CC BY
3UOT: 634.8:631.527
YENi SELEKSÎYA UZUM SORTLARININ AMPELO-DESKRiPTOR TaSViRÎ va PERSPEKTiVLiYiN QiYM9TL9NDiRiLM9Si
QULiYEV VARÎS MUXT9R OGLU
Azarbaycan Respublikasi Elm va Tahsil Nazirliyi, Naxçivan Bioresurslar institutu, "Meyva, taravaz va uzumçuluk" laboratoriyasinin rahbari, aqrar elmlari doktoru, dosent.
Mdqalddd seleksiya yolu ils alinmiç Nsrgizi vd dlincs adli yeni uzum sortlarinin ampelo-deskriptor tdsviri, perspektivliyinin qiymdtldndirilmdsi vs qisa botaniki tssvirlsri ssasinda biomorfoloji, aqrobioloji xususiyystlsri haqqinda ampeloqrafik mslumat verilir. Yeni uzum sortuna 2020-ci ildd 00291 nômrsli patent vs muslliflik çshadstnamssi verilmiçdir (musllif VM.Quliyev 2020).
Nsrgizi sortu Ozbskistan muskati sortundan alinmi^dir. Somatik huceyrslsrinds (2n=38) xromosom vardir. Vegetasiya dôvru 170- 175 gun davam edir. Salximlari 450-1200 qram olur. Yukssk mshsuldardir. Bir tsnskdsn 15,0-20,0 kq mshsul toplanilir. Mshsuldarliq smsali kolda 0,65, barli zoglarda iss 1,4-dur. §irssinds çsksrliliyi 17,0-18,5 q/100 sm3, turçulugu 6,0- 7,0 q/dm3 olmuçdur. Mshsulunda mildiuya 1- 2 ball, oidiuma iss 0-1 ballyoluxma qeyds alinmi§dir.
dlincs sortu eksperimental mutagenez usulu ils Mslsyi sortundan alinmi§dir. Orta-gec yetiçsn sortdur. Tsnsklsrin orta mshsuldarligi 12,0-15,0 kq olur. Mshsuldarliq smsali kolda 0,67, barli zoglarda 1,1-dir, §irssinds çsksrliliyi 18,0 - 20,0 q/100 sm3, turçulugu iss 5,0- 6,0 q/dm3-dir. Mshsulunda mildiuya 1-2 bal, oidiuma 0-1 bal yoluxma qeyds alinmi§dir. Hsr iki sort texniki istiqamstlidir. §srabçiliq ssnayesinds istifads olunur.
Açar sozlar: sort, biotip,, aqrobiologiya, ampelo-deskriptor, rsqsmsal kodla§dirma.
АМПЕЛО-ДЕСКРИПТОРНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА И ОЦЕНКА ПЕРСПЕКТИВНОСТИ НОВЫХ СЕЛЕКЦИОННЫХ СОРТОВ ВИНОГРАДА
ВАРИС КУЛИЕВ
В статье приведены ампелографическое сообщение на основе ампело-дескрипторного описания и оценки перспективности о биоморфологических и агробиологических характеристиках новых сортов винограда Наргизи и Алинка, полученных путем селекции, Наргизи был выделен от сорта Мускат узбекистанский в 2003 году при семенной размножений. В 2020 году на новый сорт винограда получен патент № 00291 и авторское свидетельство (автор В.М. Кулиев, 2020 г.).
Вегетационный период длится 170-175 дней. Гроздья составляют 450-1200 грамм. Коэффициент плодоношения 0,65, плодоносности 1,4. Выход сока 88,0 %, сахаристость 17,0-18,5 q/100 sm, 3 кислотность 6,0- 7,0 q/dm3. Урожайность с куста соответственно 15,0 и 20,0 кг, Сорт очень слабоподвергается грибным болезням: милдью -1 балла, оидиум - 2 балла. Сорточень чувствителен к недостатку влаги в почве. В связи с большой силой роста требует мощных формировок.
Алинджа высокоурожайный новый селекционный сорт получен от сорта Малаги по методом экспериментальной мутагенеза. В 2020 году на новый сорт винограда получен патент № 00284 и авторское свидетельство (автор В.М. Кулиев, 2020 г.).
Продолжительность вегетационного периода от распускания почек до полного созревания ягод составляет 155-165 дней. Коэффициент плодоношения lozi 0,67, плодоносности 1,1.Выход сока 88,0 %, при сахаристости 7,0-18,5 q/100 sm3, прикислотности 5-6,0г/дм3.Урожайность при нагрузке 65-75 глазков с куста составляет 12,0-15,0 кг. Сорт очень слабоподвергается грибным болезням: милдью 1-2 балла, оидиум - 0-1 балла. Сорточень чувствителен к недостатку влаги в почве. В связи с большой силой роста требует мощных
формировок. Селекционные сорта Алинджа и Наргизи предназначен для приготовления высококачественных красных вин различных категорий.
Ключевые слова: сорт, биотип, агробиология, ампело-дескриптор, цифровое кодирование.
