CC BY
46ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ НАУКИ УДК 556.3, 550.4
AZ9RBAYCANIN Ç9KI-ZAQATALA ÍQTÍSADÍ-COGRAFÍ RAYONUNUN LANDÇAFTLARININ EKOCOGRAFÍ XÜSUSÍYY9TLaRÍ
MUSTAFAB9YLÍ HÜSEYN LÜTV9LÍ OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Land§aft§ünashq" §öbasinin rahbari, geol.min.ü. PhD
AGABALAYEV QAFQAZ M9MM9DH9S9N OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" §öbasinin böyük elmi i§çisi, cogr.ü.PhD
R3HÍMOV YUSÍF R9SUL OGLU
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" §öbasinin rahbari, dissertant
HÜSEYNOVA SEVÍNC SABÍR QIZI
AMEA §aki Regional Elmi Markazi, "Ekoloji Cografiya" §öbasinin böyük laboranti AMEA §aki Regional Elmi Markazi 5500,§aki §. L. Abdullayev k. 24
Mdqalddd Böyük Qafqazin cdnub yamacindaki §aki-Zaqatala iqtisadi cografi rayonunun landçaf qurçaqlarinin yayilma tipldrinddn, landçaf qurçaginin sdciyydvi xüsusiyydtldrinin müdyydnld^dirilmdsinddn bahs edilir. Bu sahddd aparilan tadqiqatlar land§aftlarda tdbii mühitin pozulma ddrdcdsini açkara çixarmaga, onlarda ekoloji vdziyydti qoruyub saxlamaga xidmdt göstdrir. Eyni zamanda insanfdaliyydtinin tasiri naticasinda land§aftin tarazligini sabitlaçdirmak ûçûn landçafi kompleksldrinin qiymatlandirilmasi va onun pozulmasinin qarçisinin alinmasi, tdbii resurslarin tükanmasi, habeld nadir va nacib canli orqanizm növlarinin siradan çixmasina imkan vermamak ûçûn landçaf strukturunda tadbirlar sistemini hazirlamaga va tatbiq etmaya imkan yaradir.
Açar sözfor: landçaf strukturu, landçafi tiplari, landçafi tarazligi, dayiçilmiç land§aftlar, landçaf rekreasiyasi.
ЭКОГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЛАНДШАФТОВ ШЕКИ-ЗАГАТАЛЬСКОГО ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОГО РАЙОНА
АЗЕРБАЙДЖАНА
МУСТАФАБЕЙЛИ Г.Л.,АГАБАЛАЕВ Г.М., РАГИМОВ Ю.Р.,ГУСЕЙНОВА С.С.
Шекинский Региональный Научный Центр НАНА
В статье рассматриваются типы размещения ландшафтных зон Шеки-Закатальского экономико-географического района на южном склоне Большого Кавказа, определение характеристик ландшафтной зоны. Исследования в этой области служат для выявления степени деградации природной среды ландшафтов, сохранения их экологического состояния. Оценка ландшафтных комплексов и предотвращение их нарушений с целью стабилизации ландшафтного баланса в результате деятельности человек, позволяет разработать и реализовать систему мероприятий в ландшафтной конструкции, для предотвращения исчезновения редких и благородных живых существ.
Ключевые слова: ландшафтная структура, типы ландшафта, ландшафтный баланс, измененные ландшафты, рекреация ландшафта.
ECOLOGICAL AND GEOGRAPHICAL FEATURES OF THE LANDSCAPES OF THE SHEKI-ZAGATALA ECONOMIC-GEOGRAPHICAL REGION OF AZERBAIJAN
MUSTAFABEYLI G.L., AQABALAYEV Q. M., RAHIMOV Y.R., HUSEYNOVA S.S.
Sheki Regional Scientific Center of ANAS
The article discusses from the distribution types of landscape girdle of the Sheki-Zagatala economic-geographical region on the southern slope of the Greater Caucasus, the definition of the characteristic features of the landscape zone. Research in this field serves to reveal the degree of degradation of the natural environment in landscapes, to preserve their ecological condition. Assessment of landscape complexes and prevention of their disruption in order to stabilize the landscape balance as result of human activity, allows you to develop and implement a system of measures in landscape structures to prevent the disappearance of rare and noble living organism species.
