CC BY
22UOT 332.14
REGiONAL iNKi§AF STRATEGiYASININ H9YATA KECiRILMaSiNDa T9§KiLATi-iQTiSADi RESURSLARIN TOHLiLi
9LiYEV RÖV§9N RiZVAN OGLU
Minga9evir Dövlat Universitetinin Sanayenin ta§kili va idaraetma kafedrasinin dosenti
Annotasiya. Regionun sosial-iqtisadi inki§afi strategiyasinda mühüm §art onun keyfyydtcd yüksdk talablar asasinda i§lanib hazirlanmasi faktoru dayanir. Strategiya da daxil olmaqla istdnildn plan, proqramin i§lanib hazirlanmasinda keyfiyydtd ndzardt mexanizmlarindan biri onun realla§dirilma ndticdsinddn asili olaraq sdmdrdlilik göstaricilarinin qiymdtidndirilmdsidir. Tddqiqat zamani Azdrbaycan respubliukasi prezidenti tarafindan ölkd drazisindd yerla§an regionlarin sosial-iqtisadi inki§afi sahasinda imzalamni§ farman va sarancamlari tahlil edilmi§dir. Eyni zamanda göstarilmi§dir ki, regionlarin strateji tanzimlanmasi va ta§kilati-iqtisadi yollarinin axtari^i - regionun strateji inki§af prioritetlari va onun maqsadinin i§lanib hazirlanmasi, strategiyada aks olunmu§ regional inki§afin problemlari, regionun aqlomerasiya arazisinin sosial-iqtisadi vaziyyatinin tahlili, region arazisinda yerla§an aqlomerasiya birliklarinda ta§kilati-iqtisadi tadbirlarin hayata kegirilmasi olduqca vacib va aktual ahamiyyat kasb edir.
Maqalada, hamginin regionun inki§af strategiyasinin hayata kegirilmasinin ta§kilati-iqtisadi mexanizmlari sxemi verilmi§, onu saciyyalandiran inki§af marhalalari da göstarilmi§dir. Har bir marhalanin ayri-ayriliqda izahi verilmi§dir.
Agar sözlsr: regional inki§af; sosial-iqtisadi; strategiya; idaraetma; strateji planla§dirma; dövlatproqrami; ta§kilati-iqtisadi mexanizm; aqlomerasiya (§ahar ya§ayi§ mantaqalarinin tasarrüfat, amak va madani-mai§at alaqalari ila six birliyi) arazisi; infrastruktur.
Giri§. Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin hayata ke^rdiyi uzunmüddatli iqtisadi inki§af strategiyasi ölkanin regionlarinin davamli va tarazli inki§afinin tamin olunmasini, o cümladan yerlarda dayaniqli inki§af prinsiplarina asaslanan raqabatqabiliyyatli iqtisadiyyat, yüksak standartlara cavab veran sosial rifah, tabii resurslarin samarali istifadasini va atraf mühitin etibarli mühafizasini tamin edan ekoloji tahlükasizlik sisteminin formala§dirilmasina imkan veran alveri§li mühit yaratmaq maqsadini da§iyir. Bu strategiyanin hayata ke9irilmasinda, o cümladan ölkanin regionlarinin sosial-iqtisadi inki§afinin yeni keyfiyyat marhalasina yüksalmasinda regionlarin sosial-iqtisadi inki§afi ila bagli qabul edilmi§ dövlat proqramlari (2004-2008, 2009-2013 va 2014-2018-ci illar üzra) böyük ahamiyyat kasb edir. 2004-cü ildan ugurla icra olunan bu proqramlar regionlarda §ahar, qasaba va kandlarin simasini köklü §akilda dayi§mi§, regionlarin potensialinin artmasina, infrastruktur taminatinin, kommunal xidmatlarin keyfiyyatinin, biznes va investisiya mühitinin yax§ila§masina va ahalinin rifahinin yüksalmasina geni§ imkanlar a9mi§dir. Hazirda bu imkanlardan 9ixi§ edarak ölkanin sosial-iqtisadi hayatinda, xüsusila regionlarda, o cümladan kand yerlarinda iqtisadi inki§afin süratlandirilmasi, ahalinin layiqli ma§gullugu va sosial rifah halinin daha da yüksaldilmasi va ekoloji tahlükasizliyin güclandirilmasi istiqamatlarinda i§larin yeni keyfiyyat marhalasina ke9masi inki§af gündaliyinda ön plana 9ixmi§dir. Bu masalalarin ugurlu halli ölkanin regionlarinda mövcud olan potensialdan daha samarali istifada etmakla bölgalarda, o cümladan kand yerlarinda sosial-iqtisadi inki§afin süratlandirilmasi va bu inki§afin davamliliginin möhkamlandirilmasini zaruri edir. Bu isa öz növbasinda ölkanin regionlarinin sosial-iqtisadi inki§afi ila alaqadar siyasat tadbirlarinin, o cümladan kompleks proqramlar hazirlanib icra olunmasinin davam etdirilmasini nazarda tutur. Qeyd olunanlar nazara alinaraq, ölka regionlarinin, o cümladan kand yerlarinin sosialiqtisadi inki§afi sahasinda alda olunan nailiyyatlari daha da artirmaq va "Azarbaycan Respublikasinda kand tasarrüfati mahsullarinin istehsalina va emalina dair" Strateji Yol Xaritasinin 9.1.4-cü bandinin icrasini tamin etmak maqsadila "Azarbaycan Respublikasi regionlarinin 2019-2023-cü illarda sosial-iqtisadi inki§afi Dövlat Proqrami" (bundan sonra - Dövlat Proqrami) hazirlanmi§dir. Dövlat Proqrami
