumi qiymatlandirmasi üzra ölinca sortu isa 175,1 ball, Nargizi sortu 1663 ball olmu§dur. Har iki seleksiya sortu texniki istiqamatlidir. A§agida yeni sortlarin ampeloqrafik tasviri verilmi§dir:

YENi ÜZÜM SORTU - N9RGiZL Yeni üzüm sortu 1980-ci ilda hibrid man§ali Özbakistan muskati (Nimranq x Aleksandr muskati) sortunun sarbast tozlanma naticasinda alinan va cücardimi§ toxumlarina kolxisinin 0,3 %-li mahlulu ila 48 saat müddatinda tasiri naticasinda alda olunan bitkilar i9arisindan se9ilmi§dir.

Sort 90X iri salximlari (lütlasi 800-1200 qrama qadar) olmasi ila saciyyalanir. Somatik hüceyralari (2n=38) diploid xromosom yigimina malikdir. Universal istiqamatli üzüm sortudur. Tanaklari orta inki§afetma xüsusiyyatina malikdir. Botaniki xüsusiyyatlarina va morfoloji alamatlarina göra §arq üzüm sortlari (Convar orientalis subconvar caspica Negr.) ekoloji- cografi yarimqrupuna daxildir. 2020-ci ilda yeni üzüm sortuna 00291 -nömrali patent va müalliflik §ahadatnamasi verilmi§dir (müallif V.M.Quliyev 2020).

Ampeloqrafik xüsusiyyatfori Ya§il zoglari yarimdik vaziyyatda atrafa yayilaraq kollanir. Yazda tumurcuqlarin 9296 faizindan ya§il zoglar inki§af edir. inki§af edan zoglarin 42- 60 faizinda 9193k salximlan olur. inki§af etmakda olan ya§il zoglarin taci va 3-5-ci yeni yarpaqlari a9iq-ya§il ranglidir va üzarlarinda tükcüklar yoxdur. Yogunla§mi§ ya§il zogun a§agi hissalari a9iq-mavi ranglidir.

Birillik zoglarin bugumaralari a9iq qahvayi, bugumlari isa qahvayi rangli olub, orta uzunlugu 1,5- 2,0 metra yüksalir. Münbit torpaqlarda zoglarin uzunlugu 3 metra qadar uzanir. Yarpaqlari orta irilikdadir (diam. 14,5- 16,5 sm) asasan enina-oval formalidir, üzari a9iq-ya§il rangli olmaqla, alt hissasinda tükcüklar yoxdur. Sathi zaif torlu-qiri§iqlidir, kanarlari azca yuxari yönalmakla be§pancalidir. Yuxari yan kasiyi dayaz va ya orta darinliklardadir, asasan a9iq, bazan qapali formalardadir. Dayaz yan kasiklari itibucaq §akillidir. Orta darinlikda olan a9iq yan kasiyi lira§akilli, iti diblidir. A§agi yan kasiklari asasan dayazdir, itibucaq §akillidir. Yarpaqda pancalarin qisa, enli oturacaqli, ucu küt di§cikla qurtarir. Kanar di§ciklari müxtalif uzunluqda olub, küt uclu, enli oturacaqlidir. Yarpaqlarin alt hissasi 9ilpaqdir. Bazi hallarda damarlar üzarinda ag qisa qil9iqlara rast galinir. Saplagin uzunlugu yarpaqda orta damarin uzunluguna uygun galir, ag-sarimtil ranglidir. Saplaq oyugu ham a9iq, ham da qapali formalarda olur. ikicinsli, yax§i inki§af etmi§ 9i9ak qrupuna malikdir. Qön9alari xirdadir. Erkakciklarin sayi 5, nadir hallarda 6 adad olur. Har sarbast, ham da öz-özüna tozlanir. Tozcuqlarin fertilliyi 96,0 - 98,0 faizdir.