Key words: landscape structure, landscape types, landscape balance, modified landscapes, landscape recreation.
Giri§. Azarbaycan Respublikasinin tabii §araiti murakkab oldugundan onun arazisinda inki§af etmi§ land§aftlar da muxtalifliyi ila saciyyalanir. Land§aftlar dagliq va duzanlik land§aftlarina bolunur. Bunlarin daxilinda isa bir sira land§aft tiplarina va yarimtiplarina ayrilir [2, s.24-28.].
§aki-Zaqatala bolgasinda rast galinan tabii land§aftlar insanlarin tasarrufat faaliyyati naticasinda dayi§ilmaya maruz qalmi§dir. Onlarin dayi§ilma daracalari bizim tarafimizdan a§agidaki qruplar uzra qabul edilir: 1) qisman dayi§ilmi§-insanin tasiri ayri-ayri komponentlarda mu§ahida olunur va asas tabii alaqa, muvazinat pozulmami§ qalir; 2) pozulmu§-9ox dayi§ilmi§, uzunmuddatli tasarrufat tasirina maruz qalmi§ komplekslarin strukturu pozulmu§, eroziya, deflyasiya, §orla§ma, suyun 9irklanmasi va s. proseslarin inki§af etdiyi land§aftlar; 3) dayi§ilmi§ va ya xususi madani land§aftlar-burada tabii alaqa elmi asaslar uzra, camiyyatin xeyrina dayi§dirilir.
Tadqiqatin metodikasi. Tadqiqat i§larinda A.Q. isa9enkonun (1991) tabii land§aftlarin strukturunun insanin tasarrufat faaliyyati naticasinda dayi§ma daracasini nazara almaqla [14, s.3-11], butun muasir land§aftlarin farqlandirilma metodikalarindan da istifada edilmi§dir [5, s.15-34, s.39-44; 3, s.9-18].
Burada tabii komplekslarin dayi§ma daracasini nazara alaraq [4, s.204-211], antropogen land§aftlarin alt qrupu uzra (ilkin vaziyyatini saxlayan, zaif dayi§ilmi§, tabii ehtiyatlardan uzun muddat samarasiz istifada naticasinda amala galan pozulmu§, quvvatli pozulmu§ va ya antropogen bedlend arazilar, dayi§ilmi§ va ya madani komplekslar va tabii amillar asasinda insanlar tarafindan yaradilan suni obyektlar) tadqiq edilmasi hayata ke9irilmi§ va sonda tadqiq olunan arazi u9un iqlim, relyef, hidroloji §arait [5, s.49-53], torpaq ortuyu va bitki ortuyu da nazara alinmaqla 9 land§aft tipi bolgusu verilmi§dir [6, s.15-34].
Tadqiqatin mazmunu. Tadqiqat aparilan Boyuk Qafqazin canub yamacinin §aki-Zaqatala iqtisadi cografi rayonundaki land§aft qur§aqlari i9arisinda yuKsaK dag 9amanlarina (subalp va alp 9amanliklari) butun 6 rayonun yuksakdagliq arazilarinda (1800-2700 m-lik saviyyalarda) rast galinir. Onlarin movcudlugu an 9ox iqlim tipindan va arazinin cografi enliyindan asili oldugundan qutblardan uzaqla§diqca bir qadar da hundurlukda yerla§malari ila farqlanir. Boyuk Qafqazin canub yamacina nisbatan §imal yamacinda Alp g9m9nlikforin9 daha yuksak (3300-3400 m) saviyyalarda da rast galinir. Canub yamacda yay movsumunun isti va quraq ke9masi ila alaqadar bu 9amanliklar sahrala§araq, subnival (bitki ortuyundan mahrum olmu§ denudasiya qayaliqlari) land§aftlar ila avaz olunur. Qlobal istila§ma ila alaqadar olaraq hazirki alp 9amanliklarinin da sahalari tadrican azalmaqdadir. Alp 9amanliklari u9un al9aqboylu bitki ortuyu daha 9ox saciyyavi oldugundan onlari "dag tundralari" da adlandirirlar.
