CC BY
18UDC 316:376(478.9)
DOI: 10.34671/SCH.HBR.2020.0403.0015
SOSIAL DOVLOT QURUCULUGU PROSESINDO INKLUSIV TOHSIL
© 2020
§afiyev Uzeyir Atamali oglu, dosenti, Sosial i§ kafedrasinin mudir Baki Dovlat Universteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z. Xalilov, 23, e-mail: [email protected])
Xulasa. Maqalada inklusiv camiyyat sosial dovlat quruculugu fonunda tahlil edilmi§, azarbaycanda inklusiv tahsilin bugunku vaziyyati ,bu sahada movcud problemlar ara§dirilir, qar§ida duran vazifalardan bahs edilir.Burada hamginin bildirilir ki, inklusiv camiyyat takca tahsil sektorunu deyil,sosial hayatin butun sahalarini ahata edir.Azarbaycanda inklusiv camiyyat va inklusiv tahsilin huquqi taminat masalalari da maqalada ara§dirilan problematkalardandir.Burada qoyulan problem muqyisa metodu vasitasila dunya tacrubasinin tahlili asasinda ar§dirilir. Azarbaycanda inkluziv tahsil tahsil sahasinda hallini gozlayan bir sira vacib masalalar olmasina ragman, olkamiz bu istiqamatda diqqatgakan addimlar da atmi§dir Malum haqiqatdir ki, inklizivlik takca tahsil sektorununu deyil, butun camiyyat va dovlat hayatini ahata edir. Hazirda dunyada iqtisadi gostaricilarin inkluziv inki§af saviyyasi ila bagliliginin tahlilina yonalik ara§dirmalar hayata kegirilir. Bir sira hallarda tahsil sferasinda da inkluziya va inteqrasiya anlayi§lanni sahvan ekvalent anlayi§ kimi i§ladilir. Olbatta, bu pe§akar yana§ma deyildir.inteqrasiya §agirdlarin maktabin xususiyyatlarina uygunla§dinlmasi prosesidirsa, inkluziya prosesinda isa isa maktab §agirdlara, onlarin tahsil ehtiyaclarina uygun §akilda dastak vermak ugun tadris istiqamatini qurur.
Afar sozlar: inklusiv tahsil, sosial dovlat, de-institutla§ma, sosial model, inteqrasiya, seqreqasiya.
INCLUSIVE EDUCATION IN THE PROCESS OF CONSTRUCTION OF A SOCIAL STATE
© 2020
Shafiev Uzeir Atamali, Associate Professor, Head of the Department of Social Work
Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z.Khalilova St., 23, e-mail: [email protected])
Abstract. The article analyzes an inclusive society in the context of building a welfare state, discusses the current state of inclusive education in Azerbaijan, current problems in this area, and also describes the problems it faces. and the legal issues of inclusive education are also one of the issues discussed in this article. The task is solved based on the analysis of world experience by the comparative method. Despite the fact that Azerbaijan has a number of important problems in the field of inclusive education, our country has taken the necessary steps in this direction: it is well known that inclusiveness covers not only the education sector, but also the entire life of society and the state. Research is under way to analyze the relationship between economic performance and the level of inclusive development in the world. In some cases, the concepts of inclusion and integration are mistakenly used as equivalents in the field of education. Of course, this is not a professional approach: integration is the process of adaptation of students to the characteristics of the school, while in the process of inclusion, the school creates a curriculum to support students in accordance with their educational needs.
Keywords: inclusive education, social state, deinstitutionalization, social model, integration, segregation.
ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В ПРОЦЕССЕ СТРОИТЕЛЬСТВА СОЦИАЛЬНОГО ГОСУДАРСТВА
© 2020
Шафиев Узеир Атамали, доцент, заведующий кафедрой социальной работы
Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, ул. З.Халилова, 23, e-mail: [email protected])
Аннотация. В статье анализируется инклюзивное общество в контексте построения социального государства, обсуждается текущее состояние инклюзивного образования в Азербайджане, текущие проблемы в этой области, а также описываются стоящие перед ним проблемы. и правовые вопросы инклюзивного образования также являются одной из проблем, обсуждаемых в этой статье. Поставленная задача решается на основе анализа мирового опыта сравнительным методом. Несмотря на то, что в Азербайджане есть ряд важных проблем в области инклюзивного образования, наша страна сделала необходимые шаги в этом направлении: общеизвестно, что инклюзивность охватывает не только сектор образования, но и всю жизнь общества и государства. В настоящее время проводятся исследования для анализа взаимосвязи между экономическими показателями и уровнем инклюзивного развития в мире. В некоторых случаях понятия включения и интеграции ошибочно используются как эквиваленты в области образования. Конечно, это не профессиональный подход: интеграция - это процесс адаптации учащихся к особенностям школы, в то время как в процессе включения школа создает учебную программу для поддержки учащихся в соответствии с их образовательными потребностями.
Ключевые слова: инклюзивное образование, социальное государство, деинституционализация, социальная модель, интеграция, сегрегация.
Giri§. Muasir qlobal sosial rifah dovlati quruculugu fonunda inklusiv camiyyat gostaricilari xususila aktualla§ir.
Aydin haqiqatdir ki, camiyyatda movcud manealarin lagv edilmasi ugun hamiya barabar imkanlar tamin edilmali,diskriminasiyadan qagmaq ugun bu prosesi ailadan va tahsil sistemindan ba§lamaq lazimdir. BMT-nin sabiq ba§ katibi Kofi Annanin tabirinca desak "Hami ugun tahsil"dan daha vacib digar bir vazifa yoxdur".
Aydin haqiqatdir ki, inkluzivlik sosial dovlat modeli ugun xususi mana kasb edir.
