CC BY
8философски науки
Musayeva Vusali Karam AZORBAYCANDA 40-50-Ci iLLORDO ...
UDC 01.161
DOI: 10.34671/SCH.HBR.2020.0401.0019
AZORBAYCANDA 40-50-Ci iLLORDO FOLSOFONiN iNKl§AFINDA MONOVi-ESTETiK AMiLLOR
© 2020
Musayeva Vusali Кэгэт, falsafa va madaniyyatsunasliq kafedrasinin dissertanti
Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov 23, e-mail: vusala.musayeva@gmail.com)
Хй^э. Azarbaycanda kegan asrin 40-50-ci illarinda badii yaradiciliqda (roman, povest, hekaya, tanqidi publisistika, hekaltara§liq, tatbiqi sanat sahalari, rasmlar va s.) zahmatkes, cafakes, mard insan obrazlari yaradilir va tablig olunurdu. Yazigilar, sairlar, rassamlar, heykaltara§lar va s. ozlarinin butun yaradici potensialini mahz hamin qabildan olan asarlarin yaradilmasina sarf etmaya gali§irdilar. Bir sozla, azamatli amak, galisqanliq, sucaat alqi§lanir, mukafatlandinlir, numuna kimi taqdim olunurdu. Eyni zamanda falsafa, tarix va adabiyyat sahalarinda "antileningi" muyillara qar§i mubariza asas vazifalardan biri sayilirdi. Badii adabiyyat sahasinda ictimai suura faal tasir gostarmis, xalqin badii tafakkurunda, dunyanin badii obrazlar vasitasila dark edilmasinda boyuk xidmatlari olmus C.Cabbarli, M.Mu§fiq, S.Vurgun, A.isgandarov, M.§ahriyar va i.Ofandiyevin faaliyyati da nazardan kegirilmalidir. Bu gorkamli saxsiyyatlar oz yaradici faaliyyati ila xalqimizi manavi madaniyyatinda darin iz qoymus, milli tafakkurun formala§masinda, dunyanin xeyir va §ar, gozallik va eybacarlik prizmasindan yeni mustavida aks olunmasinda mustasna rol oynami§lar.
Afar sбzlэr: falsafa, Azarbaycanda badii fikrin inki§afi, marksizm-leninizm ideyalari, manavi-estetik inki§af.
CULTURAL AESTHETIC TRENDS IN THE DEVELOPMENT OF PHILOSOPHY IN THE 40-50S IN AZERBAIJAN
© 2020
Musaeva Vusal Kerem, PhD student, Department of Philosophy and Cultural Studies
Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z. Khalilov St., 23, e-mail: vusala.musayeva@gmail.com)
Abstract. In the 40-50s of the last century, in Azerbaijan, writers, poets, artists, sculptors created and promoted in their works of art (novels, short stories, short stories, critical publications, sculpture, applied art, painting, etc.) images of working people countries of the Soviets, brave and selfless. Valuable work, dedication, discipline were presented as a model, such work was highly appreciated, rewarded and presented as a role model. At the same time, one of the main tasks in the field of philosophy, history and literature was the struggle against "anti-Leninist" tendencies. The activities of C. Jabbarly, M. Mushfig, S. Vurgun, A. Iskenderov, M. Shakhriyar and I. Efendiev, which actively influenced the public consciousness in the field of fiction, contributed to the formation of people's artistic thinking, perception of the world through artistic images. These famous personalities had a profound influence on the development of spiritual culture and played an exceptional role in the formation of national identity, in reflecting the world in the minds of people in a new way, through the prisms of good and evil, beauty and ugliness.
Keywords: philosophy, the development of artistic thinking in Azerbaijan, the ideas of Marxism-Leninism, moral and aesthetic development.