Subalp дэтэпйЫэп asasan hündürboylu (60-120 sm), «joxüHk ot va kol bitei növlarindan ibarat olur. Burada ot bitkilari hündür va 90X six oldugu ü9ün bu sahalardan asasan bi9anaKlar Kimi istifada edilir. Alp bitKi örtüyü formasiyalannin müxtalif növlarini - namli alp 9amanlari, six 9imli 9amanlari va alp xalilarini misal göstarmak olar. Alp bitKilari (xalilari) 90X §irali va rangarang olmaqla 9im amala gatiraraK, 90X xirda va torpaga yapi§mi§ halda olur. Alp 9amanlarinin va xalilarinin saciyyavi bitKilari primula, §axduran, ü9yarpaq yonca, alp yoncasi, zang9i9ayi, topalotu, kaklikotu, qirtic va s.dan ibaratdir.
Böyük Qafqazin canub yamacinin subalp megalari-dagin yüksak hissalarinda (daniz sathindan 1800-2200 m-dan yuxari) qisamüddatli yayi olan xüsusi iqlim §araitinda yayilir va özünamaxsus bitki örtüyü yaradir. Bela iqlim §araiti agac bitkisi ü9ün az alveri§lidir. Ona göra da subalp me§alari seyrak, agaclarin gövdasi 9ox vaxt ayri, boylari al9aq olur. Melanin seyrak 9atiri altinda isa rangarang hündür ot örtüyü inki§af edir. Subalp me§alarinin edifikatorlari asasan fistiq, §arq palidi va tozagaci agaclari sayilir. Onlara yüksak dagliq arazilar ü9ün saciyyavi olan dag agcaqayini, ayi findigi, qu§armudu, ba§in agaci, doqquzdon, rododendron va s. agac va kollar qari§araq land§aft talalari yaradir. Böyük Qafqazin canub yamacinda subalp tipli metalar olduqca az qalmi§dir. £ox yerda uzun müddatli intensiv antropogen faaliyyat naticasinda (mal-qara ila ifrat otarilma) subalp me§alari deqradasiyaya ugrayaraq tikanli kolluqlar (ardic, itburnu, böyürtkan va s.), gandala§ va gicitkanli dag 9amanliklarina va bozqirlara 9evrilmi§dir (§akil-1).
§akil -1. §ski rayonunun Xan yaylagi drazisindd subalp gamanliyi.
Dag9t9yi landgaftlar par9alanmi§ relyefa malik olan 400-600 m hündürlükda olan maili yamaclarla yana§i, darali-tapali siralar, adirlar, qobularla farqlanir. Dag silsilalari dik yamaclarina nisbatan cavan va yum§aq süxurlardan ta§kil olunmu§dur. Tapaliklar arasinda dag 9aylarinin va müvaqqati axinlarin yaratdiqlari gatirma konuslarinin allüvial 9öküntülari da i§tirak edir. Digar land§aftlardan farqli olaraq burada iqlim §araiti va geomorfoloji amillar mühüm rol oynayir. Har bir morfostruktur özünamaxsus yüksaklik qur§aqlari kompleksina malik olur. Burada land§aftlar düzanliklardan daglara ke9idin birinci yüksaklik zolagini ta§kil edir va land§aft fasiya, marzlari va mozaikalari ila tamsil olunur.
Düz3n те§э1эгтэ Böyük Qafqazin canub yamacinin düzanlik va ovaliq sahalarinda bitan me§a land§aft marzlari misal göstarila bilar. iqlim va me§alarin bitmasi ü9ün münasib §araitin, ham9inin, me§a örtüyünün xüsusiyyatlarini nazara aldiqda düzan me§aliklari asasan iqlim qur§aqlari va tabii zonalara uygun olaraq bölünür. Böyük Qafqazin canub yamacinin §aki-Zaqatala bölgasinda subtropik va mülayim iqlim qur§aqlarinin enliyarpaq düzan-me§a land§aftlari mövcud ola bilar. Bazan düzan me§alarini bir-birlarindan agac növlarinin 9oxluguna göra da farqlandirirlar. §imal-qarb regionunda düzan me§alarin-palid, valas, yalanqoz, qizilagac, söyüd,akasiya, qovaq va s. kimi agac növlarindan ibarat ham tabii, ham da antropogen tipli sahalarina, elaca da yarirütubatli subtropik,
mülayim-isti iqlimin 0yri9ay vaAlazan 9ayi sahillarinin tuqay me§alari tiplarina rast galinir (§akil -2).
