CC BY
12политически науки
Huseynov Tofiq Vaqif oqlu, Quliyev Babir §arqiyevig MUHARiBO FENOMENi ELMi-NOZORi ...
UDC 327:316.4
MUHARiBO FENOMENi ELMi-NOZORi YANA§MALAR KONTEKSTiNDO
© 2019
Huseynov Tofiq Vaqif oqlu, general-mayor Quliyev Babir §arqiyevif, polkovnik, falsafa uzra elmlar doktoru, professor Baki Dovht Universiteti (1148, Z.Xalilov, 23, e-mail: [email protected])
Xulasa. Maqala ba§ar tarixinin ayrilmaz hissasi olan muharibalarin nazari aspektlarindan bahs edir. Burada muharibanin man§ayi, inki§af dinamikasi va qloballa§manm tasiri altinda transformasiya maruz qalmasi haqqinda elmi - nazari biliklara geni§ yer verilir. Muallif sosial fenomen olan muharibanin muxtalif nazari yana§malar kontestinda tahlilina xususi ahamiyyat verir. Beynalxalq munasibatlarin tadqiqati nazari yana§malarin geni§ ge§idina malikdir. Bazilari oz daxili imkanlarindan irali galarak yaranir; ba§qalari tamamila va ya qisman digar elm sahalarina qovu§ur va onlarin zamininda qurulur, masalan, iqtisadiyyat va ya sosiologiya kimi sahalardan. Oslinda isa gox az bir daracada ictimai-elmi nazariyyalar xalqlar arasinda munasibatlarin oyranilmasina tatbiq edilib. Beynalxalq munasibatlarin bir gox nazariyyalari daxilan va zahiran §ubha altina alinir. Yalniz bazi alimlar bu nazariyyalarin fundamentalligina inanirlar. Bu muxtalifliya baxmayaraq, asasan dayi§anlarla farqlanan du§uncanin bir nega asas istiqamati segmak olar, masalan, harbi guc, maddi maraqlar va ya ideoloji konsepsiyalar. institusionalistlar beynalxalq sistem haqqinda realizmin farziyyalarindan bir goxunu qabul edir, burada anarxiya var, dovlatlar ozunda amindir, rasional i§tirakgilar sag qalmaga gali§irlar, oz maddi §araitini yax§ila§diraraq, olkalar arasinda munasibatlarda qeyri-muayyanlik hokm surur. Bununla bela, institusionalizm tamamila ba§qa naticaya galmak ugun mikroiqtisadi va oyunlarin nazariyyasina guvanir. Natica olaraq hesab edilir ki, millatlar arasinda amakda§liq mumkundur. Osas ideya ondan ibaratdir ki, amakda§liq rasional, qati strategiya uzarinda qurulmalidir. Liberalizm realizm va ya institusionalizmdan farqli olaraq daha murakkab va daha az yekdil olan nazariyyani irali surur. Nazariyyanin asas ideyasi ondan ibaratdir ki, ayri-ayn dovlatlarin milli xususiyyatlari onlarin beynalxalq munasibatlari ugun ahamiyyatlidir. Konstruktivizm nazariyya yox, daha gox ontologiyadir: dunya, insan motivasiyasi va idaragilik haqqinda farziyyalarin yigimidir. Onun analoqu realizm, institusionalizm va ya liberalizm deyil, gox ehtimal ki, rasionalizmdir. Konstruktivistlar, beynalxalq munasibatlarin bir gox nazariyyalari asasini ta§kil edan rasionalizm yana§malarina bir gox §eylari irad tutaraq onlara meydan oxuyur, konstruktivist alternativlar yaradirlar.
Afar sozlar: silahli munaqi§a, «adalatli muhariba», cihad, militarizm, «cangavar muharibalari»
THE PHENOMENON OF WAR IN THE CONTEXT OF SCIENTIFIC AND THEORETICAL APPROACHES
© 2019
Huseynov Tofik Vagif, Major General Guliyev Babir Shargiyevich, Colonel, Doctor of Philosophy, Professor Baku State University (1148, Z. Khalilov, 23, e-mail: [email protected])
Abstract. The article discusses the theoretical aspects of wars, which are an integral part of human history. Here is a wide range of scientific and theoretical knowledge about the origin of war, the dynamics of development and transformation under the influence of globalization. The authors pay special attention to analyzing the phenomenon of social phenomena in the context of various theoretical approaches to war. The study of international relations has a wide range of theoretical approaches. Institutionalists accept many of the realities of realism in the international system, where anarchy exists, rationalists try to survive and improve their financial situation, and uncertainty reigns in relations between countries. However, institutionalism relies heavily on microeconomics and game theory to arrive at a completely different conclusion. As a result, cooperation between nations is possible. The basic idea is that cooperation should be based on a rational, consistent strategy. Liberalism, unlike realism or institutionalism, offers a more complex and less unanimous theory. The basic idea of the theory is that the national characteristics of individual states are important for their international relations. Constructivism is not a theory, but ontology: a set of assumptions about the world, human motivation and control. His analogy is not rationalism, but realism, institutionalism or liberalism. Constructivists challenge the rationalistic approaches that form the basis of many theories of international relations and challenge constructive alternatives.