Elmi ictimaiyyata malumdur ki, sosial dovlat ideyasini alman alimi Ludviq fon §tayn (1815-1890) 1850-ci ilda ozunun "1789-cu ildan ba§layaraq Fransada sosial harakat tarixi" adli asarinda taqdim edir. O, sosial dovlat dedikda,
butun ictimai siniflarin va §axsiyyatlarin tam huquqi barabarliyini nazarda tuturdu. §tayna gora: "sosial dovlatda son naticada bir nafarin inki§afi haminin inki§afinin §arti kimi gixi§ edir, mahz bu manada sosial dovlat haqqinda bela demak olar: sosial dovlat ba§ari layaqatin tasisatli taminatgisidir" [7. s.71].
Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti ilham Oliyev 2013-cu ilda Azarbaycanin sosial xarakterli dovlat oldugunu bayan edarak bildirmi§dir ki,.. .Man dafalarla qeyd etmi§am, bir daha demak istayiram ki, Azarbaycan dovlati sosial dovlatdir. Siyasatimizin markazinda Azarbaycan vatanda§i dayanir" [4].
Davos Dunya iqtisadi Forumununyaradicisi va prezidenti, professor Klaus Martin §vabin 2018-ci ilda darc edilmi§
§sfiyev Üzeyir Atamali oglu SOSIAL DÖVL3T QURUCULUGU ...
hesabatinda dünyanin 140 ölkasinin raqabat qabiliyyati göstaricilarinin tahlili naticalari va bu parametrin insanlann rifahinin yüksaldilmasi hesabina ölkanin inklüziv inkiçafina tasiri ila bagli elmi tadqiqat yer alib. Professor §vabin galdiyi qanaat birmanalidir: iqtisadi çarait, o cümladan yüksak raqabat qabiliyyati inklüziv inkiçaf baximindan zaruri olsa da, yetarli çart hesab edila bilmaz. Alimin araçdirmasinin naticalari, o cümladan Azarbaycanda durumun tahlili demaya asas verir ki, inklüziv inkiçafin yüksak saviyyasinin tamin edilmasi ^ün ahalinin rifah halinin yüksaldilmasina yönalik daim va müntazam reallaçdinlan sosial siyasat zaruri çartdir. "inklüzivlik" indikatoru ahali arasinda tabaqalaçmanin saviyyasi, yoxsullugu, fiziki çaxslar va ev tasanüfatlannin galirlarin bölgüsünü tayin edir. Dünya iqtisadi forumunun nüfuzlu indeksi sayilan "inklüziv inkiçaf indeksi 2018"-da Azarbaycan an yaxçi inkiçaf etmakda olan ölkalar sirasinda ûçûncû, MDB makaninda isa birinci yerda qararlaçib. Qeyd edak ki, inklüziv inkiçaf indeksi 3 asas indikator olmaqla, 12 sub-indikatora asasan formalaçir. "Artim va inkiçaf", "inklüzivlik", "Nasillararasi barabarlik va dayaniqliliq" asas indekslar olmaqla inkiçaf etmiç va inkiçafda olan ölkalarin reytinqini formalaçdinr. "inklüziv inkiçaf indeksi 2018" hesabati ölkalarin adam baçina düsan üDm, amak mahsul-darligi, saglam hayat gözlantilari, maçgulluq, CiNi amsali+, yoxsulluq daracasi, xalis yigimlarin tanzimlanmasi va s. sub indikatorlar asasinda qiymatlandirir.
Dünya iqtisadi Forumunun 2018-ci il üçün hesabatina asasan, inklüziv inkiçaf namina iqtisadi resurslardan samarali istifada üzra dünya rekorduna Azarbaycan imza atib. Azarbaycanin inklüziv inkiçaf saviyyasina göra reytinqi ölkanin iqtisadi imkanlarindan 23 pilla üstündür. Azarbaycan 28.6 balla qiymatlandirilib. Bu özallik bela bir fakti çartlandirib ki, inklüziv inkiçaf maqsadila iqtisadi va insan resurslarinin optimal idara edilmasi üzra Azarbaycan Respublikasinin tacrübasi Dünya iqtisadi Forumunun hesabatinda tahlil predmetina çevrilib. Professor Klaus §vab bu sanadda ölkalarin raqabat qabiliyyatlari ila onlarin davamli inklüziv inkiçaf camiyyatinin formalaçdinlmasi sahasinda nailiyyatlari arasinda asililigi nazardan keçirarak bela qanaata galib ki, müqayisa olunan ölkalar arasinda yalniz Azarbaycanda sosial inkiçaf göstaricilari va ahali arasinda galirlarin bölünmasi xarakteri iqtisadi göstaricilar saviyya-sindan ahamiyyatli daracada üstündür. Azarbaycanda bu ugurlara mütaxassislarin rayinca, innovativ, kompensasion texnologiyalar kompleksinin tatbiqi ila nail olunmuçdur [8, s.26].
Imkanlari mahdud olan u§aqlarin talim va tahsili problemlari. Tarixi ekskurs etsak, mahdud imkanlari olan uçaqlann talim va tahsil prosesinin üç tarixi marhaladan keçdiyinin çahidi olariq: birinci marhala XX asrin avvallari va 60-ci illarin ortalarini ahata edan "tibbi model" adlanan aslinda seqreqasiya ila müsahida edilan dövr. XX asrin 60-ci illarinin ortalarindan 80-ci illarin ortalarina qadar dövrü ahata edan "normallaçdirma modeli"adlanan mahiyyat etibari ila inteqrasiya saciyyali ikinci marhala va nahayat, XX asrin 80-ci illarinin ortalarindan hazirki dövra qadar davam edan inkluziya, qoçulma prosesini özünda ehtiva edan "sosial model". Xatirlatmaq yerina düsar ki, inklusiv tahsila dogru real dayiçikliklar 1960-ci ilin ortalannda psixiatrik xastaxanalari himayaya alan dövlat müassisalarinin lagv edilmasi ila baçlamiçdir. Bu müassisalarin sakinlarinin dünyadan tacrid edilmalari, inkiçafi stimullaçdiran çartlarin olmamasinda, sevginin, qayginin olmamasi, çox vaxt qaddar raftarin mövcudlugunda, insan hüquqlarinin kobud suratda pozulmasinda sübut olunmuç, malum oldu ki, bagli çaraitda insanin qabiliyyatlari zaiflayir, ünsiyyat dairasi daralir, özünü qiymatlandirmasi açagi düsür, tam dayarli hayata olan yollar hamiçalik baglanir. Mahz bu vaxtlarda tibbi modelin qanunauygunlugunda sübhalar yaranmaga baçladi.