Aqrobioloji xüsusiyyatfori Gec yeti§an üzüm sortudur. Mahsulu oktyabrin ikinci yarisinda tam yeti§kanliya 9atir. Vegetasiya dövrü 170- 175 gün davam edir. Tam fizioloji yeti§kanlik ü9ün 4380- 44030C temperatur sarf olunur. Salximlari qanadli- konusvari formalidir, 9ox iridir (450-1200 qram). Tanayin orta yarisindan darilmi§ salximlarin uzunlugu 16,0- 21,0 sm, eni 10,0-12,0 santimetrdir. Salximda gilalar six yerla§ir, saplagi qisa (4- 6 sm), a9iq sarimtil-ya§il ranglidir, mahsulun tam yeti§ma dövrü odunla§ir va bar qolundan 9atin qirilir. Daragin kütlasi 14,0- 22,2 qramdir. Salximda gilalari iridir, küra formalidir, a9iq mavi ranglidir, üzari ag toz§akilli mum qati ila örtülür. Gilalarin diametri 22,0- 24,0 mm, qabigi orta qalinliqda, latli-§iralidir. Xo§agalim zaif muskat dadina malikdir, qabigi latli hissadan 9atin ayrilir. Har gilada 3- 4 adad yax§i inki§af etmi§ toxum vardir. Toxumlari orta irilikdadir. Uzunlugu

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

5,4 mm, eni 3,2 mm, oval formada, a9iq qahvayi ranglidir. Üst nahiyadaki xalaza dairavi formalidir, alt hissadaki hündür §irim toxumun ucuna qadar uzanir. 100 toxumun kütlasi 7,65-7,72 qramdir. £ox yüksak mahsuldardir. Spaler sistemi ila becarilmada 70- 85 bar yükünda bir tanakdan 15,0- 20,0 kq mahsul toplanilir. Har hektardan orta hesabla 400,0- 450,0 sentner mahsul alda olunur. Mahsuldarliq amsali kolda 0,65, barli zoglarda isa 1,4-dür. Salximlarda az miqdarda (5,0- 12,0 %) xirdagilalik mü§ahida olunur. Gilalarda latli hissa 88,2 % ta§kil etsa da ümumi §ira 9iximi 82,0 % olmu§dur. §irasinda §akarliliyi 17,0- 18,5 q/100 sm3, tur§ulugu isa 6,0- 7,0 q/dm3 olmu§dur. Düzan arazilarda yarpaqlarda va salximlarda mildiuya 1- 2 ball, oidiuma isa 0-1 ball yoluxma qeyda alinmi§dir. Salximda gilalari 9ox six yerla§diyindan boz 9ürümaya qar§i hassasdir. Dagatayi va dagliq arazilarda boz 9ürüma xastaliklarina az yoluxur. Salxim yarpaqbükanina yoluxmur. Tanaklari 180C-a qadar §axtalara dözümlüdür. Payizin sonunda birillik 9ubuqlarda 89 faiza qadar mumyeti§ma mü§ahida edilmi§dir va 4 balla qiymatlandirilmi§dir. Ham süfra, ham da texniki maqsadlar ü9ün istifada edilir. Taza üzüm mahsulunun dequstasiya qiymati 8,5 bal olmu§dur. Yeni üzüm formasindan tünd §arablarin hazirlanmasinda geni§ istifada edilia bilar. Salximlari darildikdan sonra daragi va gila saplaqlari gec soluxur.

YENi ÜZÜM SORTU - 9LiNCa. Seleksiya naticasinda alinmi§ texniki üzüm sortudur. Malayi üzüm sortunun sarbast tozlanma naticasinda formala§an toxumlari cücardilmi§ va kolxisinin 0,5 faizlli sulu mahlulu ila 48 saat müddatinda tasiri naticasinda alinmi§ yeni bitkilar i9arisindan se9ilmi§dir. AMEA Genetik Ehtiyatlar institutunda, Hasan öliyev adina "Araz" Elmi istehsalat Birliyinin tacrüba sahasinda va AMEA Nax9ivan Bölmasinin Bioresurslar institutinun "Üzüm genofondu" kolleksiya baginda becarilir. Morfoloji alamatlarina va bioloji xüsusiyyatlarina göra §arq §arab üzüm sortlari ekoloji-cografi qrupuna (Convar orientalis subconvar caspica Negr.) aiddir. Sort sinagina taqdim edilmasi ü9ün hazirlanir. 2020-ci ilda yeni sorta 00284 -nömrali patent va müalliflik §ahadatnamasi verilmi§dir (müallif V.M.Quliyev 2020).