КУЛЬТУРНО-ЭСТЕТИЧЕСКИЕ ТЕНДЕНЦИИ В РАЗВИТИИ ФИЛОСОФИИ В 40-50-Х ГОДАХ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
© 2020
Мусаева Вусал Керем, диссертант кафедры философии и культурологии Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, ул. З.Халилова, 23, e-mail: vusala.musayeva@gmail.com)
Аннотация. В 40-50-х годах прошлого века в Азербайджане писатели, поэты, художники, скульпторы создавали и пропагандировали в своих художественных произведениях (романы, рассказы, рассказы, критические публикации, скульптура, прикладное искусство, живопись и т.д.) образы трудящихся людей страны Советов, храбрых и самоотверженных. В качестве образца представлялся доблестный труд, самоотверженность, дисциплинированность, такой труд высоко ценился, вознаграждался и представлялся в качестве образца для подражания. В то же время одной из главных задач в области философии, истории и литературы была борьба с «антиленинскими» тенденциями. Деятельность Ч. Джаббарлы, М. Мушфига, С. Вургуна, А. Искендерова, М. Шахрияра и И. Эфендиева, которые активно влияли на общественное сознание в области художественной литературы, способствовала формированию художественного мышления людей, восприятию мира через художественные образы. Эти известные личности оказали глубокое влияние на развитие духовной культуры и сыграли исключительную роль в формировании национального самосознания, в отражении мира в сознании людей по-новому, через призмы добра и зла, красоты и безобразия.
Ключевые слова: философия, развитие художественного мышления в Азербайджане, идеи марксизма-ленинизма, нравственно-эстетическое развитие.
Giri§. siyasi elita haqqinda yaradiciliq numunalari ham da bazi saxsiyyatlar haqqinda a§iq numunalari olmusdur. Eyni zamanda geoloji, cografi, bioloji ekspedisiyalar da hayata ke§irilmi§dir. Dovlatin iqtisadi qudrati artdiqca adi gakilan sahalarin inki§af surati da artir, hayat saviyyasi yuksalir. Bununla bela inqilabi ruh va abu-hava camiyyatdan gakilmirdi. Sosialist ideologiya adlanan ideyalar va normalar sistemi avvalki sosial tacrubanin takzibi, yenilarin geni§ yayilmasi praktikasina asaslanirdi. Sosializm inqilabi ruhlu ideyalar manavi madaniyyat numayandalari vasitasila yayilir, tablg olunur, geni§ xalq kutlalarinin suuruna yeridilirdi. Aydindir ki, burada nazari-metodoloji asas marksizm-leninizm olmusdur. Tabii ki, badii adabiyyat, publisistika, incasanat sahalarinda M.Qorki kimilari alqislanir va tablig Хуманитарни Балкански изследвания. 2020. Т. 3. № 1(7)
olunurdu.
dsas mazmun. Manavi hayatin eybacarliklarini if§a edan, an ziddiyyatli va kaskin vaziyyatlari casaratla agiqlayan badii soz ustalarindan biri da C.Cabbarli olmusdur. Onun 1917-ci ilda yazdigi "Solgun gigaklar" pyesinda zamananin sosial adalatsizlik, qadin huquqsuzlugukimi aktual problemlarinin agrisi genis oxucu kutlasinin nazarina gatdirilmisdir. insanlarin sosial tafakkurunda manavi asaslar guclandikca onlarin dunyaya da munasibati dayisir. Tarixa munasibat, tarixi yadda§in formala§masi baximindan onun 1918-ci ilda yazdigi "Nasiraddin §ah" tarixi drami olduqca onamlidir. Burada kutlavi §uur, manavi dayarlar masalasinaxususi diqqat yetirilmis, XIX asrin sonlannda Canubi Azarbaycanda bas vermis qanli hadisalar tasvir edilmisdir. O, oz asarlarinda
Musaeva Vusal Kerem CULTURAL AESTHETIC TRENDS ..
philosophical sciences
zamanasinin ruhunu, talabatlarini duyaraq bunlarin badii formada ifadasini vermi§dir.
Maraqli epik asar olan "Baki muharibasi" (1919) asarinda o, Bakinin ermani-bol§evik quvvalarindan azad olunmasi masalasini ara§dinr. Burada qarda§ turk va Azarbaycan xalqlannin birga mubarizasi tasvir edilmi§dir (Sovetlar dovrunda hamin asar qadagan olunmu§du) [1]. Sovet dovrunda yazdigi "Oqtay Eloglu" va "Aydin" pyeslarinda C.Cabbarli insanparvarlik va §axsiyyat azadligi masalalarina munasibatini bildirmi§dir. Nahayat, 1928-ci ilda o, ma§hur "Od galini" pyesi yazmi§, burada Azarbaycan xalqinin arab ifjgalgilanna va yerli feodallara qar§i mubarizasindan bahs etmi§, dini fanatizmiinki§afa angal toradan amil kimi nazardan kegirmi§, azadliq ideyalanni tarannum etmi§dir [1, s.181]. Onun yaradiciliginda gender problematikasi xususi yer tuturdu. Sosial falsafa sahasina aid olan bir gox problemlarla yana§i mutafakkir sanatkar camiyyatda formala§an sosial-manavi ayintilardan, insan huquqlari va azadliqlarinin pozulmasindan bahs edirdi.