9ar9ivasinda olkada regionlarin inki§afi ila alaqadar tanzimlanma sisteminin, o cumladan qanunvericilik bazasinin, institusional va iqtisadi mexanizmlarin daha da takmilla§dirilmasi, investisiya va innovasiya faalliginin artirilmasi, mutaraqqi texniki avadanliqlar va texnologiyalarin tatbiqi asasinda yerli iqtisadi (tabii-iqtisadi, istehsal-texniki va elmi-texniki) potensialin guclandirilmasi va tasarrufat dovriyyasina tam calb olunmasi, buna uygun olaraq, iqtisadiyyatin §axalandirilmasinin geni§landirilmasi (digar muqayisali ustunluya malik, alava dayar yaradan mahsul va xidmat istehsali sahalarinin da inki§af etdirilmasi) va samaraliliyinin yuksaldilmasi hesabina raqabatqabiliyyatliliyinin artirilmasi, sahibkarligin inki§afi, mahsul va xidmat istehsali, sati§i va istehsal vasitalari bazarinda raqabat muhitinin daha da saglamla§dirilmasi, maliyya resurslarina va bazara 9ixi§ imkanlarinin asanla§dirilmasi, istehsal, sosial va bazar infrastrukturunun modernla§dirilmasi, sosial xidmatlarin 9e§idinin artirilmasi, keyfiyyatinin yax§ila§dirilmasi va aztaminatli insanlar u9un al9atanliginin tamin edilmasi, hassas ahali qruplarinin sosial mudafiasinin guclandirilmasi, tabii ehtiyatlardan daha da samarali istifada olunmasi va ekoloji tahlukasizliyin qorunmasi uzarinda nazaratin mohkamlandirilmasi va bu kimi digar istiqamatlarda kompleks i§larin gorulmasi nazarda tutulur. Naticada, tabii resurslardan mumkun qadar tam va samarali istifada olunmasi, tasarrufat subyektlarinin faaliyyatinin guclandirilmasi, yerlarda yeni innovasiyalara asaslanan mahsul va xidmat istehsali sahalarinin dayar zancirinin butun halqalari uzra inki§af etdirilmasi, elmi-texniki taraqqinin nailiyyatlarinin tatbiqi ila ya§il iqtisadiyyatin inki§afi u9un munbit §araitin yaradilmasi, bununla da olkada neft sektoru ila yana§i, qeyri-neft sektorunun da dayaniqli inki§afinin tamin olunmasi, qeyri-neft sektoru uzra ixrac hacminin artimina nail olunmasi, regionlarda, o cumladan kand yerlarinda ya§ayan ahalinin layiqli ma§gulluq va galir aldaetma imkanlarinin artmasi va onlarin sosial rifah halinin yuksalmasi, belalikla da regionlarin davamli va tarazli inki§afinin tamin olunmasi gozlanilir. Dovlat Proqrami olkanin a§agida qeyd olunan regionlarini ahata edir:
• Baki §ahari;
• Nax9ivan iqtisadi rayonu (Nax9ivan §ahari, Babak, Culfa, Ordubad, Sadarak, §ahbuz, Kangarli va §arur rayonlari);
• Ab§eron-Xizi iqtisadi rayonu (Sumqayit §ahari, Ab§eron va Xizi rayonlari);
• Dagliq §irvan iqtisadi rayonu (Agsu, Ismayilli, Qobustan va §amaxi rayonlari);
• Ganca- Da§kasan iqtisadi rayonu (Ganca va Naftalan §aharlari, Da§kasan, Goranboy, Goygol va Samux rayonlari);
• Qarabag iqtisadi rayonu (Xankandi §ahari, Agcabadi, Agdam, Barda, Fuzuli, Xocali, Xocavand, $u§a va Tartar rayonlari);
• Qazax-Tovuz iqtisadi rayonu (Agstafa, Gadabay, Qazax, §amkir va Tovuz rayonlari);
• Quba-Xa9maz iqtisadi rayonu (Xafmaz, Quba, Qusar, Siyazan va §abran rayonlari);
• Lankaran iqtisadi rayonu (Astara, Calilabad, Lerik, Lankaran, Masalli va Yardimli rayonlari);
• Markazi Aran iqtisadi rayonu (Mingafevir §ahari, Agda§, Goyfay, Kurdamir, Ucar, Yevlax va Zardab rayonlari);
• Mil Mugan iqtisadi rayonu (Beylaqan, lmi§li, Saatli va Sabirabad rayonlari);
• §aki-Zaqatala (Balakan, Qax, Qabala, Oguz, §aki va Zaqatala rayonlari);
• $arqi Zangazur (Cabrayil, Kalbacar, Qubadli, Lafin va Zangilan rayonlari)
• §irvan Salyan iqtisadi rayonu (§irvan §ahari, Bilasuvar, Haciqabul, Neftfala va Salyan rayonlari).
