CC BY
9УДК 372.853
ÍNKLÜZÍV T9HSÍLD9 FÍZÍKA MÜ8LLÍMÍNÍN ROLU
C9LÍLOVA SEVÍNC XAZAY QIZI
ADPU-nun Fizikanin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin dosenti
MUSAYEVA GÜL§9N 9LÍ QIZI
ADPU-nun Fizikanin tadrisi texnologiyasi kafedrasinin ba§ müallimi
Xülasa: Mdqalddd fizika müdlliminin saglamliq imkanlari mdhdud §agirdldrld birgd fdaliyydti haqqinda mdlumat verilmi§dir. Hdmginin inklüziv tdhsilin saglam vd saglamliq imkanlari mdhdud u§aqlarin birgd tdhsilind dsaslanan dn qabaqcil tdhsil sistemi oldugu, bu birgd fdaliyydtin düzgün formada hdyata kegirilmdsi metodlari gostdrilmi§dir. Bu tdhsil sistemind dsasdn birlikdd tdhsil alan u§aqlar birlikdd ya§amagi oyrdnir, saglamliq imkanlari mdhdud §agirdldrld saglam insanlar arasindaki sdrhddldr aradan gotürülür. Axi dlilliyin sdbdbi insan saglamliginin vdziyydti ild bagli olan tibbi problemldr deyil, cdmiyydtin inki§af vdziyydtidir ki, bu da oz novbdsindd dlilliyi olan insanlarin hüquq vd azadliqlarmm hdyata kegirilmdsind mane olur. inklüziv tdhsil bütün u§aqlarin fiziki, intellektual vd digdr xüsusiyydtldrind baxmayaraq, ümumi tdhsil sistemind daxil edilmdsind vd ya§ayi§ yeri üzrd hdmya§idlari ild birlikdd kütldvi ümumtdhsil mdktdbindd tdhsil almasina dsaslanir. Yadda saxlamaq lazimdir ki, hdr bir ddrs, ilk novbddd, u§agin, inki§afinda bir düzdli§dir. Ddrsldrd hazirla^arkdn, dlilliyi olan u§aqlarda sdri§tdni tdmin eddn universal tdhsilfdaliyydtldri kompleksinin formala§dirilmasi dn vacib vdzifdldrddn biri hesab edilmdlidir: yalniz konkret movzu bilikldrini mdnimsdmdyi deyil, necd oyrdtmdyi oyrdnmdkdir. dlilliyi olan u§aqlari müxtdlif fdaliyydtldrd cdlb etmdyd gali§maq lazimdir.
Agar sozlar: inklüziv tdhsil, fizika, duygu, qavrama, yadda§, dü§üncd.
Giri§:
inklüziv tahsil saglam va saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarin birga tahsilina asaslanan an qabaqcil tahsil sistemidir. Bu tahsil sistemina asasan birlikda tahsil alan u§aqlar birlikda ya§amagi oyranir, alillarla saglam insanlar arasindaki sarhadlar aradan gotürülür. Axi alilliyin sababi insan saglamliginin vaziyyati ila bagli olan tibbi problemlar deyil, camiyyatin inki§af vaziyyatidir ki, bu da oz novbasinda alilliyi olan insanlarin hüquq va azadliqlarinin hayata ke9irilmasina mane olur. inklüziv tahsil bütün u§aqlarin fiziki, intellektual va digar xüsusiyyatlarina baxmayaraq, ümumi tahsil sistemina daxil edilmasina va ya§ayi§ yeri üzra hamya§idlari ila birlikda kütlavi ümumtahsil maktabinda tahsil almasina asaslanir. Yeni naslin talabi sistemli va aktiv faaliyyat yana§malarina asaslanir, bunun asas naticasi universal tahsil faaliyyati asasinda u§agin §axsiyyatinin inki§afidir. UTF-nin formala§masi va inki§afi u§agin psixofizioloji inki§afinin saviyyasi ila kifayat qadar six baglidir.
Oyranmaya hazir olmaq ü9ün:
• atraf alam haqqinda asas bilik va ideyalarin movcudlugu;
• aqli amaliyyatlarin, harakatlarin va bacariqlarin müstaqilliyi;
• lügata malik olmagi, nitqin qrammatik qurulu§unu, ardicil ifadani va s.
• maraqlarda va motivasiyada ozünü gostaran idrak faaliyyati;
• davrani§in tanzimlanmasi kimi keyfiyyatlar formala§malidir.
Saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarda bütün bunlar müxtalif daracalarda formala§ir.
Saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarin aksariyyatinda idrak faaliyyatinin qeyri-kafi saviyyasi, öyranma faaliyyati ü9ün motivasiyanin yeti§mamasi, samaraliliyin va müstaqilliyin saviyyasi a§agi olur.
Saglamliq imkanlari mahdud u§aqlar qrupu son daraca heterojendir. Buraya müxtalif inki§af qüsurlari olan u§aqlar daxildir: e§itma, görma, nitq, dayaq-harakat sistemi, intellekt pozgunlugu, emosional-iradi sferanin agir pozgunluqlari, gecikmi§ va mürakkab inki§af pozgunluqlari. Belalikla, bela u§aqlarla i§da an vacib prioritet har bir u§agin psixikasinin va saglamliginin xüsusiyyatlarini nazara alaraq onlara fardi yana§madir.
Bela u§aqlarla i§in ümumi prinsiplarini nazara alaraq müallim, har bir §agirda münasibatda yaradici yana§ma va müasir texnologiyalardan istifada etmakla müxtalif üsul va formalari tatbiq etmayi bacarmalidir
Fann müallimi ikiqat problemla üzla§ir. Eyni sinifda müxtalif saviyyali §agirdlarla i§lamak macburiyyatinda qaldiqda va darsliklarda va tadris materiallarinda har bir u§agin fardi imkanlari nazara alinmadiqda.
inklüziv tahsil xüsusi qaygiya ehtiyaci olan u§aqlarin tahsila 9ixi§ini tamin edan, bütün u§aqlarin müxtalif ehtiyaclarina uygunla§ma baximindan hami ü9ün tahsilin mövcudlugunu nazarda tutan ümumi tahsilin inki§af prosesidir.
Yadda saxlamaq lazimdir ki, har bir dars, ilk növbada, u§agin inki§afinin, onun qabiliyyatlarinin korreksiyasidir va buna göra da alilliyi olan u§aqlari müxtalif faaliyyatlara calb etmaya 9ali§maq lazimdir.
Yadda saxlamaq lazimdir ki, har bir dars, ilk növbada, u§agin, inki§afinda bir düzali§dir. Darslara hazirla§arkan, alilliyi olan u§aqlarda sari§tani tamin edan universal tahsil faaliyyatlari kompleksinin formala§dirilmasi an vacib vazifalardan biri hesab edilmalidir: yalniz konkret mövzu biliklarini manimsamayi deyil, neca öyratmayi öyranmakdir. ölilliyi olan u§aqlari müxtalif faaliyyatlara calb etmaya 9ali§maq lazimdir.
Fizika 9oxlu sayda müxtalif növ tap§iriqlardan istifada edan bir fanndir. Bunlar 9ertyojlar, qrafiklar, cadvallar va müxtalif düsturlar va s.
U§aq yeni materiali manimsamakda 9atinlik 9akirsa, o zaman fizika darslarinda alilliyi olan u§aqlara fardi yana§ma lazimdir. Fizikadan alilliyi olan u§aqlar ü9ün 9atin olan bazi tap§iriqlari ümumi §akilda nazardan ke9irak. Fizika riyaziyyatla six bagli oldugundan, bu o demakdir ki, §agirdlar artiq kifayat qadar riyazi biliya malik olmalidirlar. Buraya müxtalif tip mötarizalar, rasmlar, qrafiklar, cadvallar 9akmak, kalkulyatordan istifada etmak, müxtalif funksiyalari yazmaq, ham9inin öl9ü vahidlarini BS sistemina 9evirmak daxildir. Fizika üzra materialda u§aqlara tani§ olmayan va ba§a dü§ülmasi 9atin olan 9oxlu terminlar var, bu terminlarin u§aqlara ba§a dü§ülan va tani§ olan sözlarla izahini tapmaq lazimdir.
Masalan, ikiraqamli va ya ü9raqamli adadlari bilmayan§agirdlar ü9ün 9oxraqamli tap§iriq va sahifa nömralari olan darsliklardan istifada etmak tövsiya edilmir. Bu meyar ham da istifada olunan sözlarin tezliyi ila baglidir. Takca fizika deyil, ham da riyaziyyat, cografiya, tarix, biologiya va bir 9ox ba§qa fanlari öyrananda ciddi problemlar yaranir.
Saglamliq imkanlari mahdud u§aqlara fardi yana§ma, u§agin §axsiyyatinin idrak saviyyasinin mak-simum inki§afini tamin etmak ü9ün, fizika darslarinda inklüziv tahsil materiallarinin öyradilmasi nazarda tutulur. ölilliyi olan u§aqlrin inki§afi ü9ün darsin müxtalif marhalalarinda istifada edila bilan müayyan bir mövzunun - fizika ü9ün uygunla§dirilmi§ materiallarin se9imini tahlil edak.