Umumiyyatla, C.Cabbarli oz dovrunun nabzini gox yax§i duyur, buna munasibatini mumkun qadar ahatali va hartarafli bildirmaya gali§irdi. Sovet dovrunda kandda ba§ veran hadisalari tasvir edan C.Cabbarli kand adamlannin ya§adigi sosial-manavi iztirablan gox yax§i ba§a du§ur va bu barada oz fikirlarini oxucularla bolu§urdururdu. Aydindir ki, muqavimat gostaranlari sovet rejimi "murtaca quvvalaf', "kohnaliyin tarafdarlan" adlandinrdi. C.Cabbarli xalqa olan bu tazyiqlarin mahiyyat etibarila na demak oldugunu yax§i ba§a du§urdu. Umumilikda C.Cabbarli Azarbaycan falsafa tarixinda ozunamaxsus iz qoymu§, burada bir gox ideyalan (axlaq, manaviyyat, estetik §uur, dini §uur, sosial-siyasi tafakkur, milli ozunudark va s.) badii obrazlar vasitasila aks etdirmi§dir. C.Cabbarlinin irsi, onun bir gox sahalarda gargin i§i ictimai §uurun bir gox sahalarina tasir etmi§, dovrun talablarina uygun tafakkur tarzinin formala§masina komak gostarmi§dir.
Tadqiq olunan dovrun daha bir gorkamli numayandasi, ictimai xadim va yazigi Nariman Narimanov (1870-1925) olmu§dur. Boyuk zaka sahibi, faal, qaynar tabiata malik olan N.Narimanov ictimai faaliyyatla yana§i ham da badii yaradiciliqda ozunu sinami§dir. Onun ganc ya§lannda yazdigi "Nadanliq" (1895) pyesi, "Dilin balasi", "Bahadir va Sona" asarlari az bir muddatda ona §ohrat gatirmi§dir. Bu asarlarda qahramanlann manavi alami, onlann arasinda formala§an sosial-psixoloji munasibatlar ona gakilir, onlara munasibat bildirilirdi. Belalikla, sosial muhitin real hadisalari, sosial strukturda qruplar va fardlar arasinda formala§an munasibatlar muallifin diqqat markazinda olmu§dur. Ba§lica vazifalardan biri isa camiyyati atalatdan qurtarmaq, buradaki manavi-psixoloji durumu oz koklarina, saf manavi aqidaya, xalq ruhuna yonaltmak idi. N.Narimanov camiyyatda ba§ veran sosial-siyasi va iqtisadi dayi§ikliklara oz munasibatini badii dil vasitasila ifada etmaya gali§irdi.
Milli oyani§a gagin§lar ilk novbada onun publisist asarlarinda saslanirdi. Vaziyyatdan, ya§adigi §araitdan asili olmayaraq, Narimanov faal ictimai faaliyyata qo§ulur, madani-kutlavi tadbirlarda, siyasi maarifgilik i§larinda yaxindan i§tirak edirdi. Yorulmadan siyasi-ta§kilati sahada gali§an N.Narimanov siyasi falsafanin bir gox aktual problemlarinaciddi maraq gostarirdi. Real vaziyyati duzgun qiymatlandirmak, milli manafe va dayarlari gozlamak, tarixin apanci quvvalarinin nisbatini ara§dinraraq duzgun naticaya galmak bacarigi Narimanovun siyasi-falsafi faaliyyatinin asasini ta§kil edir. N.Narimanovun siyasi-falsafi irsi indi da oz ahamiyyatini saxlayir.