Tadqiqat i^inin xarakteri. Muasir dovrda dunyada uzum baglarinda becarilan sortlarin ampelo-deskriptor va iqtisadi perspektivliyinin qiymatlandirilmasi, yuksak samarali sortlann becarilmasina daha 9ox diqqat yetirilmasi muhum tasarrufat ahamiyyat kasb edan aktual problemlardan biridir[1, 2, 5]. Uzumluklarda daha 9ox rentabelli sortlarin becarilmasi bir sira genetik xususiyyatlarla mu§ayat olunur. Bela uzum sortlarinin yaradilmasi va istehsalata yonaldilmasi hazirda seleksiya elminin qar§isinds duran asas vazifalardan biridir. Artiq dunya miqyasinda uzum9uluyun seleksiya i§larinda klon seleksiyasindan, klassik hibridla§dirmadan, eksperimental mutagenez va eksperimental poliploidiya va genetik muhandislik usullarindan yeni sortlarinin alinmasinda geni§ istifada olunur.
Dunyada uzum9uluk geni§ yayilan muxtalif olkalarda seleksiyasi yolu ila ayri-ayri vaxtlarda yeti§an, xo§agalim amtaa gorunu§una malik olan, 9ox mahsuldar, xastaliklara va ziyanvericilara dozumlu olan, yuksak §akarliliya malik, ham9inin naqliyyat vasitalari ila da§inmaga dozumlu yeni genotiplarin yaradilmasi uzum9uluk tasarrufatlarinda yuksak mahsulun alda olunmasina §arait yaradir[ 3, 4, 6 ].
Qeyd etmak lazindir ki, seleksiya yolu ila yeni genotiplarin yaradilmasinin elmi-praktiki asaslari muasir dovrda kifayat qadar geni§ tadqiq edilmi§dir. Hazirki dovrda uzum9ulukda dunya miqyasinda ayri-ayri mahsullarin istehsali prosesinda uzum sortlari u9un muvafiq standart talabatlar movcutdur. Bu maqsadla Beynalxalq Uzum va §arab Ta§kilatinin (OiV) muvafiq metodikasi asasinda uzum sortlarinda genetik alamatlarin raqamsal ampelo-deskriptor va perspektivliyinin qiymatlandirilmasi muhum elmi-praktiki ahamiyyat kasb edir[8, 9, 10, 11, 12, 13].
Material va metodika. Aparilan elmi-tadqiqat i§larinda material olaraq seleksiya yolu ila yaradilmi§ Nargizi va 9linca adli yeni uzum sortlaridan istifada olunmu§dur. Elmi-tadqiqat i§inin yerina yetirilmasinda uzum sortlannin ampeloqrafik, aqrobioloji, ampelo-deskriptor va perspektivliyin qiymatlandirilmasi i§larinda umumi qabul edilmi§ muvafiq metodikalardan istifada olunmu9dur[7].
EKSPERiMENTAL HiSS8. Elmi-tadqiqat i§larinin gedi§inda seleksiya naticasinda alda olunmu§ yeni Nargizi va 9linca perspektivli uzum sortlarinin 26 asas genetik ampeloqrafik xususiyyatlari uzra BBCH-da umumi qabul edilmi§ §ifra va kodlar isasinda ampelo-deskriptor tasvirlari aparilmi§ (Cadval 1), perspektivliyi qiymatlandirilmi§dir (Cadval 2).
Cadval 1. ЭНпсэ va Nargizi uzun sortlarinin ampelo-deskriptor tasviri
Morfoloji irsi alamatlari irsi alamatlarin tazahuru
dlinca Nargizi
§ifra adlari ko d formasi ko d formasi
004 tac uzarinda ag torabanzar tukcuklar 1 yoxdur 1 yoxdur
053 yeni yarpaqlarda ag torabanzar tukcuklar 3 seyrak 1 yoxdur
065 yarpagin sathinin sahasi 7 boluk yarpaqli (17,1-22 sm) 5 orta ol9uda (10,117 sm)
067 yarpagin formasi 3 be§kunclu forma 3 be§kunclu forma
068 yarpaq pancalarinin sayi 3 be§dilimli yarpaq 3 be§dilimli yarpaq
069 ya§il zoglarda ilk 3-5 yarpaqlarin sathinin rangi 7 tund ya§il 5 ya§il
075 yarpaq sathindaki qabarciqlar 3 orta qabarcikli 3 orta qabarcikli
076 yarpaq kanarlarindaki di§ciklarin formasi 3 har iki kanari qabariq di§cikli 3 har iki kanari qabariq di§cikli
079 saplaq oyugunun formasi 3 qisman a9iq 3 qisman a9iq
082 yuxari yan kasiyin formasi 3 dilimlar bir-birini qisman ortur 3 dilimlar bir-birini qisman ortur
084 yarpaqlarin alt sathinda ag torabanzar tukcuklar 1 yoxdur 1 yoxdur
085 yarpaqlarin alt sathinda ag qil9iqlar 1 9ox seyrak 1 9ox seyrak
093 saplagin asas damarin uzunluguna nisbati 5 5
094 tam formala§mi§ yarpaqlarda ayada yuxari yan kasiklarin darinliyi 1 9ox dayaz yan kasikli 5 orta darinlikda yan kasikli
103 birillik zogun rangi 2 qahvayi 2 qahvayi