Duygu inki^afi. Sensor inki§afi bütövlükda u§agin zehni inki§afina kömak edir. Sinifda hassas xarici sferanin yaradilmasi tahsilin inki§afina kömak edir.
Buraya ayani materiallardan (§akillar, rasmlar, kartlar) va texniki tadris vasaitlarindan (video darslar, taqdimatlar) istifada, öyranilan obyekti "hiss etmaya", "harakat etmaya" imkan veran sada praktiki i§larin aparilmasi daxildir. Bu halda istifada olunan üsullar tabiat, forma, rang, öl9ü baximindan müxtalif olmalidir. Masalan, 7-ci sinifda "Fizika na öyranir" mövzusunu öyranarkan, ilk darslarda
fiziki hadisalari ba§a dûçmak va yadda saxlamaq ûçûn vizual materialdan istifada olunur (fiziki hadisalarin nümunalari olan §akillar).
8-ci sinifda "Temperatur" mövzusunu öyranarkan, gündalik hayatda cihazlardan (termometr) istifada etmak bacarigini inki§af etdirmak ûçûn, temperaturu tayin etmak ûçûn qruplarda praktik i§ göra bilarsiniz: masalan, sinifda suyun, badanin, havanin temperaturunu tayin etmak.
Ekskursiyalar, açiq faaliyyatlar va muzeylara safarlar da sensor bacariqlarin inki§afina kömak
edir.
Qavramanin inkiçafi. Saglamliq imkanlari mahdud uçaqlarin aksariyyatinda qavrayi§ zaif inki§af etmi§dir (qavrayiçin xüsusi növlari: makan, harakat, zaman). Qavrayiçin inki§afi mûçahida qabiliyyatinin formalaçmasi (tacrûba va tacrûbalar) vasitasila hayata keçirilir. Mûçahida metodunun mûvaffaqiyyatla manimsanilmasinin §artlari, maqsad qoymaq, konkret mûçahida ûçûn plan hazirlamaq va ona amal etmakdir.
Yaddaçin inkiçafi.
Saglamliq imkanlari mahdud uçaqlar, mûxtalif yaddaç pozgunluqlari, ilk növbada onun kiçik hacmi va gûcû ila xarakteriza olunur.
Yadda saxlamagi yax§ila§dirmaq ûçûn talabalarin diqqatini hamin materiala yönaltmak lazimdir; mûxtalif növ öyranma faaliyyatlari vasitasila mûxtalif yaddaç növlarindan istifada edin: dinlama (video darslari, video tacrûbalari i§a salmaq), oxumaq (mövzunun bir parçasi, alava adabiyyat), yazmaq (i§ daftarlarinda va ya daftarlarda çap asasinda), mûçahida. Yeni fiziki kamiyyatlari, onlarin adlarini, tayinatlarini va ölçü vahidlarini içlamak ûçûn kartlardan istifada edilir.
Mûallim çagirdin mövzunu yadda saxlamasi ûçûn;
1) çagirdin yadda saxladigi materialin ahamiyyatini dark etmasi;
2) takrar vacib §art sayilir.
Saglamliq imkanlari mahdud uçaqlarla içlayarkan bûtûn növ takrarlardan istifada etmak lazimdir:
A) giri§ (ilin avvalinda talabalarin yaddaçinda biliyi barpa etmak maqsadila edilan takrar);
B) cari takrar (mövzunun yaddaçda uzunmûddatli möhkamlanmasi va uçaqlari yeninin qavranilmasina hazirlamaq ûçûn avvalki materialin asas elementlarinin har darsda takrarlanmasi); Masalan, fiziki kamiyyatlari va dûsturlari takrarlamaq ûçûn açagidakilari tartib eda bilarsiniz: Fiziki kamiyyatin adi, fiziki kamiyyatin tayinati, fiziki kamiyyatin ö^ vahidi.
Dü^üncanin inkiçafi.
Orta saviyyali çagirdlarda biliklarin manimsanilmasini tamin etmak ûçûn an azi nazari tafakkûr elementlarini formalaçdirmaq lazimdir:
Anlayiçlar, mûhakimalar, naticalar, sabab-natica alaqalarinin qurulmasi.
Bunun ûçûn anlayiçlari taqdim edarkan çagirdlarin malik oldugu tafakkûr növlarina asaslanmaq, görma qabiliyyatindan istifada etmak, mûmkûn qadar çox nûmunadan, mûayyan edilan konsepsiyanin tazahûrlarindan istifada etmak, faaliyyat yanaçmasindan istifada etmak: model hazirlamaq; çagirdlarin özlari tarafindan eksperimentlarin aparilmasi, talabalarin mûstaqil i§i.