Ampeloqrafik tssviri

Tanaklari güclü kollanir, zoglari maili vaziyyatda yanlara ayilarak, kollanir. Yazda tanaklardaki tumurcuqlarin 84,6 faizi inki§af edarak yeni zoglar amala gatirir. Mahsuldar zoglar isa ümumi zoglarin 60,8 faizini ta§kil edir. Birillik zoglari 9ox güclü inki§afetma xüsusiyyatina malikdir. Ya§il zoglarin orta uzunlugu 160,5 sm, bazi zoglarin uzunlugu 2,5- 3,5 metrdan 9ox olur. Birillik 9ubuqlarda bugumaralari qahvayi, üzari tünd rangli xirda laka va qisa zolaqli, bugumlari isa tünd-qahvayi ranglidir. Yazda yeni inki§af edan ya§il zoglarin taci va 3- 5-ci yarpaqlarin alt sathinda az miqdarda ag torabanzar tükcüklar mü§ahida edilir. Yeni a9ilan yarpaqlarin kanarlari isa antosian piqmentlardan ibarat zolaqla ahata olunur. Ya§il zogun yuxari nahiyasi qahvayi, yogunla§mi§ hissasi isa zolaq§akilli qirmizimtil - qahvayi ranglidir. Yarpaqlari dairavi, bazan enina oval formalidir, diam. 17,0 - 19,0 sm, sahasi 174,51 sm2, orta damarin uzunlugu 11,0 santimetrdir. Sathi nisbatan tünd ya§il rangdadir, üzari hamar, asasan be§pancalidir. Yarpaqlarin kanarlari yuxari yönalir. Yarpaqlarin alt sathinda damarlari üzarinda az miqdarda 9ox xirda qil9iqlar olur. Yarpaqlarin yuxari yan kasiyi asasan orta darinlikdadir, qapali, ensiz uzununa oval kasikli, iti dibli, bazan a9iq, ensiz lira§akillidir. A§agi yan kasiyi orta darinlikdadir, asasan lira§akillidir, bazan bütov, yaxud itibucaq§akillidir. Yarpaqlarda pancalarin ucundaki di§ciyi iri, küt uclu, 9ox enli oturacaqli, künbaz§akillidir. Kanar di§ciklari isa müxtalif uzunluqdadir, iti mi§ardi§lidir. Qahvayi rangli saplagi yarpagin asas damarindan bir qadar qisadir, bazan isa barabar uzunluqda olur. aplagin uzunlugu 9,0- 10,0 santimetra barabardir. Saplaq oyugu asasan a9iqdir, enli tag formalidir. £i9aklari ikicinslidir. Erkakciklarin sayi 5 adaddir. £i9ak orqanlari 9ox yax§i inki§af etmi§dir. Erkakciklarin sütuncugu 9ox uzundur, tozlugu iridir. Tozcuq hüceyralarin fertilliyi 96,0 faiza barabardir. Di§iciyi uzunsov- oval