151 9i9ak tipi 3 ikicincli 3 kicincli
153 bir zoga du§an 9i9ak salximinin miqdari 2 bir-iki 9i9ak salximi 2 bir-iki 9i9ak salximi
202 salximin ol9usu (uzunlugu + eni) 9 9ox boyuk 9 9ox boyuk
204 salximda gilalarin sixligi 9 orta qisa saplaqli (5-7 sm) 9
206 salxim saplaginin uzunlugu 5 orta qisa saplaqli 7 uzun saplaqli
207 salxim saplaginin odunla§masi 2 orta daracada odunla§ma 2 orta daracada odunla§ma
220 gilalarin ol9usu (eni :uzunlugu) 5 orta 7 uzun
223 gilalarin formasi 3 qisa ellipisvari formali 2 yumru formali
225 gilalarin rangi 6 goyumtul-qara 1 ag-sari-ya§il
228 gilada qabigin qalinligi 7 qalin qabiqli (175-250 p) 5 orta qalinliqda (100-175 p)
231 gilada latli hissanin rangi 6 goyumtul qara. 1 ag-sari-ya§il,
232 latli hissanin sululuq xassasi 2 orta daracada §irali 1 az §irali, yaxud az sulu
235 latli hissanin barkliyi 2 yum§aq 2 yum§aq
236 gilalarin dad xususiyyati 4 sorta maxsus sorta maxsus
238 salximlarda meyva saplaginin uzunlugu 5 orta (uzunlugu 813 mm) 5 orta (uzunlugu 813 mm)
240 saplagin qopma daracasi 9atinliyi 3 orta daracada guc talab edi 3 orta daracada guc talab edir
243 toxumun kutlasi 5 orta (25,1-40mq) 5 orta (25,1-40mq)
304 gilalarin tam fizioloji yeti§ma dovru 7 gec fizioloji yeti§ma 5 orta vaxtda fizioloji yeti§ma
351 zoglarin boyuma gucu 7 guclu boyuma (2,1-3,0 m 5 orta boyuma (1,32,0 m),
452 yarpaqlarda mildiu xastaliyina qar§i dozumluluk 7 duzumludur, 5 orta davamlidir
453 salximlarda mildiu xastaliyina qar§i dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir
455 yarpaqlarda oidium xastaliyina qar§i dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir
456 salximlarda oidium xastaliyina qar§i dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir
458 yarpaqlarda boz 9uruma xastaliyina dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir
459 salximlarda boz 9uruma xastaliyina dozumluluk 7 dozumludur 5 orta davamlidir
504 bir hektardan mahsuldarliq, t/ha 7 yuksak (130-160 s/ha 7 yuksak (130-160 s/ha)
505 §irada §akarlilik, q/100 sm3 5 orta §akarlilik (15-18 q/100 sm3), 5 orta §akarlilik (15-18 q/100 sm3),
506 §irada tur§uluq, q/dm3 3 a§agi §akarlilik (12-15 q/100 sm3) 3 a§agi §akarlilik (12-15 q/100 sm3),
604 9ubuqlarin mumyeti§ma daracasi, % 9 90x uzun 9 - 90X uzun
629 mahsulun tam yeti§masina qadar vegetasiya muddati 7 gun (gecyeti§an 7 gun (gecyeti§an
630 tanaklarda tumurcuqlarin cucarma daracasi 9 90x yuksak 7 yuksak
631 §axtalara dozumluluyu 7 yuksak 5 orta yuksak
632 yuksak temperatura dozumluluyu 7 yuksak 5 orta yuksak
Cadval 2. Yeni seleksiya uzum sortlarinin ampelo-deskriptorlar asasinda perspektivliyinin ___qiymatlandirilmasi __
— o k ni ir re -t re = TS is r •HH dlinca Nargizi
9sas irsi alamatlarin adlari Irsi alamatlarin tazahur formalarinin ^ifralari s = a 75 z u p s d o k a '-м a am al la '¡Л r hH « -a a am '■3 = al tl a am (5 s d o k a '-м a am al la '¡Л r hH « -a a am '■3 = al tl a am (5
151 £i9ak tipi 1- erkak tipli; - 2-funksional erkak tipli;3 - ikicinsli; 4 -funksional di§i cinsli. 0,5 3 1,5 3 1,5
153 Bar qollarinda 9i9ak alximlarinin miqdari. 1 - (1,0 adad); 2 - (1,1-2,0 adad); 3 - (2,1-3,0 adad); 4- (3,0- dan artiq). 0,2 2 0,4 2 0,4
202 Salximlarin parametrlari (uzun. + eni) 1 - 9ox xirda (8 sm-a qadar); 3 - xirda (12 sm-a qadar); 5 -orta (16 sm-a qadar); 7 - iri ( 20 sm-a qadar); 9 - 9ox iri ( 24 sm va 9ox). 0,8 9 7,2 9 7,2
204 Salximin sixligi, 1- 9ox six; 3-six; 5- 9ox seyrak; 7- orta sixliqda; 9-seyrak. 0,7 9 6,3 9 6,3
206 Salximda saplagin uzunlugu. 1- 9ox qisa( 3 sm); 3 - qisa( 5 sm); 5 - orta( 7 sm); 7 - uzun(9 sm); 9- 9ox uzun( 9 sn -dan 9ox).. 2,2 5 11,0 7 15,4
220 Gilalarin parametrlari. 1 - 9ox xirda (diam. 6 mm-a qadar); 3 - xirda (7-13 mm); 5- 1,0 5 5,0 8 8,0
orta (14-18 mm); 7- iri (19-23 mm); 9- 9ox iri (23 mm va 9ox).