Keywords: armed conflict, "just war", jihad, militarism, "knight wars".
ФЕНОМЕН ВОЙНЫ В КОНТЕКСТЕ НАУЧНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИХ ПОДХОДОВ
© 2019
Гусейнов Тофик Вагиф, генерал-майор Гулиев Бабир Шаргиевич, полковник, доктор философских наук, профессор
Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, ул. З.Халилова, 23 e-mail: [email protected])
Аннотация. В статье рассматриваются теоретические аспекты войн, которые являются неотъемлемой частью истории человечества. Здесь представлен широкий спектр научных и теоретических знаний о происхождении войны, динамике развития и трансформации под влиянием глобализации. Авторы уделяет особое внимание анализу феномена социального явления в контексте различных теоретических подходов к войне. Исследование международных отношений имеет широкий круг теоретических подходов. Институционалисты принимают многие из реалий реализма в международной системе, где существует анархия, рационалисты пытаются выжить и улучшить свое финансовое положение, и в отношениях между странами царит неопределенность. Однако институционализм в значительной степени опирается на микроэкономику и теорию игр, чтобы прийти к совершенно иному выводу. В результате возможно сотрудничество между народами. Основная идея заключается в том, что сотрудничество должно основываться на рациональной, последовательной стратегии. Либерализм, в отличие от реализма или институцио-нализма, предлагает более сложную и менее единодушную теорию. Основная идея теории заключается в том, что национальные особенности отдельных государств важны для их международных отношений. Конструктивизм - это не теория, а онтология: совокупность предположений о мире, человеческой мотивации и управлении. Его аналогия не рационализм, а реализм, институционализм или либерализм. Конструктивисты бросают вызов рационалистическим подходам, которые составляют основу многих теорий международных отношений, и бросают вызов конструктивным альтернативам.
Ключевые слова: вооруженный конфликт, «справедливая война», джихад, милитаризм, «рыцарские войны». Хуманитарни Балкански изследвания. 2019. Т.3. № 2(4) 47
Huseynov Tofik Vagif, Guliyev Babir Shargiyevich THE PHENOMENON OF WAR IN THE CONTEXT ..
political sciences
Giri§. Mühariba baçariyyatin taraqqisi yolunda manea yaradan amil kimi insanlarin va xalqlann hayatinda daim movcud olmuç va insanlarin biri-birini kütlavi suratda qatla yetirmasina, maddi va tabii sarvatlarin mahv edilmasina, insanin axlaq va manaviyyatinin tanazzülüna gatirib çixarmiçdir. Bir gün da olsun müharibasiz yaçamamiç baçariyyat takca XX asrda silahli mûnaqiçalar va müharibalar zamani 140-150 milyon nafar itirmiçdir. insanlar neça minillikdir ki, «mühariba» fenomeni üzarinda baç sindinrlar, tahlükali bir sosial hadisa olaraq ondan qaçmaq, yayinmaq, müdafia olunmaq ya da ona qalib galmak haqqinda düíjünürlar. Müharibalarin mahiyyati, baçar tarixinda rolu va ahamiyyati haqqinda bir-birina zidd olan fikirlar movcuddur va bunlar tasadüfü xarakter daçimir.
Maqalanin mazmunu. Antik dovrün gorkamli mütafakkiri Aristotel «müharibanin siyasat sanatinin bir hissasi oldugunu» qeyd etmiçdi [1].
Platon müharibani baçariyyatin daimi va tabii hali hesab etmiç, ona «qul ala keçirma sanati» kimi baxmiçdir. Heraklita gora, «mühariba har çeyin atasi, haminin agasidir, bazilarini o, allahlar saviyyasina qaldirir, bazilarini isa sadaca insan edir, bazilarini o, qula, bazilarini isa azad insana çevirir» - demiçdir. Eyni zamanda ham Platon, ham da Aristotel müharibalari va müharibaya hazirligi camiyyatda çox boyük dagidici tasir bagiçlayan, movcud ictimai münasibatlari gargMaçdiran hadisa sayirdilar [2].
Homer «iliada» asarinda adalatli va düzgün çartlarla apanlan müharibalar haqqinda yazirdi. Mahz stoiklar humanizm konsepsiyasinin va falsafi - ictimai fikirda yeni eranin banilari olmuçlar. Zenon insana mahabbat dairasina bütün baçariyyati aid etmiç, «ozga, düíjman» anlayiçlannin olmadigini vurgulamiçdir [3].