formadadir, agizcigi lövha§akillidir. Ham çarpaz, ham da öz- özüna tozlanir. Salximlarin çox uzun olmalari irsi alamati ila saciyyalanir. Qanadli-silindrik formalidir, çox hallarda uc hissasi haçalanaraq yogunlaçir. Salximlarin orta uzunlugu 28,0 sm, eni isa 14,0 santimetrdir. Bazi salximlarin uzunlugu 40- 45 santimetra çatir. Salximda gilalar çox six yerlaçirlar. Orta kütlasi 400- 520,0 qram, bir salximda gilalarin sayi isa 140- 230,0 adad ta§kil edir. Kütlasi 650-800 qram olan salximlara da rast galinir. Daraq salximin 3,2- 4,0 faizini taçkil edir. Salxim saplagi (uzun. 4- 7 sm) mahsulun yetiçma dövrü odunlaçir. Gilalari asasan küra§akillidir, sixgila salximlarda bazan tars yumurtaçakilli olmaqla, diametri 1,8- 2,0 mm, qara-qirmizimtil ranglidir, üzari zaif toz§akilli mum qati ila örtulür, silindikda qabigi parlaq qaramtil- qirmizi ranglidir. Gilalari sulu- çiralidir, qabigi qalin, latli hissa rangsizdir. Gila saplagi orta uzunluqdadir. Gilalar gila saplagindan çakinlikla qopur. §irasi bozumtul-qara ranglanir. Har gilada 2- 3 adad toxum olur. Toxumlari orta irilikda olmaqla, kütlasi 0,07 qram, uzununa formada, qahvayi ranglidir. Üst nahiyadaki xalaza basiq, dairavi formalidir. Ucu uzunsov, künbaza banzayir.

Aqrobioloji xüsusiyyatlari Orta-gec yetiçan yeni üzüm sortudur. Salximlari sentyabr ayinin axiri oktyabr ayinin avvallarinda tam fizioloji yetiçkanliya çatir. Tumurcuqlarin açilmasindan mahsulun tam yetiçmasina qadar vegetasiya dövrü 155- 165 gün davam edir. Tam yetiçkanlik üçün 3650- 36600C aktiv temperatur sarf olunur. Çox mahsuldardir. Tum becarma sisteminda 70-80 bar yükünda tanaklardan orta mahsuldarliq 12,0-15,0 kq, §paler becarilma sisteminda isa 60-75 bar yükünda har tanakda 10,012,0 kq mahsul toplanilir. Mahsuldarliq amsali kolda 0,67, barli zoglarda 1,1, zogdan mahsuldarliq 462,0 qram olmuçdur. Texniki yetiçma dövrü çirasinda çakarliliyi 18,0 - 20,0 q/100 sm3, turçulugu isa 5,0- 6,0 q/dm3-dir. Oktyabr ayinin ikinci ongünlüyünda çirasinda çakarliliyi 22,0 q/100 sm3-a yüksalir. Üzüm formasinin ampelo-deskriptor xüsusiyyatlari beynalxalq miqyasda qabul edilmiç metodika asasinda yerina yetirilmiçdir. Tanaklarda mumyetiçma iyul ayinin ortalarinda baçlayir. Xazan dövrü çubuqlarda mumyetiçma 89,0 faiza yüksalir va 4 balla qiymatlandirilmiçdir. Göbalak xastaliklarina nisbatan dözümlüdür. Mahsulunda mildiuya 1-2 bal, oidiuma 0-1 bal yoluxma qeyda alinmiçdir. Boz çm^maya yoluxma isa 2,5 %, inkiçafetma intensivliyi 5,7 % olmuçdur. Ziyanvericilara qarçi yoluxma mü§ahida edilmamiçdir. Tanaklari manfi 200C-a qadar çaxtalara dözümlüdür. §arabçiliq sanayesi ^ün çox qiymatli texniki üzüm formasidir. Mahsulundan yüksak keyfiyyatla §irin va tünd çarablarin alinmasinda istifada oluna bilar. Yerli ahali tarafindan ondan ham taza halda yeyilmasinda, ham da müxtalif üzüm çiralarinin hazirlanmasinda istifada edila bilar. Salximlari naqliyyatla uzaq masafalara daçinmaga orta daracada davamlidir.