223 Gilalarin formasi. 1 - girda; 2 - küra§akilli; 3 - qisaellipis§akilli; 4- uzununaoval§akilli; 5 - uzunsov, silindr§akilli; 6 - tarsyumurta§akilli; 7 - yumurta§akilli, 8 - tarsyumurta§akilli; 9 - buynuz§akilli; 10 - barmaq§akilli. 1,0 2 2,0 2 2,0
225 Gilalarin rangi. 1 - sarimtil-ya§il; 2 - 9ahrayi; 3 - qirmizi; 4 - bozumtul-qirmizi; 5 - tünd banóv§ayi-qirmizi; 6 - góyümtül- qara. 0,8 6 4,8 1 0,8
236 Gilalarin dadi. 1 - farqlanmir; 2 - muskat dadi;
3 - izabella dadi; 4 - sorta xas 1,6 1 1,6 1 1,6
dad; 5 - pas dadi; 6 - dadsiz.
237 Gilanin dadinin, 1-neytral; 2-zaif hiss olunan;
atirinin tasnifati. 3-zaif aromatli; 4-aromatik; 5- 1,3 1 1,3 1 1,3
bir qadar muskat atirli; 6-güclü muskat atirli; 7-digar dadlar
238 Gila saplaginin uzunlugu. 1 - 90X qisa (4 mm-a qadar); 3 -qisa (4-8 mm); 5 - orta (8-12 mm); 7 - uzun (12-16 mm); 9 -90X uzun (16 mm-dan 90X). 0,2 9 1,8 5 1,2
240 Gilalarin saplaqdan qoppmasi. 9ox asan qopur; 2- asanliqla qopur; 3-9atin qopur. 0,5 3 1,5 3 1,5
242 Toxumun 0I9ÜSÜ (uzunluguna góra). 90X uzun, yaxud iri; 3- uzun, yaxud iri; 5- orta ól9ülü; 7- qisa, yaxud xirda; 9- 90X xirda. 0,2 7 1,4 5 1,0
303 Gilalarin yeti§masi. 1-90x tez; 3- tez; 5- orta; 7-gec; 9- 9ox gec. 1,5 7 10,5 7 10,5
351 Birillik zoglarin inki§afi. 1 - 9ox zaif (0,5 metrdan az); 3 - zaif (0,5-1,2 m); 5 - orta (1,32,0 m); 7 - yüksak - ( 2,1-3,0 m); 9 - 9ox yüksak ( 3,0 metrdan 9ox) 0,5 7 3,5 5 2,5
453 Salximlarda milldiu( Plasmo pora vitícola Berl.) xastaliyina dozümlülük. 1-9ox a§agi; 3- a§agi; 5- orta; 7-yüksak; 9- 9ox yüksak. 1,0 7 7,0 5 5,0
456 Salximlarda oidiuma (Ucinula necator Burill.) dozümlülük. 1-9ox a§agi; 3- a§agi; 5- orta; 7-yüksak; 9- 9ox yüksak. 1,0 7 7,0 5 5,0
459 Salximlarda boz 9ürümaya (Botrytis cinerea Pers) dözümlülük. 1-9ox a§agi; 3- a§agi; 5- orta; 7-yüksak; 9- 90X yüksak. 0,8 7 5.6 3 2.4
502 Bir salximin kütlasi. 1- 90X xirda (100 qramdan a§agi); 3- xirda (100-300 q); 5- orta (300-500 q); 7- iri (500-700 q); 9- 9ox iri (700-900 q va daha 9ox); 1,0 9 9.0 9 9.0
504 Tanayin mahsuldarligi. 1 - 9ox a§agi (4 t/ha-dan a§agi); 3 - a§agi. (5-8 t/ha); 5 - orta (912 t/ha); 7 - yüksak (13-16 t/ha); 9 - 9ox yüksak (17 t/ha-dan 9ox). 2,5 9 22.5 9 22.5
505 §irada §akarlilik. 9ox a§agi (14 q/100 sm3); 3 -a§agi (14 -17 q/100 sm3); 5 -orta (18-20 q/100 sm3); 7 -yüksak (21-23 q/100 sm3); 9 -9ox yüksak (24 q/100 sm3-dan 9ox). 2,2 5 11.0 5 11.0
604 Birillik zoglarda mumyeti§ma. 1 - 9ox zaif (ümumi uzunlugun 33,3 %-dan az); 3 - zaif (33,450,0 %); 3 - orta (50,0-70,0 %); 7 - yüksak - (70,0- 95,0 %); 9 -9ox yüksak (96,0 %-dan 9ox). 0,2 9 1.8 9 1.8
629 Vegetasiya müddati. 1 - an tez yeti§an (v.m. 120 gün va daha az); 2 - tez yeti§an (v.m. 121-130 gün); 3 - orta tez yeti§an ( v.m. 131-140 gün); 4 -orta vaxtda yeti§an ( 141-150 gün); 5 - orta gec yeti§an (v.m. 151-160 gün); 6 - gec yeti§an ( v.m. 161 -170 gün); 7 - an gec yeti§an ( v.m. 171 va daha 9ox). 2,5 7 17.5 7 17.5
630 Tumurcuqlarin cücarmasi. 1-9ox a§agi; 3- a§agi; 5- orta; 7-yüksak; 9- 9ox yüksak. 1,5 9 13.5 7 10.5
631 §axtalara dözümlülük. 3- a§agi; 5- orta; 7- yüksak. 1,7 5 8.5 7 11.9
632 Istiliya dözümlülüyü. 3- a§agi; 5- orta; 7- yüksak 1,7 7 11.9 5 8.5
Cami qiymatlandirma bah: - 175.1 166.3
*Qeyd: Cddvdlin tdrtibindd Ukrayna alimlari A.M.Avidzba vd hamkarlari [2009] tarafindan verilmi§ malumatlardan istifada edilmi§dir.