Muhum dovrun gorkamli §axsiyyatlarindan biri, estetik fikrin zanginla§dirilmasindaciddi xidmatlari olan, burada ozunamaxsus dayarlar sistemini barqarar etmaya gali§an Huseyn Abdulla oglu Rasizada (Cavid) (1882-1941) olmu§dur. Huseyn Cavid istar publisistika, istarsa da badii nasr va §eir sahalarinda insan manaviyyatinin an darin qatlanna nufuz edarak, burada umumbaijari, humanist mazmun axtanrdi. Onun yaradiciligi lirik-romantik yonumundan tadrican realizm samtinda inkigaf edarak dovrun an agrili,
ziddiyyatli masalalarin hallina istiqamatlanmi§di. Cavid öz asarlarinda müsbat axlaqi keyfiyyatlari zangin estetik formalarda ifada etmak i§inda yüksak zirvalara gatmi§di. Masalan, "Ana" faciasinda (1913) o, "sada insanlarda olan naciblik, sadaqat, mardlikdan dani§ir, "Maral" ("Zavalli qadin") faciasinda saxsiyyat va qadin azadligi masalasini qaldinr... Ümumiyyatla, camiyyatda hökm süran sosial adalatsizlik va bu adalatsizliyin insanlarin taleyina tasirini göstarmi§dir" [1, s. 192-194].
Onun yaradiciliginda sosial falsafa sahasina aid bir gox problemlar,(o cümladan sosial qruplar, sosial ziddiyyatlar, insan hüquqlan va azadliqlan, saxsiyyatin sosialla§masi, saxsiyyatin camiyyatda faal hayat mövqeyi, insan tafakkürü va dünyagörüsü, milli psixologiya va milli ideologiya, etik problemlar, dünyamn gözallik va eybacarlik prizmasindan qavramlmasi va s.) nazardan kegirilmi§dir.
Cavidi düsündüran sosial-falsafi problemlar sirasinda beynalxalq alaqalarva bu sahada problemlar, o cümladan türk xalqlanmn tarixi kegmi§i va indiki durumu, burada inteqrasiya masalalari da olmusdur. §axsiyyat problemina, onun manavi alamina, pesakarliq va sosial-psixoloji keyfiyyatlarina xüsusi diqqat yetirilmi§dir. Masalan, o, "Sayavus", "Xayyam" tarixi dramlannda tarixi saxsiyyatlara öz münasibatini bildirmi§dir. Hamin saxsiyyatlarla xalq, kütla arasinda formalasan münasibatlar, qüsurlu siyasi rejim saraitinda burada yaranan fasadlar ara§dinlmi§dir. Burada Cavidin vatanparvar ruhu, mübariz mövqeyi agiq-a§kar özünü göstarir. Lakin 1937-ci ilda Cavidin "vatanparvarlik ideyalan", türk dünyasinin birla§masi bir zaman §an-§öhr3tini özüna qaytarmaq gagin§lan qirmizi imperiyam bark narahat edirdi"... Naticada pantürkizm va panturanizmda, Türkiya xeyirina casusluqda günahlandirilan Cavid agir habsxana hayatina döza bilmadi va 1941-ci ilda Rusiyamn irkutsk vilayatinda vafat etdi" [1, s. 194].
Cavidin yaradiciliginda olan badii-estetik va manavi-axlaqi fikir zanginliyi taqiblara baxmayaraq, xalqin milli yadda§inda abadi hakk olunubdur.
Mühariba Azarbaycanin bütün hayat faaliyyati sahalarina, o cümladan elmin inki§afina mühüm tasir göstarmi§dir. Almaniyanm maglub olmasi, yeni koalisiyamn yaranmasi dünya xaritasinda, ilk növbada Avropada yeni sistemlarin, yeni siyasi prioritetlarin tasakkül tapmasina gatirib gixartdi.
Bela saraitda SSRi-nin mövqelari möhkamlandi, iqtisadi, sosial-siyasi va madani inki§af ügün yeni imkanlar yarandi. Azarbaycan SSR Elmlar Akademiyasi da bu isa öz töhfasini vermaya gali§irdi. Ölkanin mühariba saraitindan dinc hayat formasina kegidi süratlandirmak ügün xalq tasarrüfatimn bütün sahalari süratla inki§af etmali idi. Azarbaycanin tabii yeralti va yerüstü xammal ehtiyatlan, kand tasarrüfati ügün münasib sarait elmin inki§afina bir zamin yaradirdi. Azarbaycan Elmlar Akademiyasinda, saha institutlannda geologiya, cografiya, tarix, iqtisadiyyat, falsafa va bir gox digar istiqamatlarda maddi sixintilara baxmayaraq, ciddi tadqiqatlar apanlirdi. Bu i§i hayata kegirmak ügün ali maktablarda mütaxassis kadrlanmn hazirliginda da canlanma mü§ahida olunurdu.