§aki-Zaqatala bölgasinda yerla§an me§a-9öllara, yani §imal yarimkürasindaki Me§a va göl land§aftlarma aid olan arazilarin qovu§masindan yaranan tabii zona nümunalarina Alazan-3yri9ay vadisinda geni§ arazida rast galmak olar. Me§a-9öl land§aftlara malik olan arazilar ü9ün mülayim-isti yaya va mülayim-soyuq qi§a malik olan, havadaki buxarlanmanin yagintiya barabar, yaxud bir qadar 9ox oldugu mülayim iqlim §araiti saciyyavidir. Bela arazilar Avrasiya materikinda geni§ arazida, Karpat daglarindan Altay daglarina qadar olan zonani ahata edir. Bir sira yerlarda, masalan, Orta Dunay, Ukrayna va Rusiya düzanliklari, Canubi Sibirin daglararasi 9ökakliklari, §imali Qazaxistan, Monqolustan, Uzaq §arq, §imal-§arqi £in arazilarinda va Azarbaycanda isa §aki-Zaqatala va Quba-Qusar bölgalarinda rast galinir. Böyük Qafqazin canub yamacinda me§a-9öllar enliyarpaq me§al ardan quru 9öllara ke9id zonasinda xüsusi me§a-kolluq land§aft marz va mozaikalari yaradirlar.
§akil - 2.Qax rayonunun dyrigay drazisindd Tuqay me^dhri.
Böyük Qafqazin canub yamacinda göl (bozqir) land§afüan, asasan Qax, §aki va Qabala rayonlarinin canub yayla arazilarinda rast galinir. £öl zonasi land§aftlarini Avrasiyada 9ox hallarda bozqirlar kimi adlandirirlar. Bela land§aftlar §imali Amerikada prerilar, Canubi Amerikada pampaslar, Yeni Zelandiyada isa tussoklar adli bitki qruplarindan ta§kil olunmu§dur. Bu arazilar mülayim qur§aga daxil olub, qisman kserofit bitkilarla örtülü olur. Heyvanat alaminin ya§ayi§ tarzi nöqteyi-nazarinca 9öl zonasi yax§i görünü§ü, bitki qidasinin bollugu, nisbatan quru yay dövrünün olmasi, yay dövründa yarim dinclik va ya tam dincliyin mövcudlugu ila saciyyalanir. Bu baximdan, 9öl zonasinin qruplari me§a zonasindan kaskin farqlanir. £ölün canli bitki örtüyünün asas formasi 9im amala gatiran taxilkimilardan ibarat otlar hesab olunur. £öl §araiti ü9ün saciyyavi olan kol bitkilari qrup halinda, bazan isa tak-tak bitir. Bunlardan §aki-Zaqatala bölgasindaki 9öllarda qaratikan, qaragat, dagdagan, iydayarpaq armud va ardicin bazi növlarini göstarmak olar. Alimlarin fikrinca, Canubi Qafqazda, o cümladan, Azarbaycanda ilkin 9öl olmayibdir. £öl burada me§a mahv edilan yerlarda amala galib va törama tiplidir. Bela 9öllar Böyük Qafqazda Bozqir yayla arazisinda dagatayi va orta dag-me§a qur§aginda qirilmi§ me§alarin yerinda yayilmi§dir. Hazirda intensiv otarilma naticasinda mövcud olan 9öllarda sahrala§ma prosesi süratlanib va onlarin yarimsahralara 9evrilmasi ba§ verir (§akil -3).