Perspektivliyin ümumi qiymatlandirmasi üzra ölinca sortu isa 175,1 ball, Nargizi sortu 1663 ball olmuçdur. Har iki seleksiya sortu texniki istiqamatlidir. Açagida yeni sortlarin ampeloqrafik tasviri verilmiçdir:
YENi ÜZÜM SORTU - N9RGÎZL Yeni üzüm sortu 1980-ci ilda hibrid mançali Özbakistan muskati (Nimranq x Aleksandr muskati) sortunun sarbast tozlanma naticasinda alinan va cücardimi§ toxumlarina kolxisinin 0,3 %-li mahlulu ila 48 saat müddatinda tasiri naticasinda alda olunan bitkilar içarisindan seçilmiçdir.
Sort çox iri salximlari (lütlasi 800-1200 qrama qadar) olmasi ila saciyyalanir. Somatik hüceyralari (2n=38) diploid xromosom yigimina malikdir. Universal istiqamatli üzüm sortudur. Tanaklari orta inkiçafetma xüsusiyyatina malikdir. Botaniki xüsusiyyatlarina va morfoloji alamatlarina göra §arq üzüm sortlari (Convar orientalis subconvar caspica Negr.) ekoloji- cografi yarimqrupuna daxildir.
2020-ci ilda yeni üzüm sortuna 00291 -nömrali patent va müalliflik çahadatnamasi verilmiçdir (müallif V.M.Quliyev 2020).
Ampeloqrafik xüsusiyydtfori Yaçil zoglari yarimdik vaziyyatda atrafa yayilaraq kollanir. Yazda tumurcuqlarin 92- 96 faizindan yaçil zoglar inkiçaf edir. inkiçaf edan zoglarin 42- 60 faizinda çiçak salximlari olur. inkiçaf etmakda olan yaçil zoglarin taci va 3-5-ci yeni yarpaqlari açiq-yaçil ranglidir va üzari arinda tükcüklar yoxdur. Yogunlaçmiç yaçil zogun açagi hissalari açiq-mavi ranglidir. Birillik zoglarin bugumaralari açiq qahvayi, bugumlari isa qahvayi rangli olub, orta uzunlugu 1,5- 2,0 metra yüksalir. Münbit torpaqlarda zoglarin uzunlugu 3 metra qadar uzanir. Yarpaqlari orta irilikdadir (diam. 14,5- 16,5 sm) asasan enina-oval formalidir, üzari açiq-yaçil rangli olmaqla, alt hissasinda tükcüklar yoxdur. Sathi zaif torlu-qiriçiqlidir, kanarlari azca yuxari yönalmakla beçpancalidir. Yuxari yan kasiyi dayaz va ya orta darinliklardadir, asasan açiq, bazan qapali formalardadir. Dayaz yan kasiklari itibucaq çakillidir. Orta darinlikda olan açiq yan kasiyi liraçakilli, iti diblidir. Açagi yan kasiklari asasan dayazdir, itibucaq çakillidir. Yarpaqda pancalarin qisa, enli oturacaqli, ucu küt diçcikla qurtarir. Kanar diçciklari müxtalif uzunluqda olub, küt uclu, enli oturacaqlidir. Yarpaqlann alt hissasi çilpaqdir. Bazi hallarda damarlar üzarinda ag qisa qilçiqlara rast galinir. Saplagin uzunlugu yarpaqda orta damarin uzunluguna uygun galir, ag-sarimtil ranglidir. Saplaq oyugu ham açiq, ham da qapali formalarda olur. ikicinsli, yaxçi inkiçaf etmiç çiçak qrupuna malikdir. Qônçalari xirdadir. Erkakciklarin sayi 5, nadir hallarda 6 adad olur. Har sarbast, ham da öz-özüna tozlanir. Tozcuqlarin fertilliyi 96,0 - 98,0 faizdir.