Hamin dövri xarakteriza edan O.Sultanli yazir ki, "XX asrin birinci rübü Azarbaycan adabiyyati tarixinda siyasi mafküralar va adabi üslublann garpi§ma dövrüdür. Demokratik görü§lar, rus ictimai fikrinin an qabaqcil, mütaraqqi mafküralarina istinad edarak, Azarbaycan fikri alamina nüfuz edan har bir yabangi tasirlara mübarizada get-geda üstünlük qazamrdi. M.F.Axundovun manavi tarbiyasi ila ictimai mübariza meydamna daxil olmu§ ganc qüvvalar incasanat, adabiyyat, matbuat alaminda xalq manafeinin sadiq ke§ikgilari kimi vuru§maga ba§lami§lar" [2, s. 77-86].
Tadqiqatgilar aydin ba§a dü§ürdülar ki, hamin dövrün manavi, madani tamsilgilarinin yaradiciliginda maarifgiliyin, zamananin yeni talablari öz aksini tapmi§, varislik alaqalari aydin §akilda tazahür etmi§dir. Masalan, Ü.Hacibayovun yaradiciligindan söhbat gedirsa, demak olar ki, onun komediyalarinda sosial hayatin bütün galarlari, manavi dayarlari, normalan, dünyagörü§ü xüsusiyyatlari tasvir edilmisdir. Hamin asarlarda xalqin ruhunda vasavan yumor,
82
Humanitarian Balkan Research. 2020. T. 4. № 1(7)
философски науки
Musayeva Vüsali Кэгэт AZORBAYCANDA 40-50-Ci iLLORDO ...
galacaya ümid, manavi sarvatlar, adat-ananalar öz aksini tapmiçdir. Sosial problemlar sirasinda sosial barabarsizlik tazahürlari, müxtalif nasillarin dayarlarinin toqquçmasi va bir çox digar manavi-axlaqi masalalar var.
Güclü dövlatin formalaçmasi ûçûn bilikli, müvafiq peça bacariqlarina yiyalanan kifayat qadar mütaxassis kadrlarin olmasinin vacibliyini baça dü§an hökümat ilk növbada savadsizligin lagvini, yeni iç yerlarinin açilmasini, elmin strateji sahalarinin inkiçafini tamin etmali idi. Aparilan islahatlar naticasinda ahalinin sosial rifahi müayyan qadar yüksaldi, savadsizliq lagv edildi, ziyali tabaqasi formalaçdi, vahid ideologiya çarçivasinda yeni dünyagörü^ü formalaçmaga baçladi.
Bütün qeyd edilan proseslar falsafi dü^üncaya, insanlann dünyagörü^üna tasir edarak, falsafanin bir elm va tadris fanni kimi inkiçafina sabab olmuçdur.
XX asrin 30-40-ci illarinda ali maktab sistemi süratla inkiçaf edirdi. Malumdur ki, avvlki peçakar kadrlann keyfiyyat tarkibi sovet quruluçunu bütövlükda tamin etsa da, yeni çaraitda onlarin faaliyyati siyasi-ideoloji talablara yetarinca cavab vermirdi. Mahz buna göra da vaxtaçiri müxtalif "dü^man qruplaçmalar" ifça olunur, "xalq dü^mani" damgasi ila sürgün edilir va yaxud güllalanir-dilar. Aparilan içlarin asas istiqamati ali maktablarin struktur tarkibinin dayiçdirilmasi va oxuyan talabalarin sayinin artirilmasi olmuçdur. Naticada illar keçdikca, ali maktablarin faaliyyatinda mühüm iralilayiçlar baç verirdi. ilk növbada sosial tarkibda fahla sinfinin, kandli ahalisinin nümayandalarinin sayi artmiçdi. Tadris planlari va proqramlariqurulmaqda olan yeni sosializm camiyyatinin talablarina uygun olmali idi. ideoloji qarçidurma çaraitinda kapitalizm sisteminda tahsilin vaziyyatinin sosializm çaraitindakindan pis olmasi asaslandirilirdi. Bunu biz V.M.Molotovun "Ali maktab haqqinda" maruzasinda göra bilirik. Maruzada içsizlikla bagli aparilan müqayisa sosializmin xeyrina asaslandirilirdi. Kapitalizm çaraitinda mahz içsizliya göra sosial qruplarda naraziliq artir, galacaya inamsizliq yaranir. Bütün bu ideyalar marksizm falsafasi asasinda izah edilir va müvafiq ümumila^dirmalar aparilirdi.