Bu modela asasan mahdud imkanlari olan insanlara uzunmüddatli müalica talab olunurdu va bunun ^ün an yaxçi yer xüsusi müassisalar idi. Yaranmiç vaziyyata cavab kimi bir çox ölkalarda ilk növbada AB§, Böyük Britaniya, isveç va italiyada bütün sistemi davismak va bu sistemi daha
da insansevar etmak ûçûn çaginç saslari yayildigi bildirilir. Naticada qarbda yetim evlarini hami ailalar avaz etmaya baçladi.
Qeyd etmak lazimdir ki, inkiçaf pozuntulan olan uçaqlann imkanlannin anlaçilmasi va onlann dastaklanmasi ûçûn yeni sistemin taçkilina XX asrin ortalarinda keçirilan elmi tadqiqatlar böyük tasir etmiçdir. Bagliliq va xüsusi pedoqogika sahasinda olan bu tadqiqatlar intellekt pozuntusu olan uçaqlann potensial imkanlannin açkarlanmasi , bütün uçaqlann öyrana bilmaya qadir olmasi faktinin qabulu ila baglidir.
Ötan asrin 70-ci illlarinda Skandinaviyada tibbi modelin asasinda duran tasavvürlarin alternativi kimi "normallaçdirma" anlayiçi meydana çixdi. Bu anlayiç AB§ va Kana-dada qabul edilmiç va inkiçaf etmiçdir. Normallçdirma modeli münasibatini dayiçmak üçün camiyyata tazyiq göstararak tahsil almaq va öz gücünü safarbar etmak ^ün uçaga tazyiq göstarmaya gatirib çixanrdi.
Tadrican bu konsepsiya da ¡jübha dogurmaga baçladi. Bu konsepsiya uçagin maktab va camiyyat tarafindan qabul edilmaya hazirligini güman edirdi. Amma camiyyat tez bir zamanda dayiça bilmazdi. Bela bir çaraitda isa inteqrasiyanin sosial deyil, fiziki tarkibindan söhbat geda bilardi.
Hazirki dövrda mahdud imkanlan olan insanlara dastak xidmatinin inkiçafi ideoloji olaraq "sosial model"la müayyan olunur. Bu modela asasan insan ailanin hayatinda içtirak etmak, maktabda oxumaq, içlamak ^ün hazir olmaga borclu deyil.
Diqqat daha çox mühitin onun imkanlanna adaptasiya olunmasina, onun qabiliyyatlarinin inkiçafi ^ün sosial alaqalar sisteminin yaranmasina aynlir. "Qoçulma" anlayiçi bu modela keçidla baglidir. inteqrasiyadan farqli olaraq "qoçulma" har bir qrupun qisman muxtariyyatinin saxlanilmasini nazarda tutur.
Belalikla, ingilis dilli ölkalarda "qoçulma" termini inteqrasiya termininini avaz etmaya baçladi. ingilis dilinda "include" "daxil etmak", "tarkibinda olmaq", "ehtiva etmak" demakdir. "inclusion" sözü yalniz tahsila deyil, ham da in-sanin camiyyatdaki yerina yeni baxiçi ifada edan termin kimi taqdim olunur.
inkluziv tahsilin tacrübasinin asasinda har bir tahsil alanin faaliyyatinin qabul edilmasi durur. Bu sababdan tahsil har bir uçagin özünamaxsus talabatlanni tamin eda bilmak çaklinda taçkil edilmalidir. Mü^ahidalar onu göstarir ki, YUNESKO-nun proqraminin effektiv faaliyyati ila alaqadar inkluziya istiqamatinda an qati va tez dayiçikliklar dünyanin kasib ölkalarinda mü^ahida olunur. Harçand inklusiv tahsil istiqamatda mükammal qanunvericiliya malik ölkalar sirasinda Kanadani, Kipr, isveç, Norveç, ispaniya, AB§ va Böyük Britaniya xüsusi yer tutur.
1970-ci illardan baçlayaraq beynalxalq praktikada alilliyi olan çaxslarin tahsil imkanlannin geniçlandirilmasi ila bagli normativ aktlann hazirlanmaina baçlamlmiçdir. Müasir tahsil siyasatinda AB§ va Avropa bir neça yanaçmamn inkiçafina nail olmuçdur: l.tahsilin alçatanliginin geniçlandirilmasi (widening participation); 2.hakim tendensiyaya çevrilma (mainstrreaming); 3.inteqrasiya (integraton); 4.inklüziya (inclusion). Meynstriminq hesab edirdi ki, alilliyi olan uçaqlar öz yaçidlan ila bayramlarda, maktabdankanar proqramlarda ünsiyyat saxlamalidir.5inklüziv siniflarda talimin taçkili inteqrasiya maktabda heç bir dayiçiklik olunmadan, maktabi SiM uçaqlann imkanlanna uygunlaçdirmadan xüsusi siniflarin taçkilini nazarda tuturdu. Millatlar Liqasinin Uçaq Hüquqlannm Bayannamasi (Cenevra Bayannamasi) ilk dafa olaraq uçaqlann aqli va fiziki zaifliyina göra xüsusi müdafiaya ehtiyaci oldugunu göstarmi^dir. 1924-cü il Cenevrada 2-ci. Ümumdünya insan Hüquqlan Bayannamasi (ÜiHB), Madda 2: Har bir insan irqi, darisinin rangi, cinsi, dili, dini, siyasi va digar aqidalari, milli va sosial mansubiyyati, amlak vaziyyati, silk mansubiyyati va digar vaziyyatlarina göra heç bir farq qoyulmadan hazirki Bayannamada bayan edilan bütün hüquqlara va bütün azadliqlara malik olmalidir [1].