§akil -3. Qax rayonunun Qarayazi arazisinda sahrala§ma prosesi gedan 90I land§afti.
bólgasinin yarimsahra
§aki-Zaqatala Acinohur yaylasinin land§aftlannda yer sathini 50%-э qadar órtan mozaik §akilli yarimsahra bitmUyind rast galinir. Yarimsahralarda illik yagintinin miqdari 200300 mm olub, asasan yaz va payiz aylarinda dü§ür. Quraqliq dóvr 4-5 ay davam edir. 9sasan, otlaqlar kimi istifada olunur. Yarimsahralarda aksar hallarda 9oxillik kserofit otlar, yov§anlar, taxilkimilar va §orlucalardan alava ham da efemer va efemeroidlar bitir. Bu bitki nóvlari eyni zamanda Azarbaycanin Kür-Araz düzanliyinda (§irvan, Salyan, Mugan, Mil va Qarabag 9óllarinda), Ceyran9ól va Qobustanda (§arq hissa) geni§ saha tutur.
Yarimsahralarin fiziKi-cografi §araiti sahralara nisbatan bitKi órtüyünün inKi§afi ü9ün alveri§lidir. 9sas bitki nóvlari-yulgun, ardic, saqqizagaci, nar, zeytun, ancir, nubiya akasiyasi, üzarlik, davatikani, yov§an, astraqal, kirpiotu, cuzqun, 9ingil, efedra, 9a§ir, qara§oran va s.-dan ibaratdir (§akil-4).
§akil 4. §aki rayonunun Acinohur yaylasi drazisindd quru-gol land§afti.
Bóyük Qafqazin canub yamacinin §aki-Zaqatala bólgasinda rekreasiya me^alari, yani ahalinin kütlavi istirahat va aylanca maqsadi ü9ün ayrilmi§ sahalari xeyli 9oxdur. Rekreasiya maqsadila ta§kil olunan ya§il zonalar, me§a-parklar tabii metalar fonunda yaradilir va me§alarin normal funksiyasi saxlanilmaqla rekreasiya hacmlari artirilir. Bela ki, me§a-parklar yaradilarkan orada me§a land§aftlari, 9amanlik sahalari, ayri-ayri me§a talalari óz tabii halinda saxlanilir. Eyni zamanda burada bir sira tadbirlar sistemini da hayata ke9irmak lazim galir. Me§a-parklarda 9amanliklar, idman
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
meydan9alari, gündalik istirahat ü9ün evlar va s. yaradilmasi maslahatdir. Park va qoruqlardan farqli olaraq rekreasiya me§alarinda istirahat edan vatanda§lar müxtalif istiqamatlarda gazintiya 9ixmaq, 9Í9ak, gobalak, meyva, gilameyva, darman bitkisi yigmaq, baliq tutmaq imkanina malik ola bilar. Ona gora da rekreasiya me§alarina aid arazilarda xüsusi yollar, cigirlar §abakasi da planla§dirilaraq land§aft strukturuna uygun qurulmalidir.
Me§a land§aftlari oz inki§afinda bioloji cahatdan bir-biri ila bagli olan va bir-birina, ham9inin, xarici mühita tasir gostaran agac, kol, ot, digar bitkilar (mamir, §ibya), heyvanat alami va mikroorqanizmlarin birliyi (vahdati) olub, biosferin mühüm tarkib hissasi, cografi land§aftin elementi rolunu oynayir. Metalar fitosenoz, biogeosenoz va biogeosenozlar sistemi kimi taninan tabiatin orijinal va takrarolunmaz hissasidir. Onlar, oz qanunlari ila amala galir, ya§ayir va inki§af edir. Oz movcudlugu va inki§afi ü9ün oz-ozüna alveri§li §arait yaradir, qida va su ila oz-ozünü tamin edir, tazalayir, galacak naslinin qorunub saxlanmasi ü9ün ozüna qaygi gostarir. Me§adaki agaclar six bitdiyindan bir-birina boyük tasir gostarir, ona gora da orada agaclar uca boylu, düz govdali, 9atirlari isa az inki§af edarak ensiz va godak olub, agaclarin yuxari hissasinda yerla§ir. ilbail arasi kasilmadan agac va kollarin külli miqdarda yarpagi, xirda va iri budaqlari, qabiq, 9i9ak va meyvalari tokülür, onlara isa milyonlarla ha§arat qaliqlari qari§ir. Torpaq sathina dü§an bu toküntülar tadrican 9ürüyüb par9alanir va qalin üzvi kütla (me§a dó§anayi) amala gatirir. Üstünlük ta§kil edan agac cinslari melanin edifikatorlari adlanir. Onlar melanin, eyni zamanda bütün biosferin üzvi maddalarinin asas kütlasi sayilaraq, maddalarin dovraninda va atraf mühitin dayi§ilmasinda mühüm rol oynayir. Boyük Qafqazin canub yamacinda olan me§a sahalarinda an 9ox palid, valas, fistiq agaclari edifikator rolunu
oynayir (§akil-5).