Fizika darsi ûçûn uygunlaçma planinin tartib edilmasi. Dars tadris prosesinin taçkili formalarindan biridir. Saglamliq imkanlari mahdud uçaqlarla içlayarkan dars plani tartib edilarkan da dûzaliçlar edilir.
Dars planini tartib edarkan mûallim sözlarin, vizuallaçdirmanin va harakatin rasional birlaçmasini tamin etmalidir. Problemli vaziyyatlardan istifadaya xûsusi diqqat yetirilmalidir. Korreksiya va inkiçafin maqsadi, saglamliq imkanlari mahdud uçaqlarin inkiçafina xidmat edan mûmkûn qadar çox vizual materialin calb edilmasini nazarda tutur:
• artikulyar harakatlilik;
• vizual qavrayiç va taninma;
• vizual yaddaç va diqqat;
• e§itma diqqati va yadda§i;
• asas psixi amaliyyatlar;
• vizual-obrazli, §ifahi-mantiqi tafakkür
Saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarin inki§afi haqqinda iki maqam aks olunmalidir: nayi inki§af etdirmak va hansi yardimla.
Darsin tarbiyavi maqsadi §agirdlarin tarbiyasinda özünü göstarir:
• azmkarliq,
• sabr,
• kollektiv hisslari,
• ünsiyyat bacariqlarinin formala§dirilmasi,
• fardin sosialla§masinin ta§viqi,
Buna asaslanaraq darsa müasir talablar a§agidakilardir:
• talimin tarbiyavi, islahedici-inki§afetdirici va tarbiyavi funksiyalarinin kompleks formada hayata ke9irilmasi;
• darsin tadris prinsiplarina uygunlugu;
• darsin ta§kilati aydinligi;
• tadris prosesinin optimalla§dirilmasi;
• darsin mazmununun kurikulumlara uygunlugu;
• fanlararasi alaqalarin hayata ke9irilmasi;
• §agirdlarin müstaqilliyinin artirilmasi. Natica:
Belalikla, darsin bütün marhalalarinda §agirdlarin psixomotor proseslarinin va idrak sferasinin maksimum inki§afi pedaqoji tasirin perspektivli istiqamatidir va bu, §übhasiz ki, müsbat naticalar veracakdir. Bu naticalardan biri da darsda müsbat ab-havanin yaradilmasi, §agirdlarda havasin va ümumi müsbat fonun yaradilmasidir ki, bu da ugurlu pedaqoji prosesin mühüm §artidir.
Saglamliq imkanlari mahdud u§aqlarin sosialla§masi problemi ham nazari, ham da praktiki baximdan aktualdir.
"Problemli" u§aqlarin camiyyata inteqrasiyasi dünyanin istanilan ölkasinda xüsusi tahsil sisteminin inki§afinin tabii marhalasidir. Bu bütün ölkalarin, o cümladan Azarbaycan Respublikasinin da i§tirak etdiyi prosesdir.
9D9BÍYYAT
1. Grimes, Peter, Marieke Stevens, and Arlene Dela Cruz. "Azarbaycanda alilliyi olan uçaqlarla bagli biliklar, münasibatlar va tacrübalar." Baki: UNICEF, 2018.2.Azarbaycan Respublikasi. "2018-2024-cü illarda Azarbaycan Respublikasinda alilliyi olan §axslar üçün inklüziv tahsilin inkiçafi üzra Dövlat Proqrami." Baki: Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti, 2017.
2. Dövlat Statistika Komitasi. "Sahiyya, sosial müdafia va idman sahalari üzra milli statistika. "http://www.stat.gov.az/source/healthcare/?lang=en (Son baxildigi tarix: 28/08/2017), Azarbaycan Respublikasi Dövlat Statistika Komitasi,2017.
3. BMT-nin "alilliyi olan §axslarin hüquqlari haqqinda" Konvensiyasi va onun Fakültativ Protokolu "http://www.un.org/disabilities/documents/convention/convoptprot-e.pdf (Son baxildigi tarix: 25/08/2014), 2006.
4. UNESCO-nun Statistika institutu. "Azarbaycan üzra tahsil malumatlari."data.uis.unseco.org (Son baxildigi tarix: 16/09/2017), 2018.
5. UNICEF. "UNiCEF-in inklüziv tahsil üzra talimçilarin talimi modullari."Nyu-York: UNICEF, 2015
6. EENET. "inklüziv sinifda darslarin hazirlanmasi " https://www.eenet.org.uk/the 10videos-and-manuals/ (Son giri§ tarixi: 13/11/18), EENET, 2017.