BMT-nin inklusiya istiqamatinda bir neça hüquqi aktlari mövcuddur. "insan hüquqlannin ümumi Bayannamasi"
(1948), "Ujaq huquqlan Bayannamasi" (1959), "Ujaq huquqlan barada Konvensiya" (1989), "Ujaqlann huquq va mudafiasinin tamin edilmasinin umumdunya Bayannamasi" (1990), "Olilliyi olan insanlar ugun barabar imkanlarin yaradilmasina dair standart qaydalar" (1993) va nahayat 1994-cu ilda Salamankada inkluziv tahsilin inkijafi ugun qabul edilmij Bayannama da bu qabildan olan sanadlardir. 1947-1948-ci illar BMT.Ujaq Huquqlan Konvensiyasi (Ujaq Huquqlari Bayannamasi) bayan edir ki, "Oqli va ya fiziki gatijmazligi olan ujaq onun layaqatini tamin edan, ozuna inamini artiran va camiyyat hayatinda faal ijtirakini asanlajdiran jaraitda tam dayarli va layaqatli hayat surmalidir" [10].
2008-ci ilda Azarbaycan BMT-nin "Olilliyi olan jaxslarin huquqlan haqqinda" Konvensiyasina ilk qojulan olkalardan bin olub. Milli qanunvericiliyin hamin Konvensiyaya va umuman alilliyi olan jaxslarla bagli dunyada qabaqcil tacrubalardan irali galan yanajmalara uygunlajdinlmasi ugun 2018-ci ilin may ayinda "Olilliyi olan jaxslarin huquqlari haqqinda" Qanun qabul olunub. Olilliyin qarjisinin alinmasi, alilliyi olan jaxslarin reabilitasiyasi, tahsili, majgullugu, alilliyi olan jaxslarin sosial taminatlari va s. muhum masalalar ahata edan bu Qanunun tatbiqi ila alaqadar olaraq 20-a yaxin yeni normativ huquqi akt hazirlanib.
2006-ci il dekabrin 13-da Birlajmij Millatlar Tajkilatinin Baj Maclisi tarafindan qabul edilmij "Olillarin huquqlari haqqinda" Konvensiya alilliyi olan jaxslarin tahsil huquqlannin bir gox taraflarini ahata edir va inkluziv tahsilin har kas ugun an yaxji tahsil muhiti oldugunu tajviq edir. inkluziv tahsil ujaqlann fiziki, psixi, intellektual va digar xususiyyatlarindan asili olmayaraq, onlarin oz hamyajidlan ila maktabda eyni sinifda tahsila calb edilmasidir. Saglamliq imkanlari mahdud ujaqlar dars prosesinda digar hamyajidlan ila birga ijtirak etdikda, onlarin arasinda bir-birina qarji anlajma va hormat hissi inkijaf edir. Butun bunlar inkluziv tahsilin ajagdaki prinsiplarinin realizasi naticasinda gergaklajir:
1.insanin dayari onun qabiliyyat va nailiyyatlarindan asili deyildir;
2.Har bir kas hiss etmak va dujunmak qabiliyyatina malikdir;
3.Har kas unsiyyat huququna malikdirva o dinlanilmalidir;
4.Butun insanlar bir-birina lazimdir;
5.Haqiqi tahsil yalniz real munasibatlarin kontekstinda movcud ola bilar;
6.Butun insanlara oz hamyajidlarinin dastak va dostlugu lazimdir;
7.Butun jagirdlarin inkijafi onlarin bilik va bacariqlarindan asilidir;
8.insanlarin muxtalifliyi hayatin butun sahalarini inkijaf etdirir.
"Olillarin huquqlari haqqinda" Konvensiyanin 24-cu maddasina asasan, ijtirakgi dovlatlar alilliyi olan jaxslarin tahsil huququnu taniyirlar. Ayn-segkiliya yol vermadan bu huququn hayata kegirilmasi ugun ijtirakgi dovlatlar butun pillalarda inkluziv tahsil sistemini va alilliyi olan jaxslarin fasilasiz tahsil almaq imkanini tamin etmalidirlar. ijtirakgi dovlatlar alilliyi olan jaxslarin alillik alamatina gora tahsildan kanarlajdirilmamasini, onlarin digar insanlarla eyni asaslarla inkluziv, keyfiyyatli va pulsuz icbari umumi orta tahsil almaq huququnu tamin etmalidirlar.
Azarbaycanda «inkluziv tahsil layihasi»nin icrasina 2005-ci ildan start verilmijdir. Nazirlar Kabinetinin 3 fevral 2005-ci il tarixli, 20 nomrali qararina asasan «Azarbaycan Respublikasinda xususi qaygiya ehtiyaci olan (saglamliq imkanlari mahdud) ujaqlarin tahsili»nin tajkili uzra inkijaf proqrami tasdiq edilmijdir [1].