Iqtisadi rayonlarin bela arazi hissalarina ayrilmasinda asas maqsad onun ixtisasla§masi va yerla§masi masalalarini yerli §araita uygun hall etmak, xususila da rayonda a§kara fixarilmi§ tabii va tarixi-iqtisadi imkanlari istehsal dovriyyasina calb etmakla kand tasarrufatinin va emal sanayesinin bu imkanlara uygun inki§afi va yerla§dirilmasina §arait yaratmaqdir [1 ].
Tadqiqat hissasi. Regional iqtisadiyyatin davamli inki§af etdirilmasinin yolu infrastruktur elementlarinin bir-birina bagliligi va i§güzar alaqalarin prinsipca yeni formalarinin müyyan edilmasi ta§kil edir. Bu faaliyyat elmi asaslara söykanan inki§af strategiyasinin i§lanib hazirlanmasi va hayata ke9irilmasi sayasinda mümkündür.
Regionun inki§af strategiyasi iqtisadiyyatin inki§afinin müayyanedici vektorlarinin yeni müddaalarinin asasidir. Demali, regionun inki§af strategiyasinin iqtisadi proseslari tanzimlayan alatlari harakata gatiran bir mexanizm oldugunu demak olar.
Azarbaycan Respublikasinin subyektlarinda strateji planla§dirma va idaraetma proseslarinin hayata ke9irilmasi differensiasiyanin yüksak saviyyasi ila ba§ verir. Bela ki, strateji inki§afa dair sanadlar vahid §ablona gatirilmir, onlar regionun sosial-iqtisadi inki§afi, onun büdca proqnozu, dövlat proqramlarindan ibaratdir.
"Minga9evir §aharinin sosial-iqtisadi inki§afinin süratlandirilmasina dair tadbirlar haqqinda" Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin 18 aprel 2013-cü il tarixli, "Azarbaycan 2030: sosial-iqtisadi inki§afa dair Milli Prioritetlar" haqqinda 02 fevral 2021-ci il tarixli, "Azarbaycan Respublikasinin 2022-2026-ci illarda sosial-iqtisadi inki§af Strategiyasi" haqqinda 22 iyul 2022-ci il sarancamlari Minga9evir §aharinin, bütövlükda ölkanin sosial-iqtisadi inki§afinin yeni strategiyasinin faaliyyat istiqamatlarini müayyanla§dirir [2]. Bu sarancamlarda, eyni zamanda, i§galdan azad olunan regionlarin inki§af strategiyasini müayyanla§diran hadaflar öz aksini tapmi§dir.
Demali, regionlarin strateji tanzimlanmasinin formala§dirilmasi va ta§kilati-iqtisadi inki§af yollarinin axtari§i son daraca vacib va aktual ahamiyyat kasb edir.
Tadqiq olunan obyekt kimi Aran regionunun strategiyasini 2026-ci ila qadar se9irik. Bu strategiyada müayyan edilmi§dir ki, maqsadlara nail olmaq layiha idara etmasindan va proqram-maqsadli yana§madan istifada edilmakla hayata ke9irilacakdir. Bu strategiyada bir prioritet masala iqtisadi blokda öz aksini tapib va regionun maliyya potensialinin büdca galirlarinin artirilmasi yolu ila inki§afini tamin etmakdan ibaratdir. Bu yana§ma regionun uzunmüddatli strateji planla§dirilmasinin ölkanin inki§afinin prioritet istiqamatlari ila alaqalandirilmasina imkan vermir.