NaTica

Yerina yetirilan elmi-tadqiqat içlarindan açagidaki naticalar alda olunmuçdur:

- Selensiya elmi-tadqiqat i§lari naticasinda Nargizi va ölinca adli yeni üzüm sortlari yaradilmiç va onliara müvafiq olaraq patent va müalliflik çahadatnamasi alinmiçdir;

- Yeni alinmi§ perspektivli yeni seleksiya üzüm sortlarinin biomorfoloji va aqrobioloji xüsusiyyatlari müayyanla§dirilmi§, ampelo-deskriptor tasviri aparilmi§dir;

- Seleksiya üzüm sortlarinin ampelo-deskriptorlar xüsusiyyatlari asasinda perspektivliyinin qiymatlandirilmasi aparilmiçdir. Perspektivliyin ümumi qiymatlandirmasi üzra Nargizi sortu 166,3 ball, ölinca sortu isa 175,1 ball olmuçdur;

- Seleksiya yolu ila alinmi§ yeni üzüm sortlarinin iqtisadi baximdan samaraliliyi yüksakdir va Azarbaycan Respublikasinin üzümçülük tasarrüfatlarda yayilir.

9D9BÍYYAT

1. Quliyev V.M. Yeni üzüm sortlarinin kod va §ifralanma asasinda perspektivliyin qiymatlandirilmasi. Endless Light in Science (Beynalxalq elmi-praktiki jurnal, 25 iyun 2023), Almaata, Qazaxstan, 2023, s.1180-1187.

2. Quliyev V.M. Nax9ivan bölgasinda tatbiqyönümlü süfra üzüm sortlarinda perspektivliyin qiymatlandirilmasi. Üzüm9ülük va §arab9iliq Elmi-Tadqiqat institutunun elmi asarlari macmuasi, II cild. Baki: Zardabi, 2023, s. 6-14.

3. Quliyev V.M. Nax9ivan Muxtar Respublikasinin ampeloqrafiyasi / Nax9ivan:9cami, 2012, 584

4. Quliyev V.M., Salimov V.S. Azarbaycan ampeloqrafiyasi II c. / Baki: -Müallim, 2020. s. 656663 va 725-731.

5. Varis Quliyev Müxtalif man§ali yeni üzüm formalarinin tadqiqi. AMEA Nax9ivan Bölmasinin asarlari, // Nax9ivan, Tusi, -2022, № 4, s. -116-123.

6. Salimov V.S., Panahav T.M. Azarbaycanin üzüm sortlari / Baki, 2016, 286 s.

7. Авидзба А.М., Иванченко В.И., Волынкин В.А., Разработка и реализация национальной программы совершенствования сортимента винограда в Украине Ялта -2009, -17 с

8. Дергунов А.В. Сорта селекции Анапской опытной станции для создания конвейера столового винограда // Материалы Международной научно-практической конференции "Актуальные проблемы виноградарства и виноделия: фундаментальные и прикладные аспекты" -Ялта,- 23-27 октября 2018 г., -с.81-83

9. Волынкин В.А., Полулях А.А. Современные представления о систематике винограда. // Материалы Международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы виноградарства и виноделия: фундаментальные и прикладные аспекты» -Ялта, 23-27 октября 2018 г.,- с. 16-18.

10. Лиховской В.В. Волынкин В.А. и др. Жемчужный Магарача - новый столовый сорт винограда. Виноградарство и Виноделие, 2023, № 2, с. 226-234.

11. Лиховской В.В., Волынкин В.А. и др. Янтарный Магарача - новый сорт винограда селекции Института «Магарач». Виноградарство и Виноделие, 2023, № 3, с. 226-231

12. Студенникова Н. Л., Котоловець З. В. Применение метода ногокритериальной оптимизации для отбора кустов-родоначальников клонов в популяции винограда сорта Цитронный Магарача // - Ялта: "Магарач", Виноградарство и виноделие, - 2014, № 1, -С. 2-5.

13. Студенникова, Н.Л. Клоновая селекция сорта винограда Пино-гри. Ялта: "Магарач" Виноградарство и виноделие, - 2013, № 2. -С. 5-7.