Mujahidalar onu gostarir ki, inkluziv tahsil sayasinda saglamliq imkanlari mahdud xususi qaygiya ehtiyaci olan ujaqlar kollektiva uygunlajir, camiyyata inteqrasiya edir, onlarda ozuna inam hissi formalajir,onlar camiyyatin digar uzvlari kimi barabar huquqlu jaxsiyyat kimi formalajir va galacakda onlarin majgulluq kimi problemi da aradan qaldirilmis olur. inkluziv tahsil xususi maktablarin onlarin
sayinin azalmasina gatirib gixaracaqdir. inklüziv tahsil bu gün yalniz hami ügün tahsil sisteminin möhkamlanmasi prosesi kimi deyil, ham da saglamliq imkanlan mahdud insanlarin diskriminasiyasinin aradan qaldirilmasinin samarali vasitasi kimi qabul edilir.
inklüziv tahsilin maktab hayatina gatirdiyi dayi§ikliklarin naticasinda yalniz saglamliq imkanlan mahdud u§aqlar deyil, bütün u§aqlar qazanacaqlar. Saglamliq imkanlan mahdud u§aqlann ümumtahsil maktablarinda tahsili bir gox ölkalarin, elaca da Azarbaycanin calb olundugu inklüziv tahsil sisteminin qanunauygun inki§af marhalasidir. Camiyyatin iqtisadi, hüquqi, sosial inki§af göstaricilarindan asili olaraq inklusiv tahsil saviyyasina qadar müxtalif mar-halalardan kegmi§dir.Bildiyimiz kimi saglamliq imkanlan mahdud u§aqlar ümumiyyatla tahsildan kanarda qalmaqla diskriminasiya maruz qalmi§lar. Bir qadar sonra SiM u§aqlar xüsusi maktablarda oxumaq va ya evda tahsila calb olunmaqla an yax§i halda seqreqasiyaya halinini ya§ami§lar.
Bir qadar sonra Saglamliq imkanlan mahdud u§aqlar ümumtahsil maktablarinda tipik u§aqlarla birlikda, lakin ayn siniflarda xüsusi proqram asasinda oxumaqla inteqrasiya prosesina calb olunmu§ va an nahayat, Saglamliq imkanlan mahdud u§aqlar ümumtahsil müassisalarinda digar u§aqlarla eyni siniflarda tahsil almaqla inklüziya prosesina daxil oldular. inklüziv tahsil u§aqyönümlü metodologiyani inki§af etdirmayi hadaf götürür va bütün u§aqlann -fardlarin tahsilda müxtalif ehtiyclara malik olduqlarini qabul edir. inklüziv tahsil u§aqlann fanlar üzra müxtalif talim ehtiyaclannin tamin edilmasi ügün daha samarali olan yana§malan i§layib hazirlamaga cahd edir. inklüziv tahsilin asasinda a§agidaki istiqamatlari asas götüran Ideologiya durur:-Bütün insanlara eyni münasibati tamin edarak har cür diskriminasiyadan uzaq durmaq;-Xüsusi talim ehtiyaclan olan u§aqlar ügün ümumtahsil müassisalarinda §arait yaratmaq.
Azarbaycanda "Saglamliq imkanlan mahdud §axslarin tahsili (xüsusi tahsil) haqqinda" Azarbaycan Respublikasinin Qanunun 12-ci maddasinin talablarina asasan, saglamliq imkanlan mahdud u§aqlann ümumi tahsil müassisalarinda tahsil almalannin tamin etmak ügün "inteqrasiya talimli tahsil müassisalarinda tahsilin ta§kili qaydalan" tasdiq olunmuijdur.
Hamin qaydalara asasan, inteqrasiyali tahsil saglamliq imkanlan mahdud u§aqlann ümumi tahsil müassisalarinda xüsusi tahsil proqramlari ila xüsusi siniflarda tahsilinin ta§kili ila bagli masalalari ahata edir.inklüziya isa maktabin istisnasiz bütün u§aqlann ehtiyaclanna cavab veracak reformasiyasini va yenidan planla§dinlmasini nazarda tutur. Saglamliq imkanlan mahdud §axslarin tahsili (xüsusi tahsil) haqqinda" Azarbaycan Respublikasinin Qanununda xüsusi tahsil, evda tahsil va inteqrasiyali tahsilin ta§kil olunmasi ila bagli normalann nazarda tutulmasina baxmayaraq, inklüziv tahsila dair müddaalar yer almami§dir.
Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin 2015-ci il 19 yanvar tarixli 995 nömrali Sarancami ila tasdiq edilmi§ "Azarbaycan Respublikasinda tahsilin inki§afi üzra Dövlat Strategiyasi"nin hayata kegirilmasi ila bagli Faaliyyat Plani"nin 1.4-cü bandinda saglamliq imkarian mahdud §axslarin inki§afi va inklüziv tahsili üzra dövlat proqraminin hazirlanmasi, tasdiqi va hayata kegirilmasi nazarda tutul-mu§dur. 2017-ci ilda "2018-2024-cü illarda Azarbaycan Respublikasinda saglamliq imkanlan mahdud §axslar ügün inklüziv tahsilin inki§afi üzra Dövlat Proqrami" tasdiq edilmi§dir [2].
Qeyd edak ki, ölkamizda alillarin problemlarin hallina yönaldilmi§ hüquqi-normativ bazanin möhkamlandirilmasi istiqamatinda müvafiq sanadlar qabul edilmi§dir. Azarbaycan Respublikasi Prezidenti H.Oliyevin 1999-cu il 14 may tarixli Sarancami ila «Olilliyin qar§isinin alinmasi va alillarin reabilitasiyasi üzra 1999-2002-ci illar ügün Dövlat Proqrami»nin qabul olunmasi bu sahada iraliya dogru daha bir addim oldu. Dövlat Proqraminin icrasini tamin edarak ölkada alilliyin qar§isinin alinmasi, alillarin tibbi, sosial va pe§a reabilitasiyasi, ma§gullugu, tahsili, sosial müdafiasi va camiyyata inteqrasiyasi masalalari ardicil olaraq hayata
§sfiyev Üzeyir Atamali oglu SOSIAL DÖVL3T QURUCULUGU ...
keçirilir. iç qabiliyyэtli эШ1эг1п mэçgulluq problemlэrini hэll etmэk mэqsэdilэ içэgötürэnlэrэ müэyyэn olunmuç qaydada kvota tэtbiq olunur.