Bunun ü9ün strategiyani milli layihalar va dövlat proqramlari ila alaqalandirmak, regionun inki§afi üzra tadbirlarin asas siyahisini Azarbaycan Respublikasinin inki§af parametrlari ila inteqrasiya etmak lazimdir.
Effektiv inki§af strategiyasi olmadiqda, region dövlatin maliyya resurslarindan istifada etmak imkanini özüna baglayaraq, inki§afin prioritet sahalarinda dövlat dastayina malik olma imkanindan mahrum olur.
Hüquqi norma va qaydalarin institusional statusuna malik dövlat strateji idara9iliyinin 9ar9ivasini va mazmununu müayyanla§diran ümummetodoloji prinsiplari nazara alaraq, regionun inki§af strategiyasinin hayata ke9irilmasinin ta §kilati-iqtisadi mexanizmini taklif etmak maqsadauygundur (§ak.1).
Regionun inki§af strategiyasinin samarali hayata ke9irilmasinin ta§kilati-iqtisadi mexanizmi alatlarin 9oxcahatli olmasi ila saciyyalanan marhalalardan yaranir.
Birincisi, istifada olunan alatlar regionun aqlomerasiya birliklarinda perspektivli sosial-iqtisadi dayi§ikliklarin aparilmasinin ümumi 9ar9ivalarina malikdir. Demali, onlardan istifada regionun samarali sosial-iqtisadi inki§afinin vazifasini hall edan hakimiyyat orqanlarinin faaliyyatinin tam va razila§dirilmi§ kompleksidir.
ikincisi, raqamsal texnologiyalar dövründa inki§afin müasir marhalasinda bölganin inki§af strategiyasinin müddaalarinin formala§masi, i§lanib hazirlanmasi va hayata ke9irilmasi proseslarina toxunan masalalarin bütün aspektlari üzra arazida tasarrüfat subyektlari ila qar§iliqli faaliyyat göstaran hakimiyyat orqanlarinin faaliyyatinda informasiya tarkibinin ahamiyyati artir. Bela qar§iliqli alaqa tasarrüfat9ilardan raydan istifada etmaya, onlarin raylarini va ahalinin fikirlarini onlarin sorgularina operativ reaksiya verarak nazara almaga imkan verir.
ифипсши, strategiyaшn forma1a§dm1masl zamaш 9oxtэrэШ alэtlэrdэn istifadэ, d6vlэtin strateji р1ап1а^1гта sэnэdlэri kontekstindэ эrazinin idarэ edilmэsi mexanizminin reaПa§dm1masma imkan verir. M6vcud sistemdaxi1i vэ sistemlэrarasl maraq1ardan sэmэrэli istifadэ уо11апш
Regionun strateji inkisaf prioritetlari va onun maqsadinin islanib
hazirlanmasi
Samarali iqtisadi inki§af infrast rukturun inki§afi Aqlomerasiya arasi alaqala-rin mö hkamlandirilmasi 8halin in hayat saviyyasi-nin yax§ila§dirilmasi
■ Aqlomerasiyanin iqtisadi inki§af saviyyasinin a§kar edilmasi
■ Regionun inki§af saviyyasinin tayini, aqlomerasiya ila markaz arasinda alaqa
■ Aqlomerasiya arazisinin inki§af
1
I - Aqlo merasiya arazisinin sxemi-nin tart ib edilmasi
II - Aqlomerasi-yalarin yeni növlarina uygun infrastr ukturun
III - Regionun va onun arazisinin sosial-iqtisadi vaziy-yatinin tahlilinin naticasindan asili olaraq aqlomerasiya arazisinin inki§af
IV - Ölkanin asas inki§af istiqamat-lari nazara alin-maqla arazinin ta§kilati-iqtisadi inki§af mexanizm-inin i§lanib hazir-
Strategiyanin reaNasdinlmasinm asas üsul va vasitalari
1
Dövlat proqram-
larina uygun olaraq i§ lanacak layiha va tadbir-
i
Aqlomerasiya birliklarin iqtisadi inki-§af alatlari
Regional tanzimlamani n normativ-hüquqi alatlari
Müvaqqati konturlar
Hacmli
Aqlomerasiya asasinda regionun iqtisadi vaziyyatinin yaxsilasdirilmasi
Strategiyada aks olunmus regional inkisafin problemlari
TJ
(O
in
CT
TB
in
о
(Л
s:
s: щ
(Л .с (D
N
(О с
(D с
(О
> (D
(Л
(О
^ (U ы (D
h >
о
CT
(О
с
3
с
о
ею
Ф
С£
Aqlomerasiya yana§ma konteksinda ahalinin arazi üzra yerla§dirilmasinda yaranan problemlar:
- Aqlomerasiya markazlarinin inki§af problemlari;
- Bazi arazilarda istehsal va ahalinin maskunla§masi problemlari:
1) Markazi §aharlara ahalinin kütlavi maskunla§masi;
2) Sosial-iqtisadi inki§afin intensivliyi
3) iqtisadi aqlomerasiyanin ixtisasla§ma saviyyasi;
4) Ahalinin rifah saviyyasi_
1. Xammal-isttehsal sahasinin tahlili: sanaye, in§aat, kand tasarrüfati; elaca da ahalini mahsulla tachiz edan yarimfab-rikatlar, maddi-texniki tachizat, ticarat va ictimai ia§a