§akil-5. §aki rayonunun Ba§ §abalid biosenozunda rekreasiya me§3si.
Boyiik Qafqazin canub yamacinin land§aft marzlarindan ta§kil olunan rekreasiya zonasi zangin tabii tabiat obyektlarini, §aharatrafi istirahat va ya mualica markazlarini ahata edir. Bu arazilar, asasan 600-1200 m arasi yuksaklikda olan dag 9aylari hovzalarinin enliyarpaq me§alik sahalarini ahata edir. Land§aft rekreasiyasi elm sahasi kimi, muasir dovrda tatbiqi land§aft§unasligin an 90X inki§af etmi§ sahalarindan birina 9evrilmakdadir. O, zangin tabii tabiat obyektlarinin, §aharatrafi istirahat va ya mualica markazlarinin ta§kili ila ma§gul olur.
Boyuk Qafqazin canub yamacinin land§aft marzlari i9arisinda qoruqlar elm va madaniyyat u9un mustasna ahamiyyata malik olan va dovlat tarafindan muhafiza edilan arazilardir. Tabiatin an yax§i muhafiza formalarindan biri olmaqla qoruqlarda muxtalif tabii zonalarin xarakterik land§aftlari, koku kasilmakda olan, yaxud nadir hallarda rast galan bitki va heyvan novlari, elaca da aradan 9ixmaq tahlukasina maruz qalan tabii komplekslar va onlarin komponentlari, magaralar, §alalalar va s. qorunur [5, s.9-18].
Ba§ Qafqaz sira daglarinin canub yamaci Zaqatala va Balakan rayonlarinin arazisinda daniz saviyyasindan hundurluyu 650-3646 m arasinda dayi§an Zaqatala dovfot t9bi9t qorugu faaliyyat
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
gostarir. Qorugun sahasi 28 844 ha olub, burada 900-dan artiq bitki novu yayilmi§dir. Qoruq arazisinin 60%-dan 9oxunu ta§kil edan enliyarpaqli me§alarda asas land§aftyaradici edifikator agac novlari agcaqayin, palid, valas, fistiq, yalanqoz, qaragac, coka, goyru§, §abalid, qoz, ayi findigi, qu§armudu agaclari bitir. Bu me§alarda region u9un saciyyavi olan bir sira agac novlari-damirqara, rodedendron, qara murdar9a, zogal, azgil, al9a, va ba§qa kol bitkilarina da rast galinir. Qorugun yaradilmasinda asas maqsad dag-me§a land§aftlarina maxsus olan Boyuk Qafqaz daglarinin canub yamaclarindaki nadir bitki va heyvanlarinin tabiat komplekslarinin qorunmasidir [3, s.11-34; 7, s. 24-28; 12, s. 19-31], (§akil 6).
Qoruq arazisinda geoloji-kafiyyat va akin i§larinin aparilmasi, mal-qaranin otarilmasi, turizmla ma§gul olmaq, ov etmak, baliq tutmaq, agac kasmak, tabii sarvatlardan istifada etmak va onlarin tabii halini pozmaq qadagan edilmi§ va o, bolga u9un tabii canli laboratoriya sayilir. Burada muxtalif obyektlarda uzun illar boyu tadqiqatlar aparilir, tabiatin etalon va kontrol sahalarinda murakkab ekoloji sistemlarin inki§afi qanunauygunluqlari oyranilir. Tadqiqat zamani alda edilan materiallar tasarrufatda istifada edilan sahalarla muqayisa edilir. Bela naticalar §aki-Zaqatala bolgasindaki dag-me§a land§aftlarinda tabii muhitin pozulma daracasini a§kara 9ixarmaga va onun qar§isini almaq u9un tadbirlar sistemini hazirlamaga imkan yaradir. Ekoloji sistemin daha 9ox rangarangliyini oyranmak, genetik fondun novlarini saxlamaq maqsadila Zaqatala dovlat tabiat qorugu kimi digar qon§u rayonlarda da biosfer qoruqlarinin yaradilmasi maqsadauygundur.