2018-2024-cü ШэМэ Azэrbaycan Respublikasinda Azэrbaycan Respublikasi Prezidentinin 2017-ci il 14 dekabr tarixli Sэrэncaml йэ saglamliq imkanlari mэhdud çэxslэr üçün inklüziv tэhsilin inkiçafi üzre DÖVLÖT PROQRAMI tэsdiq edilmiçdir. Bildiyimiz kimi, Azэrbaycan Respublikasi Konstitusiyasinin 25-ci maddэsinэ görэ saglamliq imkanlari mэhdud olanlar, onlarin mэhdud imkanlarina görэ hэyata keçirilmэsi çэtinlэçэn hüquq vэ vэzifэlэrdэn baçqa, bu Konstitusiyada tэsbit olunmuç bütün hüquqlardan istifadэ edir vэ vэzifэlэri daçiyirlar [9].
Vэtэndaçlarln Azэrbaycan Respublikasinin Konsti-tusiyasinda tэsbit olunmuç tэhsil hüquqlarini tэmin etmэk mэqsэdi йэ "ТэИбИ haqqinda" vэ "Saglamliq imkanlari mэhdud çэxslэrin tэhsili (xüsusi tэhsil) haqqinda" Azэr-baycan Respublikasinin qanunlari qэbul edilmiçdir. "ТэИбИ haqqinda" Azэrbaycan Respublikasi Qanununun 5-ci maddэsinэ эsasэn, dövlэt ОШ^эп, irqindэn, dilindэn, dinindэn, siyasi эqidэsindэn, etnik mэnsubiyyэtindэn, sosial vэziyyэtindэn, mэnçэyindэn, saglamliq imkanlarindan asili olmayaraq, hэr bir vэtэndaça tэhsil almaq imkaninin yaradilmasina vэ ayrl-seçkiliyэ yol verilmэmэsinэ tэminat verir. Tэhsilin hэr hansi pillэsindэn, sэviyyэsindэn vэ formasindan mэhrum edilmэsinэ yol vermir [11].
"Saglamliq imkanlari mэhdud çэxslэrin tэhsili (xüsusi tэhsil) haqqinda" Azэrbaycan Respublikasinin Qanununda xüsusi tэhsil, evdэ tэhsil vэ inteqrasiyali tэhsilin tэçkil olunmasi йэ bagli normalarin nэzэrdэ tutulmasina bax-mayaraq, inklüziv tэhsilэ dair müddэalar yer almamiçdir. Qeyd olunan Qanunun 12-ci maddэsinin tэlэblэrinэ эsasэn, saglamliq imkanlari mэhdud uçaqlarin ümumi tэhsil müэssisэlэrindэ tэhsil almalarinin tэmin etmэk üçün "inteqrasiya tэlimli tэhsil müэssisэlэrindэ tэhsilin tэçkili qaydaiari" tэsdiq olunmuçdur. №min qaydalara эsasэn, inteqrasiyali tэhsil saglamliq imkanlari mэhdud uçaqlarin ümumi tэhsil müэssisэlэrindэ xüsusi tэhsil proqramlari йэ xüsusi siniflэrdэ tэhsilinin tэçkili ib bagli mэsэlэlэri эhatэ edir.
Hazirda saglamliq imkanlari mэhdud uçaqlar ^ün nэzэrdэ tutulan mövcud tэhsil tэminatlndan istifadэ imkanlari bütün ölkэni эhatэ etmir. Belэ ki, Azэrbaycan Respublikasi Prezidentinin 2006-ci il 29 mart tarixli 1386 nömreli Sэrэncaml ib tэsdiq edilmiç "Azэrbaycan Respublikasinda dövbt uçaq müэssisэlэrindэn uçaqlarin ailэlэrэ verilmэsi (De-institusionalizasiya) vэ alternativ qaygi Dövlэt Proqrami" çэrçivэsindэ aparilmiç qiymэtlэndirmэnin nэticэlэrinэ эsasэn, dövlэt uçaq müэssisэlэrindэ yaçayan uçaqlarin 37,7 faizi xüsusi tэhsilэ olan ehtiyaclari üzündэn xüsusi internat mэktэblэrinэ yerlэçdirilmiçdirlэr. Regionlarda gözdэn эШ vэ ya kar, sonradan karlaçmiç, zэif eçidэn uçaqlar ^ün xüsusi tэhsilin tэçkil edilmэmэsi sэbэbindэn onlar Baki çэhэrindэ fэaliyyэt göstэrэn xüsusi internat mэktэblэrindэ tэhsilэ cэlb olunaraq orada yaçayirlar. Hal-hazirda öto эrazisindэ 65482 nэfэr saglamliq imkanlari mэhdud uçaq vardir. Onlardan 9355 mfbri evdэ, 2558 nэfэri uçaq xüsusi mэktэblэrindэ, 2725 nэfэri isэ xüsusi internat mэktэblэrindэ tэhsilэ cэlb olunmuçdurlar [2].