Hakimiyyatin siyasi platformasi bela idi ki, dünyada iki qütb: kapitalizm va sosializm arasinda mübariza gedir, bu çaraitda öz mövqe va prinsiplarini qorumaq va möhkamlandirmak lazimdir. Tahsil sahasinda bir sira, öz hallini gözlayan masalalar var idi: kadr çatiçmazligi, onlann keyfiyyat tarkibi, plan va proqramlarin tez-tez dayiçdirilmasi va qeyri-sabit olmasi, ali maktablarin inzibati strukturlarinin iç saviyyasi, maddi bazanin zaifliyi, müasir darslik va proqramlarin azligi va s.
Marksizm-leninizm ideologiyasinin talablarindan biri da ideya-siyasi tarbiyanin hayata keçirilmasi idi. Ümumi dünyagörü§ünün formalaçdirilmasi içinda _ çtar ugrunda aparilan mübariza olduqca ahamiyyatli idi. ilk növbada har bir insanda dünyagörüijünün falsafi asaslari taçakMl tapmali idi: bunun üçün ancaq gündalik içlarla kifayatlanmak yox, ham da tarixi hadisalaribaça düjmak va onlara qiymat vermak, inkiçafin ana xattini baça dü§mak va s. Talab olunurdu. ideya- siyasi tarbiyada sinfi mövqe, sinfi yanaçma açkar suratda qabardilirdi. insanin dünyaya münasibati da bu yanaçma ila müayyan edilirdi. Bu yolda daim dü§man axtariçi aparilirdi: trotskiçilar, buxarinçilar aslinda "xain va satqinlar" kimi qiymatlandirilirdi [3].
Buna baxmayaraq, elmi sahalar üzra tadqiqatlar geniçlandirilir, maraqli naticalar alda edilirdi. Эп bacariqli va qabaqcil bir sira alimlar repressiya qurbani olsalar da, humanitar, tabii va daqiq elm sahalarinda 20-30-cu illarda müayyan iralilayiçlar m^ahida olunurdu. Geoloji, cografi, bioloji ekspedisiyalarin taçkili xüsusi qeyd olunmalidir. Dövlatin iqtisadi qüdrati artdiqca adi çakilan sahalarin inkiçaf sürati da güclanirdi, insanlarin hayat saviyyasi yüksalirdi. Bu proseslar isa öz növbasinda insan tafakkürüna, onun düçünca tarzina, dünyaya münasibatina öz tasirini göstarirdi. Masalan, yalniz 1937-ci ilda tarix va arxeologiya, dil va adabiyyat sahalarinda Tarix, Dil va Эdэbiyyat institutu tarafindan 5 ekspedisiya hayata keçirilmiçdi. Bu zaman tarixi
memarliq abidalari, yazilar öyranilir, tarixi yerlarlabagli materiallar tahlil edilir, eyni zamanda Koroglu, Lenin va Stalin haqqinda, sosializm quruculugu barada açiq mahnilari toplanilirdi. Demali inqilabi ruh va abu-hava camiyyatdan çakilmirdi. Sosialist ideologiyasinin talqin etdiyi ideyalar va normalar sistemi avvalki sosial tacrübanin takzibi, yenilarin geniç yayilmasi praktikasina asaslanirdi. inqilabi ruhlu ideyalar manavi madaniyyat nümunalari vasitasila yayilir, tablg olunur, geniç xalq kütlalarinin çüuruna yeridilirdi. Aydindir ki, hamin faaliyyat nazari-metodoloji asas kimi marksizm-leninizmaistinad edirdi [4].