Aqrobioloji xüsusiyyatlari
Gec yetiçan üzüm sortudur. Mahsulu oktyabrin ikinci yarisinda tam yetiçkanliya çatir. Vegetasiya dövrü 170- 175 gün davam edir. Tam fizioloji yetiçkanlik üçün 4380- 44030C temperatur sarf olunur. Salximlari qanadli- konusvari formalidir, çox iridir (450-1200 qram). Tanayin orta yarisindan darilmiç salximlarin uzunlugu 16,0- 21,0 sm, eni 10,0-12,0 santimetrdir. Salximda gilalar six yerlaçir, saplagi qisa (4- 6 sm), açiq sarimtil-yaçil ranglidir, mahsulun tam yetiçma dövrü odunlaçir va bar qolundan çatin qirilir. Daragin kütlasi 14,0- 22,2 qramdir. Salximda gilalari iridir, küra formalidir, açiq mavi ranglidir, üzari ag tozçakilli mum qati ila örtülür. Gilalarin diametri 22,0- 24,0 mm, qabigi orta qalinliqda, latli-çiralidir. Xoçagalim zaif muskat dadina malikdir, qabigi latli hissadan çatin ayrilir. Har gilada 3- 4 adad yaxçi inkiçaf etmiç toxum vardir. Toxumlari orta irilikdadir. Uzunlugu 5,4 mm, eni 3,2 mm, oval formada, açiq qahvayi ranglidir. Üst nahiyadaki xalaza dairavi formalidir, alt hissadaki hündür çirim toxumun ucuna qadar uzanir. 100 toxumun kütlasi 7,65-7,72 qramdir. Çox yüksak mahsuldardir. Spaler sistemi ila becarilmada 70- 85 bar yükünda bir tanakdan 15,0- 20,0 kq mahsul toplanilir. Har hektardan orta hesabla 400,0- 450,0 sentner mahsul alda olunur. Mahsuldarliq amsali kolda 0,65, barli zoglarda isa 1,4-dür. Salximlarda az miqdarda (5,0- 12,0 %) xirdagilalik mü§ahida olunur. Gilalarda latli hissa 88,2 % taçkil etsa da ümumi çira çiximi 82,0 %
olmu§dur. §irasinda §akarliliyi 17,0- 18,5 q/100 sm3, tur§ulugu isa 6,0- 7,0 q/dm3 olmu§dur.
Düzan arazilarda yarpaqlarda va salximlarda mildiuya 1- 2 ball, oidiuma isa 0-1 ball yoluxma qeyda alinmi§dir. Salximda gilalari 9ox six yerla§diyindan boz 9ürümaya qar§i hassasdir. Dagatayi va dagliq arazilarda boz 9ürüma xastaliklarina az yoluxur. Salxim yarpaqbükanina yoluxmur. Tanaklari 180C-a qadar §axtalara dözümlüdür. Payizin sonunda birillik 9ubuqlarda 89 faiza qadar mumyeti§ma mü§ahida edilmi§dir va 4 balla qiymatlandirilmi§dir. Ham süfra, ham da texniki maqsadlar ü9ün istifada edilir. Taza üzüm mahsulunun dequstasiya qiymati 8,5 bal olmu§dur. Yeni üzüm formasindan tünd §arablarin hazirlanmasinda geni§ istifada edilia bilar. Salximlari darildikdan sonra daragi va gila saplaqlari gec soluxur.
YENÍ ÜZÜM SORTU - 9LÍNCa. Seleksiya naticasinda alinmi§ texniki üzüm sortudur. Malayi üzüm sortunun sarbast tozlanma naticasinda formala§an toxumlari cücardilmi§ va kolxisinin 0,5 faizlli sulu mahlulu ila 48 saat müddatinda tasiri naticasinda alinmi§ yeni bitkilar i9arisindan se9ilmi§dir. AMEA Genetik Ehtiyatlar institutunda, Hasan öliyev adina "Araz" Elmi istehsalat Birliyinin tacrüba sahasinda va AMEA Nax9ivan Bölmasinin Bioresurslar institutinun "Üzüm genofondu" kolleksiya baginda becarilir. Morfoloji alamatlarina va bioloji xüsusiyyatlarina göra §arq §arab üzüm sortlari ekoloji-cografi qrupuna (Convar orientalis subconvar caspica Negr.) aiddir. Sort sinagina taqdim edilmasi ü9ün hazirlanir. 2020-ci ilda yeni sorta 00284 -nömrali patent va müalliflik §ahadatnamasi verilmi§dir (müallif V.M.Quliyev 2020).