Heydэr ôliyev Fondu tэrэfindэn saglamliq imkanlari mэhdud, kimsэsiz, valideyn himayэsindэn mэhrum olan, cэmiyyэtin diqqэtindэn kэnarda qalan uçaqlarin tэhsilinin tэçkili, onlarin tэhsil aldigi müэssisэlэrin maddi-texniki vэ tэdris bazasinin möhkэmlэndirilmэsi istiqamэtindэ mэqsэdyönlü içlэr görülmüç, saglamliq imkanlari mэhdud uçaqlar üçün internat mэktэblэri vэ xüsusi mэktэblэr эsasll tэmir edilmiç vэ ya yenidэn qurulmuç, hэmin müэssisэlэr müasir tэlэblэrэ cavab verэn inventar vэ avadanliqlarla tэchiz edilmiçdir.
Bildiyimiz kimi, xüsusi qaygiya ehtiyaci olan (saglamliq imkanlari mэhdud) uçaqlarin tэhsilinin tэçkili йэ эlaqэdar 2005-2009-cu Шэг üçün inkiçaf proqrami çэrçivэsindэ inklüziv tэhsilin tэçkili ib bagli 3 pilot layihsnin icrasina baçlanilmiç, layihэlэrin icrasi olaraq 15 ümumi tэhsil
müэssisэsindэ, 13 mэktэbэqэdэr tэhsil müэssisэsindэ 268 nэfэr эИШу1 olan uçaq inklüziv tэhsilэ cэlb olundu [2]
2015-2016-ci tэdris ilindэn эШИу1 olan uçaqlarin ümumi tэhsil müэssisэsindэ digэr uçaqlarla Ы^э tэhsilэ cэlb olunmasi mэqsэdilэ Azэrbaycan Respublikasinda "ibtidai tэhsil sэviyyэsi üzre inklüziv tэhsilin tэtbiqi" layihэsinin icrasina baçlanllmlçdlr.Azэrbaycan Respublikasi Prezidentinin 2015-ci il 19 yanvar tarixli 995 nömreli Sэrэncaml йэ tэsdiq edilmiç "Azэrbaycan Respublikasinda tэhsilin inkiçafi üzrs Dövbt Strategiyasi"nin hэyata keçirilmэsi йэ bagli Fэaliyyэt Plani"nin 1.4-cü bэndindэ saglamliq imkanlari mэhdud çэxslэrin inkiçafi vэ inklüziv tэhsili üzrs dövlэt proqraminin hazirlanmasi, tэsdiqi vэ hэyata keçirilmэsi nэzэrdэ tutulmuçdur [2].
Saglamliq imkanlari mэhdud uçaqlarin digэr uçaqlarla Ьп^э tэhsilэ (inklüziv tэhsilэ) cэlb olunmasi ^ün "2018-2024-cü illэrdэ Azэrbaycan Respublikasinda saglamliq imkanlari mэhdud çэxslэr üçün inklüziv tэhsilin inkiçafi üzre Dövlэt Proqrami"nin mэqsэdi saglamliq imkanlari mэhdud çэxslэrin tэhsil hüququnu tэhsilin bütün pillэlэri üzrэ digэr çэxslэrlэ bэrabэr sэviyyэdэ tэmin etmэkdэn vэ onlarin tэhsili üçün maneэsiz mühit yaratmaqdan ibarэtdir.
Dövlэt Proqraminin эsas vэzifэlэri saglamliq imkanlari mэhdud çэxslэrin tэhsilin bütün pillэlэri üzrэ inklüziv tэhsil hüququnu tэmin etmэk mэqsэdi ib normativ hüquqi aktlarin tэkmillэçdirilmэsi,tэhsil müэssisэlэrinin vэ tэdris proqramlarinin saglamliq imkanlari mэhdud çэxslэrin ehtiyaclarina uygunlaçdirilmasi üçün tэdbirlэrin görülmэsi,saglamllq imkanlari mэhdud çэxslэrin tэhsilinin tэçkili ib bagli pedaqoji kadrlarin hazirlanmasi,saglamliq imkanlari mahdud çэxslэrin tэhsilэ cэlb olunmasi vэ sosial inteqrasiyasinin vacibliyi barэdэ aidiyyэti dövlэt qurumlari ib birlik^ tэbligat vэ ictimai maariflэndirmэ içinin aparilmasindan ibarэtdir.
600 mindэn çox эШИу! olan çэxsin yaçadigi ölkэmizdэ tэkcэ tэhsil sahэsindэ deyil sosial hэyatln digэr sahэlэrindэ dэ diqqэtçэkэn içbr görülür.Эmэk vэ ôhalinin Sosial Müdafiэsi Nazirliyinin "2019-cu ildэ эИ1Иу1 olan çэxslэrin vэ saglamliq imkanlari mэhdud uçaqlarin sosial müdafiэsi vэ reabilitasiyasi Proqrami"na uygun olaraq, Olilliyi olan çэxslэrin VIII Ümumrespublika Bэdii Yaradiciliq Baxiç-müsabiqэsi keçirilmэsi, Nazirlik yaninda Dövlэt Mэçgulluq Xidmэti orqanlari vэ ôôSMN yaninda DSMF-nin 1 sayli Saglamliq imkanlari Mэhdud Gэnclэrin Peçэ Reabilitasiya Mэrkэzi tэrэfindэn эШИу1 olan çэxsin peçэ hazirligina cэlb edilmэsi (2019-cu ilin 11 ayinda ümumilikdэ 251 nэfэr эИШу1 olan çэxsin peçэ hazirligina cэlb edilib), özünümэçgulluq fэaliyyэtini vэ kiçik biznesini qurmaq üçün potensiallari olan nэfэr эШИу! olan çэxs özünümэçgulluq proqramina cэlb olunmasi vэ.s (2018-ci ildэ müracbt edэn эИШу1 olan 1000 nэfэrdэn çox çэxs) inklusiv cэmiyyэt sahэsindэ müsbэt tendensiyalari sэrgilэyir [10].