Eyni zamanda xalqimizin manavi irsinin qorunub saxlanilmasi masalasi da öna çakilmiçdi. Bu zaman ali maktablar, Elmlar Akademiyasi tarafindan tadqiqatlar aparilir, çöl ekspedisiyalari keçirilir, sifahi xalq yaradiciligi, xalq musiqisi, memarliq abidalari üzra kifayat qadar geniç material toplanilirdi. Misal ^ün, 1938-ci ilda yalniz bir ekspedisiya zamani Tovuz va §aki rayonlari arazisinda yüza yaxin mahni, nagil, afsana qeyda alinmiçdi, M.F.Axundovun qohumlarin dilindan böyük mütafakkir haqqinda xatiralar yazilmiçdi. §amkir va Ganca arazisinda bir çox qadim abidalar,arxeoloji tapintilaröyranilm^di [5].
Aparilan elmi içlarin va alda edilan naticalarinmüxtalif sahalarda, praktikada tatbiqina diqqat güclanm^di. Bundan alava, ümumi tahsil saviyyasinin artmasi, orta ixtisas va ali maktablarin faaliyyati ahalinin dünyagör^üna, camiyyat, insan, makan va zaman haqqindaki tasavvürlara ahamiyyatli daracada tasir edirdi. Bununla bela, ideoloji buxovtadqiqatçilari beynalxalq elmi alaqalardan (o cümladan falsafa sahasinda), madani inteqrasiya proseslarindan uzaqlaçdirirdi. Naticada tabii elmlar, xüsusila da ictimai va humanitar elm sahalarinda dünya elmindan xeyli daracada tacridolunma prosesi baç verirdi.
Tadrisda, elmi tadqiqatlarda alimlar qarçisinda qoyulan sart talablar ham elmi tafakkürda, ham da kütlavi çtarda formalaçan stereotiplarda öz aksini tapirdi. 30-cu illarda xalq tasarrüfatinin yenidan qurulmasi içi asasan baça çatdirilmiçdir. Eyni zamanda sovet ideologiyasina qarçi çixiç edan, "xalq düjmanlari" adlanan Trotski, Buraxin, musavat-daçnak, burjua-millatçi qruplaçmalar tamamila lagv edilmiçdi. Belalilla, vahid ideologiyanin qararlaçmasi posesi ugurla davam edirdi.
Bu prosesda yeni ideyalar, stereotiplar da irali sürülürdü. ilk növbada eynilik, kollektivçilik, konformist yanaçmalarin yollari araçdirilir, bir sira naaliyyatlar xüsusila vurgulanirdi; Staxanov (zarbaçi amak) harakati, §imal qütbünün fathi, SSRi Ali Sovetina seçkilarin keçirilmasi, elm, madaniyyat va incasanatin bir çox sahalarinda iralilayiçlar va s. - bütün bunlar yeni quruluçun obyektiv inkiçaf xüsusiyyatlarinin formalaçmasini bildirir, insanlarin dünyaya münasibatinda bir sira dayiçikliklarin baç vermasina gatirib çixarirdi.
XX asrin 20-50-ci illarinda Azarbaycanda savadsizliq tam lagv olunmuç, ali maktablar, tahsil sisteminin bütün formalari faaliyyat göstarmaya baçlamiçdir. Qeyd olunan proseslar sistematik olaraq, "düjman" axtariçi ila m^ayiat olunurdu, hatta Elmlar Akademiyasinda "yuva" qurmuç bir sira burjua-millatçi qruplardan tamizlanma prosesi aparilmiçdi. Malum olmuçdur ki, an çox zarbaTarix, dil va adabiyyat institutuna vurulmuçdur, çünki bu saha sirf darketma, tarixi yaddaç va tarixi çOTrla bagli masalalarin araçdirilmasini hayatakeçirirdi. Guya Azarbaycanda etnoslarin tarixi ila bagli materiallar tahrif olunur va yaxud elmi dövrüyyadan gizladilirdi, Azarbaycan dilina xüsusi talabat olmadan arab, fars, osmanli terminlari gatirilirdi, lakin xalq dilinin va rus dilinin imkanlarindan heç da kifayat qadar istifada olunmurdu.
inkiçaf, yenilaçma meyillarin güclanmasinda Azarbay-caninvatanparvar, maarifçi qüvvalarinin rolu olduqca böyük idi. Onlar mütaraqqi ideyalarin ictimai çüurda möhkamlanmasina çaliçirdilar. Bundan alava, ümumtahsil maktablarinin sayinin artmasi, müharibadan sonraki dövrda dünyaya, onun elmina, tahsil sisteminina qovuçmaq imkanlarininartmasi m^ahida olunurdu.