Ampeloqrafik tssviri
Tanaklari güclü kollanir, zoglari maili vaziyyatda yanlara ayilarak, kollanir. Yazda tanaklardaki tumurcuqlarin 84,6 faizi inki§af edarak yeni zoglar amala gatirir. Mahsuldar zoglar isa ümumi zoglarin 60,8 faizini ta§kil edir. Birillik zoglari 9ox güclü inki§afetma xüsusiyyatina malikdir. Ya§il zoglarin orta uzunlugu 160,5 sm, bazi zoglarin uzunlugu 2,5- 3,5 metrdan 9ox olur. Birillik 9ubuqlarda bugumaralari qahvayi, üzari tünd rangli xirda laka va qisa zolaqli, bugumlari isa tünd-qahvayi ranglidir. Yazda yeni inki§af edan ya§il zoglarin taci va 3- 5-ci yarpaqlarin alt sathinda az miqdarda ag torabanzar tükcüklar mü§ahida edilir. Yeni a9ilan yarpaqlarin kanarlari isa antosian piqmentlardan ibarat zolaqla ahata olunur. Ya§il zogun yuxari nahiyasi qahvayi, yogunla§mi§ hissasi isa zolaq§akilli qirmizimtil - qahvayi ranglidir. Yarpaqlan dairavi, bazan enina oval formalidir, diam. 17,0 - 19,0 sm, sahasi 174,51 sm2, orta damarin uzunlugu 11,0 santimetrdir. Sathi nisbatan tünd ya§il rangdadir, üzari hamar, asasan be§pancalidir. Yarpaqlarin kanarlari yuxari yönalir. Yarpaqlarin alt sathinda damarlari üzarinda az miqdarda 9ox xirda qil9iqlar olur. Yarpaqlarin yuxari yan kasiyi asasan orta darinlikdadir, qapali, ensiz uzununa oval kasikli, iti dibli, bazan a9iq, ensiz lira§akillidir. A§agi yan kasiyi orta darinlikdadir, asasan lira§akillidir, bazan bütov, yaxud itibucaq§akillidir. Yarpaqlarda pancalarin ucundaki di§ciyi iri, küt uclu, 9ox enli oturacaqli, künbaz§akillidir. Kanar di§ciklari isa müxtalif uzunluqdadir, iti mi§ardi§lidir. Qahvayi rangli saplagi yarpagin asas damarindan bir qadar qisadir, bazan isa barabar uzunluqda olur. aplagin uzunlugu 9,0- 10,0 santimetra barabardir. Saplaq oyugu asasan a9iqdir, enli tag formalidir. £i9aklari ikicinslidir. Erkakciklarin sayi 5 adaddir. ^i9ak orqanlari 9ox yax§i inki§af etmi§dir. Erkakciklarin sütuncugu 9ox uzundur, tozlugu iridir. Tozcuq hüceyralarin fertilliyi 96,0 faiza barabardir. Di§iciyi uzunsov- oval formadadir, agizcigi lövha§akillidir. Ham 9arpaz, ham da öz- özüna tozlanir. Salximlarin 9ox uzun olmalari irsi alamati ila saciyyalanir. Qanadli-silindrik formalidir, 9ox hallarda uc hissasi ha9alanaraq yogunla§ir. Salximlarin orta uzunlugu 28,0 sm, eni isa 14,0 santimetrdir. Bazi salximlarin uzunlugu 40- 45 santimetra 9atir. Salximda gilalar 9ox six yerla§irlar. Orta kütlasi 400- 520,0 qram, bir salximda gilalarin sayi isa 140- 230,0 adad ta§kil edir. Kütlasi 650-800 qram olan salximlara da rast galinir. Daraq salximin 3,2- 4,0 faizini ta§kil edir. Salxim saplagi (uzun. 4- 7 sm) mahsulun yeti§ma dövrü odunla§ir. Gilalari asasan küra§akillidir, sixgila salximlarda bazan tars yumurta§akilli olmaqla,
diametri 1,8- 2,0 mm, qara-qirmizimtil ranglidir, üzari zaif tozçakilli mum qati ila örtulür, silindikda qabigi parlaq qaramtil- qirmizi ranglidir. Gilalari sulu- çiralidir, qabigi qalin, latli hissa rangsizdir. Gila saplagi orta uzunluqdadir. Gilalar gila saplagindan çakinlikla qopur. §irasi bozumtul-qara ranglanir. Har gilada 2- 3 adad toxum olur. Toxumlari orta irilikda olmaqla, kütlasi 0,07 qram, uzununa formada, qahvayi ranglidir. Üst nahiyadaki xalaza basiq, dairavi formalidir. Ucu uzunsov, künbaza banzayir.
Aqrobioloji xüsusiyyatlari Orta-gec yetiçan yeni üzüm sortudur. Salximlari sentyabr ayinin axiri oktyabr ayinin avvallarinda tam fizioloji yetiçkanliya çatir. Tumurcuqlarin açilmasindan mahsulun tam yetiçmasina qadar vegetasiya dövrü 155- 165 gün davam edir. Tam yetiçkanlik üçün 3650- 36600C aktiv temperatur sarf olunur. Çox mahsuldardir. Tum becarma sisteminda 70-80 bar yükünda tanaklardan orta mahsuldarliq 12,0-15,0 kq, çpaler becarilma sisteminda isa 60-75 bar yükünda har tanakda 10,012,0 kq mahsul toplanilir. Mahsuldarliq amsali kolda 0,67, barli zoglarda 1,1, zogdan mahsuldarliq 462,0 qram olmuçdur. Texniki yetiçma dövrü çirasinda çakarliliyi 18,0 - 20,0 q/100 sm3, turçulugu isa 5,0- 6,0 q/dm3-dir. Oktyabr ayinin ikinci ongünlüyünda çirasinda çakarliliyi 22,0 q/100 sm3-a yüksalir. Üzüm formasinin ampelo-deskriptor xüsusiyyatlari beynalxalq miqyasda qabul edilmiç metodika asasinda yerina yetirilmiçdir. Tanaklarda mumyetiçma iyul ayinin ortalarinda baçlayir. Xazan dövrü çubuqlarda mumyetiçma 89,0 faiza yüksalir va 4 balla qiymatlandirilmiçdir. Göbalak xastaliklarina nisbatan dözümlüdür. Mahsulunda mildiuya 1-2 bal, oidiuma 0-1 bal yoluxma qeyda alinmiçdir. Boz çürümaya yoluxma isa 2,5 %, inkiçafetma intensivliyi 5,7 % olmuçdur. Ziyanvericilara qarçi yoluxma mü§ahida edilmamiçdir. Tanaklari manfi 200C-a qadar çaxtalara dözümlüdür. §arabçiliq sanayesi ^ün çox qiymatli texniki üzüm formasidir. Mahsulundan yüksak keyfiyyatla çirin va tünd çarablarin alinmasinda istifada oluna bilar. Yerli ahali tarafindan ondan ham taza halda yeyilmasinda, ham da müxtalif üzüm çiralarinin hazirlanmasinda istifada edila bilar. Salximlari naqliyyatla uzaq masafalara daçinmaga orta daracada davamlidir.