Land§aftlarin tadqiq edilmasinda zaruri olan masalalardan an birincisi se9ilmi§ obyektda movcud olan muxtalif zonalara malik olan land§aft qur§aginin saciyyavi xususiyyatlarinin muayyanla§dirilmasindan ibaratdir. Bu i§da asas masala, nainki movcud arazida aparilmi§ geoloji, geokimyavi, cografi, bioloji va ekoloji elmi tadqiqat i§larinin naticalarinin, ham da butun dunya uzra olan malumatlarin toplanilmasi va atrafli ara§dirilaraq oyranilmasindan ibaratdir.
§akil - 6. Zaqatala Dovlat Tabiat Qorugunun Qabizdara arazisi.
Land§aftlarin sistemli analizinda be§ asas komponentin-relyef, ana suxur, torpaq, sath va qrunt sulari va hava-iqlim §araitinin, ham da bu proseslara dolayisi ila tasir gostaran tektoniki-seysmik proseslar, guna§ radiasiyasi va s. qar§iliqli qapali munasibatlari muhum ahamiyyat kasb edir. Adlari gostarilan komponentlar arasinda ham enerji, ham da maddalar mubadilasi gedir.
Tadqiqat aparilan Boyuk Qafqazin canub yamacindaki §aki-Zaqatala iqtisadi cografi rayonunun geokimyavi va biogeokimyavi xususiyyatlarina gora tadqiq olunan [5, s.15-34; 1.], land§aft qur§aqlarinin yayilma tiplari a§agidaki ardicilliqla muayyan edilir: (§akil-7 )
1. Yüksak dagligin ibtidai torpaqli alp 9amanliklari land§aft qur§agi (2500-3500 m).
2. Yüksak va orta dagligin 9imli torpaqli subalp 9amanliklari land§aft qur§agi (1800-2500 m).
3. Orta dagligin qonur va a9iq qonur torpaqli dag-me§a land§aft qur§agi (1000-1800 m).
4. Al9aq dagligin qonur va qahvayi torpaqli dag-me§a land§aft qur§agi (600-1000 m).
5. Al9aq dagligin tünd qonur va qahvayi torpaqli me§a-9ol land§aft qur§agi (500-600 m).
6. Alazan-Haftaran vadisinin qahvayi va qara torpaqli me§a-9ol land§aft qur§agi (200-500 m).
7. Alazan-Haftaran vadisinin düzanlik va yüksaklik arazilarinin qahvayi va qara torpaqli antropogen land§aft qur§agi (200-500 m).
8. Düzanliyin va yaylalarin §abalidi va qonur-boz torpaqli sahrala§an antropogen quru-9ol land§aft qur§agi (200-500 m).
9. Acinohur golü sahili düzanliyin va yaylalarin boz torpaqli sahrala§an yarimsahra land§aft qur§agi (200-300 m).
Qeyd etmak lazimdir ki, bu qur§aqlarin daxilinda yerla§an land§aft zonalari konkret olaraq bir sira fiziki-cografi amillari da ozünda aks etdirir. Masalan, Orta dagligin qonur va a9iq qonur torpaqli dag-me§a land§aft qur§agini (1000-1800 m) gotürsak, burada onun daxilinda a§agidaki farqli zonalarin oldugunu da mü§ahida edarik: 1.dag 9ollari va yaxud bozqirlari, 2.dag 9amanlari, 3.a§inma zonalari, 4.komfort zonalar, 5.yüksakdagliq zona (2000rn-dan artiq olan hündürlüklarda, 6.me§a-9ol zonasi, 7.izafi rütubatlanan zona, 8.dag yarimsahra zonasi. Goründüyü kimi, §aki-Zaqatala bolgasinin eyni bir dag-me§a land§aft qur§agina daxil olan arazisinin müxtalif sahalari fauna va flora novlarinin da yayilmasinda va kimyavi elementlarin biogeokimyavi miqrasiyasinda mühüm rol oynayacagi §übha dogurmur.