Sosial-siyasi, iqtisadi va madani-intellektual sahalarda
Хуманитарни Балкански изследвания. 2020. Т. 3. № 1(7)
83
Musaeva Vusal Kerem CULTURAL AESTHETIC TRENDS ..
philosophical sciences
ba§ veran dayi§ikliklar yeni talabatlarin formala§masina insanlarin ¡jüurunda yeni xüsusiyyatlarin qararla§masina sabab olmu§dur. Artiq köhna, ananavi münasibatlar xeyli daracada sixi§dirilmi§di. Bunu, masalan, iqtisadi ¡jüurun adi va nazari saviyyalarinda aydin görmak olardi. Sosializmin iqtisadi mexanizmi, bölgü va mübadila, istehlak va istehsalin real suratda hayata kegirilmasi adi §üur saviyyasinda ahalinin müxtalif qruplarinda müayyan stereotiplari formala§dirdi. Bu stereotiplari amak, birga faaliyyat, sosializm yan§i, zarbagilik ananasi va s. kimi maqamlar ahamiyyatli daracada möhkamlandirilirdi. Bundan alava, kütlavi informasiya vasitalari, adabiyyat va incasanat nümunalari sosialist iqtisadi faaliyyat formalari va növlarini tablig edir, insan ¡jüuruna birga amayin cazibadarligini, dayarliliyini a§ilamaga gali§irdi. Nazari saviyyada ham iqtisadi faaliyyatin ümumila§dirilmasi va tahlili aparilir, ham da mövcud nazari tadqiqatlar ara§dinlir va qiymatlandirilirdi. Marksist falsafi ideyalara istinad etmakla Azarbaycan iqtisadgilari iqtisadi hayatin tarixi, nazariyyasi va praktikasi problemlarinin tadqiqina xüsusi diqqat yetirirdilar.
Natica. Belalikla, nazardan kegirdiyimiz dövrda yenila§ma prosesinda manavi-estetik asaslar mazmun va forma etibarila ahamiyyatli daracada zanginla§ir, insanlarin faaliyyatinda va ¡jüurunda özünamaxsus §akilda öz aksini tapirdi. Bu asaslar eyni zamanda falsafi fikrin ahataliliyini, insanlarin davrani§inin va faaliyyatinin an müxtalif taraflarina nüfuzetma imkanlarini artirirdi.
ODOBiYYAT SiYAHISI:
1. Da§damirov Э. Millat va camiyyat tarixin sart dönaminda. Baki, Elm.2008. 344 s.
2. Ахмедов Э. Философия азербайджанского просвещения. В.: Азернешр, 1983, 290 с.
3. Аббасова Э. Узеир Гаджибеков. Путь жизни и творчества. Баку: Эльм, 1985, 200 с.
4. Эhmadov Ramin Muxtar o. Azarbaycan dramaturgiyasinin janr poetikasi (H.Cavid, C.Cabbarli va S,Vurgun pyeslari asasinda). B, 2009. - 304 s.
5. Göyü§ov Z. Azarbaycan maarifgilarinin asarlarinda axlaq masaslalari (XiX asrin sonu, XX asrin avvallari). Azarbaycan Dövlat Na§riyyati, Baki: 1964, 190 s.
6. Haciyeva Lala. Эhmad bay Agaoglunun publisistikasi (Kaspi qazetinin materiallan asasinda). B, 2006171 s.
7. Habibbayli i. Эdabi-tarixi yadda§ va müasirlik. Baki, Nurlan.2007. 696 s.
8. HüseynovH. Dialektik va tarixi materializm haqqinda. B.: Azarna§r, 1940. -158 s.
9. Mirahmadov Э. Azarbaycan adabiyyatina dair tadqiqlar (XIX-XX asrlar). B.: Maarif 1983, 364 s.
10. Xalilov S. Madaniyyat falsafasi, Baki, Azarbaycan Unuversiteti, 2007, 520 s.
11. Грэхэм Л.Р. Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе. Пер. с англ. М., Политиздат, 1991.: 480 с.
84
Humanitarian Balkan Research. 2020. Т. 4. № 1(7)