NaTica
Yerina yetirilan elmi-tadqiqat içlarindan açagidaki naticalar alda olunmuçdur:
- Selensiya elmi-tadqiqat içlari naticasinda Nargizi va ölinca adli yeni üzüm sortlari yaradilmiç va onliara müvafiq olaraq patent va müalliflik çahadatnamasi alinmiçdir;
- Yeni alinmiç perspektivli yeni seleksiya üzüm sortlarinin biomorfoloji va aqrobioloji xüsusiyyatlari müayyanla§dirilmi§, ampelo-deskriptor tasviri aparilmiçdir;
- Seleksiya üzüm sortlarinin ampelo-deskriptorlar xüsusiyyatlari asasinda perspektivliyinin qiymatlandirilmasi aparilmiçdir. Perspektivliyin ümumi qiymatlandirmasi üzra Nargizi sortu 166,3 ball, ölinca sortu isa 175,1 ball olmuçdur;
- Seleksiya yolu ila alinmiç yeni üzüm sortlarinin iqtisadi baximdan samaraliliyi yüksakdir va Azarbaycan Respublikasinin üzümçülük tasarrüfatlarda yayilir.
9D9BÍYYAT
1. Quliyev V.M. Yeni üzüm sortlarinin kod va §ifralanma asasinda perspektivliyin qiymatlandirilmasi. Endless Light in Science (Beynalxalq elmi-praktiki jurnal, 25 iyun 2023), Almaata, Qazaxstan, 2023, s.1180-1187.
2. Quliyev V.M. Nax9ivan bölgasinda tatbiqyönümlü süfra üzüm sortlarinda perspektivliyin qiymatlandirilmasi. Üzüm9ülük va §arab9iliq Elmi-Tadqiqat institutunun elmi asarlari macmuasi, II cild. Baki: Zardabi, 2023, s. 6-14.
3. Quliyev V.M. Nax9ivan Muxtar Respublikasinin ampeloqrafiyasi / Nax9ivan:9cami, 2012, 584
4. Quliyev V.M., Salimov V.S. Azarbaycan ampeloqrafiyasi II c. / Baki: -Müallim, 2020. s. 656663 va 725-731.
5. Varis Quliyev Müxtalif man§ali yeni üzüm formalarinin tadqiqi. AMEA Nax9ivan Bölmasinin asarlari, // Nax9ivan, Tusi, -2022, № 4, s. -116-123.
6. Salimov V.S., Panahav T.M. Azarbaycanin üzüm sortlari / Baki, 2016, 286 s.
7. Авидзба А.М., Иванченко В.И., Волынкин В.А., Разработка и реализация национальной программы совершенствования сортимента винограда в Украине Ялта -2009, -17 с
8. Дергунов А.В. Сорта селекции Анапской опытной станции для создания конвейера столового винограда // Материалы Международной научно-практической конференции "Актуальные проблемы виноградарства и виноделия: фундаментальные и прикладные аспекты" -Ялта,- 23-27 октября 2018 г., -с.81-83
9. Волынкин В.А., Полулях А.А. Современные представления о систематике винограда. // Материалы Международной научно-практической конференции «Актуальные проблемы виноградарства и виноделия: фундаментальные и прикладные аспекты» -Ялта, 23-27 октября 2018 г.,- с. 16-18.
10. Лиховской В.В. Волынкин В.А. и др. Жемчужный Магарача - новый столовый сорт винограда. Виноградарство и Виноделие, 2023, № 2, с. 226-234.
11. Лиховской В.В., Волынкин В.А. и др. Янтарный Магарача - новый сорт винограда селекции Института «Магарач». Виноградарство и Виноделие, 2023, № 3, с. 226-231
12. 12Студенникова Н. Л., Котоловець З. В. Применение метода ногокритериальной оптимизации для отбора кустов-родоначальников клонов в популяции винограда сорта Цитронный Магарача // - Ялта: "Магарач", Виноградарство и виноделие, - 2014, № 1, -С. 2-5.
13. 13Студенникова, Н.Л. Клоновая селекция сорта винограда Пино-гри. Ялта: "Магарач" Виноградарство и виноделие, - 2013, № 2. -С. 5-7.