§aki-Zaqatala bolgasi ü9ün saciyyavi olan 9 movcud land§aft qur§aqlarinin har birinda ola bilacak land§aft zonalarinin tiplari da bir-birindan farqlidir. 9gar, orta dagligin qonur va a9iq qonur torpaqli dag-me§a land§aft qur§aginda (1000-1800да), biz sakkiz farqli land§aft zonasi müayyan etmi§diksa, Alazan-Haftaran vadisinin qahvayi va qara torpaqli me§a-9ol land§aft qur§aginin (200-500да) tarkibinda: 1. düzanliyin me§a 9ollari, 2. yüksakliyin me§a 9ollari, 3. quru 9ollar, 4. yarimsahralar, 5. izafi rütubatlanma zonalari (§aki rayonu Kotan düzü me§a-9ol qur§aginin §orsu bataqliqla§ma sahasi) kimi land§aft qur§aqlari vardir.
N9Tica
1. §aki-Zaqatala iqtisadi cografi rayonunda land§aft qur§aqlari ekocografi xüsusiyyatlarina gora 9 land§aft zonalarina bolünür.
2. Land§aft qur§aqlari daxilinda i§tirak edan zonalarda biogeokimyavi xüsusiyyatlarin oyranilmasi bu land§aft marzlarinda, ham da onlarin daxilinda gedan hepergenetik proseslarin xassalarini aydinla§dirmaq ü9ün xüsusi ahamiyyat da§iyir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
9D9BÎYYAT
1. Azdrbaycan Respublikasinin landçafi xdritdsi (miqyas 1:500 000). Ak. H.ö.öliyev adina Cografiya institutu, Baki, 2017.
2. Budaqov В.Э., Landçaftlar, Azarbaycan Milli Ensiklopdeiyasi, 2007, 139s.
3. Quluzada V.O. Böyük Qafqaz geosistemlarinda ekoloji garginlik yaradan qravitasiyon morfogenez proseslarin qiymatlandirilmasi (Azarbaycan Respublikasi daxilinda). Müasir geosistemlarin regional-cografi problemlari, Baki, 2012. s 194 - 197.
4. Land§aft§ünasliq terminlarinin qisa izahli lügati. Çaki, "Kaskad MMC", 2019. 213 s.
5. Mustafabayli H., E. Latifov, Y. Rahimov, Q.Agabalayev, U. Süleymanov- "Azarbaycanin §aki-Zaqatala bölgasinin tabii resurslarinin landçaft-diaqnostik va iqtisadi xüsusiyyatlari" §aki-2020. 372 s.
6. Mustafabayli H.L., Rahimov Y.R. §in va Ki§ çaylari hövzalarinda tahlükali sel hadisalarinin yaranma sabablari. Cografiya va tabii resurslar № 1. 2017. sah. 49-53.
7. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. Balakan rayonu. Baki, «ismayil» NPM. 1999. 96 s.
8. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. Qax rayonu. Baki, «ismayil» NPM.
2001. 79 s.
9. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. Qabala rayonu. «ismayil» NPM.
2002. 79 s.
10. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. Oguz rayonu. Baki «ismayil» NPM. 2001. 86 s.
11. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. §aki rayonu. Baki, «ismayil» NPM. 1999. 110 s.
12. Azarbaycan Respublikasinin regional cografi problemlari. Zaqatala rayonu, Baki «ismayil» NPM. 2000. 82 s.
13. Будaгов БА. Современные естественные лaндшaфты Aзербaйджaнской ССР. Бaку 1988. 388 стр.
14. Исaченко A. Г. Лaндшaфтоведение и физико-геогрaфическое рaйонировaние- М., 1991. 366 стр.
15. Мюсеибов M.A. Лaндшaфты Aзербaйджaнской Республики. Бaку 2013. 320 стр.
16. Перельмaн, A. И. Геохимия лaндшaфтa. A.И.Перельмaн, Н.С.^симов. -М. Aстрея, 1999. 768 стр.
17. Соболевa Н.П., Язиков Е. Г. Лaндшaфтоведение -Томск 2010.175 стр.