2. Qeyri istehsal sahanin tahlili: manzil-kommunal tasarrüfati, madani mai§at, naqliyyat, rabita va s.
3. Sosial sferanin tahlili: elm, tahsil, sahiyya, incasanat va s.
Region arazisinda yerlasan aqlomerasiya birliklarinda taskilati-iqtisadi tadbirlarin hayata kecirilmasi
I '
X
iqtisadi artimin
perspektiv istiqamatlarinin tahlil edilmasi
Geri qalan arazilar üçün layihalar va proqramlarin i§la-nib hazirlanmasi
X
Perspektiv inki§af istiqamatlarina malik
aqlomerasiya arazilarinin seçilmasi
H azirliq: 2023-2024 illar
/-\l i m K^'M-I^l^ci
üi-
Region, regional markaz, aqlomerasiyalar, ya§ayi§ mantaqalari arasi zona
г
§akil 1. Regionun inki§af strategiyasinin hayata keçirilmasinin ta§kilati-iqtisadi mexanizmi
formalaçdiran, idaraetmada bürokratik strukturlarin sayini minimuma endirmaya, regionun kadr va büdca resurslarindan samarali istifada etmaya imkan verir.
Regionun inki§af strategiyasinin i§lanib hazirlanmasinin ta§kilati-metodik mexanizmi ölkanin istanilan regionlarinin iqtisadi inki§af tadbirlarinin hayata keçirilmasi ûçûn texnoloji addimin bir növü kimi hesab etmak olar, lakin bu, ixtisaslaçan istehsalin sahasinin cografi yerlaçma masalalarini hall etmaya imkan vermir. [3, 135-140].
Strategiyanin i§lanib hazirlanmasi zamani bu mexanizmi nazara alaraq, onun hayata keçirilmasinin har marhalasina göra masul olanlari, perspektiv inki§af istiqamatlarinin hayata keçirilmasi ûçûn calb olunan potensial ûçûncû taçkilatlarin siyahisini, gerida qalmi§ arazilari a§kar etmak va strateji inkiçaf proqramlari va layihalari ûçûn aqlomerasiyalari müayyan etmak, har birinin icra müddatini göstarmak lazimdir.
Natica
1. Regionun inkiçaf strategiyasinin formalaçdirilmasi prosesi idaraetma sisteminin dünyanin iqtisadi makaninin faaliyyatinin va inkiçafinin müxtalif marhalalari ila saciyyalanan zamanin çagiriçlarina cavab vermasidir.
2. Regional idaraetma orqanlari saviyyasinda strategiyanin hazirlanmasina masul olan i§çi qrupu tayin etmak maqsadauygundur. Bu qrup regional iqtisadi rayon üzra formalaçir va qanunla müayyan salahiyyatlari, funksiyalari va vazifalari ila Azarbaycan Respublikasinin Prezidentinin Sarancami ila tasdiq edilir.
3. Strategiyanin asas müddaalari ciddi olaraq regionun sosial-iqtisadi vaziyyatinin tahlilinin naticalarinin va aqlomerasiya birliklarinin müayyan edilmi§ ixtisaslarinin dark edilmasi asasinda formalaçir.
9D9BÎYYAT
1. N.Müzaffarli, A.Muradov "Azarbaycanda regional iqtisadi inkiçaf va diversifikasiya - 2020"
2. Azarbaycan Respublikasi prezidentinin rasmi internet sayti (president.az)
3. R.öliyev iqtisadi rayonlarda mahsuldar qüvvalarin inkiçafinin tanzimlanmasi va idara olunmasinin ta§kili. Ali maktab talaba va magistrantlarin XXVI multidissiplinar Respublika elmi konfransi. Qarbi Kaspi Universiteti, 2021
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