Eyni zamanda, 2019-cu ildэ daha 500 nэfэr эШИу1 olan çэxsin Эmэk vэ ôhalinin Sosial Müdafiэsi Nazirliyi ib BMT-nin inkiçaf Proqraminin Ы^э icra etdiyi "ôhalinin sosial cэhэtdэn hэssas qruplari üçün inklüziv vэ layiqli iç yerlэrinin yaradilmasi" layihэsi çэrçivэsindэ özlэrinэ dayaniqli biznes qurmalari üçün içlэr aparilir.
2015-ci !Шэ Azэrbaycan Respublikasinin ТэИбИ Nazirliyi ib BMT-nin Uçaq Fondunun (UNICEF) Ьп^э эmэkdaçllgl çэrçivэsindэ inklüziv tэhsil ib bagli görülm^ içlэr vэ bu sahэdэ beynэlxalq tэcrübэ tэЫil edilmiçdir. inklüziv sin^^ tэlimin tэçkili YUNESKO-nun sorgusu эsaslnda (1989) ölkэlэrin 3/4-nün (sorguda içtirak etmiç 58 0Ш^эп 43-ü) saglamliq imkanlari mэhdud uçaqlarin inklüziv tэhsilini qэbul etdiyi müэyyэnlэçdirilmiçdir. inklüziv tэhsillэ bagli beynэlxalq praktikaya görэ, bir sinifdэ tэhsil alan xüsusi qaygiya ehtiyaci olan çagirdbrin sayi 5-10% olmalidir. Prezident ilham ôliyevin 2019-cu ilin mayinda imzaladigi sэrэncamla sэhhэtinэ görэ xüsusi qaygiya ehtiyaci olan vэtэndaçlara dövlэt hesabina tэhsil almaq hüququnun verilmэsi sosial dövbt quruculugu çэraitindэ inkluziv cэmiyyэtэ kursuna mühüm töhfэlэrdэn biridir .
N3tic3. Ancaq tэhsil sahэsindэ inkulizivlik istiqamэtindэ
bir sira halli vacib masalalar vardir. Bu ilk növbada tahsil müassisalarinin inkluziya ûçûn maddi-texniki baza, kadr potensiali, sosial-psixoloji iqlqim baximindan zaruri talablara cavab vermamasi ila baglidir. Qeyd olunan maqamlar takca dövlat müassisalarinda deyil, özal müassisalarda da problem olaraq qalir. Bela ki, bir neça dövlat va özal uçaq bagçalari (76, 141, 158, 159, 177 va s. sayli dövlat taminatli körpalar evi, "Nur", "Kids Era", "Tabassüm", "Kosmo Lend" özal körpalar evi) ila apardigimiz telefon sorgusu asasinda malum oldu ki, xüsusi qaygiya ehtiyaci olan uçaqlar ûçûn bu müssisalarda qeyd olunan çarait yoxdur. Hatta bir sira hallarda saglam körpa valideyinlarinin xüsusi qaygiya ehtiyaci olan uçaqlarin onlarin övladlari ila bir müassisada tahsil almasina sart tapkilari da vardir. Bu isa maktablarda va sosial - psixoloji içi güclandirmayi, maktablarin zamanin çagnçlarina cavab vermasini zaruri va labüd edir.
ODOBiYYAT SiYAHISI:
1. "Slillsrin hüquqlari haqqinda" Konvensiya // http://udpo.az/read. php?lang=1&content=2363
2. Azsrbaycan Respublikasi Prezidentinin 2006-ci il 29 mart tarixli 1386 nömrsli Ssrsncami ils tssdiq edilmi§ "Azsrbaycan Respublikasinda dövlst u§aq müsssisslsrindsn u§aqlarin ailslsrs verilmssi (De-institusionalizasiya) vs alternativ qaygi Dövlst Proqrami" // http://www.e-qanun.az/framework/11537
3. Azsrbaycan Respublikasi Prezidentinin 2011-ci il 29 noyabr tarixli 1862 nömrali S3r3ncami.www.mincom.gov.az/media/xeberler/details/352
4. Azsrbaycan Respublikasinin Konstitusiyasi, Baki: "Qanun", 2005. - 64 s.
5. Azarbaycan Prezidenti ilham Sliyev mscburi kögkünlsr ügün salinmi§ "Qobu Park" ya§ayi§ kompleksinin agili§inda gixi§i // https:// president.az/articles/28737
6. ilham dliyevin ssdrliyi ils Nazirlsr Kabinetinin 2011-ci ilin sosial-iqtisadiinki§afinin yekunlarina hssr olunmu§ iclasi kegirilmi§dir. 16yanvar 2012 https://president.az/articles/4098
7. Azarbaycan Prezidentinin Rssmi internet sshifssi // http://www. president. az/articles/4098/print
8. Кочеткова Л.Н. Теория социального государства Лоренца Фон Штейна // Философия и общество, № 3,2008, с. 69-79.
9. Fsrqli rsqabst qabiliyysti ssviyyssins malik ölkslsrds sosial siyasstin xarakteri. //Professor Klaus Schwab. The Global Competitiveness Report, 2018., http://www3.weforum.org/docs
10. 2018-2024-cü illsrds Azsrbaycan Respublikasinda Azsrbaycan Respublikasi Prezidentinin 2017-ci il 14 dekabr tarixli Ssrsncami ils saglamliq imkanlari mshdud §sxslsr ügün inklüziv tshsilin inki§afi üzrs dövlst proqrami // http://www.e-qanun.az/alpidata/framework/ data/37/f_37269.htm
11. Dr Peter Grimes, Marieke Stevens, Arlene dela Cruz, Tricia Mercado, Kaisa Ligaya, Sol Cruz. "inklüziv sinifdstslimin ts§kili" mövzusunda ixtisasartirmaproqraminin Oxu materiali. Baki: 2018//http:// www.tipii.edu.az/
The article was received by the editors 09.07.2020
The article was accepted for publication 27.08.2020