Óz qüdrati ila müharibalara borclu olan Roma imperiyasi 700 illik mühariba tarixini bir neça yüz il davam edan «Roma sülhü» - Pax Romana ila avaz etdi. Bu sülh ozü filosof-stoiklarin doktrinasinin bütün dünyaya yayilan vüsatinin nümayiíji idi. Ózüna çoxsayli tarafdarlar qazanan humanizm doktrinasi Seneka va Siseron da daxil olmaqla oz qizil asrini yaçayirdi. «Mühariba bütün qanunlan lagv edir» deyarak, stoiklar "insanin hayati müqaddasdir" ¡jüarini «insan insanin canavaridir» ¡jüarina qarçi irali sürdülar. Bununla bela müdrik filosoflarin baxiçlari aci gerçaklikla hamiça üst-üsta dü^mürdü. Taraqqi çox kiçik addimlarla iralilayirdi. Yalniz adalatli sababa gora (justa causa) aparilan müdafia maqsadli yaxud, adalati barpa etmak üçün aparilan mühariba ideyasi har halda romali filosoflara maxsus idi [4, c.4, s.166].
E.a. I minillikda Asiyada çiçaklanan yeni sivilizasiyalarda bütovlükda insan, humanizm, camiyyata dair maraqli movqelar yaranmaga baçlayir. Çin mütafakkiri Lao-Tszi yazir ki, insanin birinci dayari baçqalarina xidmat etmakdadir. Konfutsi isa, hamraylik va biliklara asaslanan haqiqi altruizm haqqinda fikirlar yürüdürdü. Ulu Zardüíjt dozümlülük va anlamaq prinsipini oyranmaya çagirarkan, hokmdar Kir yarali düíjman asgarlarini, oz asgarlari kimi müalica edirdi [5, s.41].
Hala e.a IV asrda hind mütaffakiri Çanakiya oz «Arthaçastra va ya siyasat elmi» adli asarinda - «Mühariba ozlüyünda maqsad deyil, o, siyasata xidmat edir» - fikrini sôylamiçdi [6, s.600].
Orta asrlarda mühariba va mûnaqiçalarin nizamlanmasinin mümkünlüyü masalalarina tasir edan an boyük faktorlar - xristianliq, islam va cangavarlik olmuçdur. Müqaddas Avqustinin «adalatli mühariba» doktrinasi xristianlarin müharibalari baçlamaq ananasina ravac verdi. «Hokmdarin baçladigi mühariba adalatlidir, o, ilahinin dü^manina qarçi aparilir» [7, s.92].
Müharibalarin aparilma qaydalarindan daniçarkan, orta asr cangavar müharibalarini qeyd etmamak olmaz. Cangavarlik qaydalari: müharibanin elan olunmasi, ag bayragin toxunulmazligi, bazi silahlardan istifadanin qadagan olunmasi va s. artiq müharibada da müayyan qanun va qaydalarin movcudlugunun dark olunmasina misal idi [8, s.78]._
Xristianliq va islamda mühariba masalalarina münasibat aksar tadqiqatgilarin tutarli dalillarindan qaynaqlanir. Professor Messinqton yazir: "Barbarlara va qullara insan layaqatini qaytarmaq masalasinda islam xristianligi xeyli arxada qoymu§dur. Müsalmanlar adalatli müharibani «cihad» adlandirirdilar. Bu soz bütün dillara sahv olaraq «müqaddas mühariba» kimi tarcüma olunur. Oslinda «Cihad» - «ümumi say» demakdir. Maglub edilanlara siginacaq verilmasi va qonaqparvarlik gostarilmasi kimi xarakteriza edilirdi. 1280-ci ilda yazilmi§ müsalman hüququna dair sanad asil mühariba qanunlari toplusunu xatirladir». Yaxud ba§qa bir manbada deyilir: «Kilsa tarafindan bütün günahlari bagi§lanan xristianlar §arqla Qarb arasinda nifaq salan asas qüvva olmu§lar. Xag yürü§ü i§tirakgilan 1099-cu ilda Qüds §aharini ala kegiranda 10000 müsalmanin ba§ini kasmi§lar. Lakin 1187-ci ilda Salahaddin Qüdsa daxil olanda onun asgarlari bir nafar ahalini bela incitmami§di. Salahaddin vaziyyata nazarat etmak va xristianlari müdafia etmak ügün xüsusi patrullar qoymu§du. Sonra o, varli asirlari girovla, kasiblari isa heg bir avaz almadan azad etmi§, oz ordusunun hakimlarina raqib ordu asgarlarini müalica etmayi amr etmi§di. Salahaddin oz §axsi hakimini §irürakli Rigardi müalica etmak ügün gondarmi§di. Sonralar Rigard oz «ta§akkürünü» 2700 nafar insanin soyuqqanli qatli ila bildirir^» [9, s.63].
Ümumiyyatla, orta asr müharibalari mahiyyati noqteyi-nazarindan, tarixin fanatik va qanli dovrü kimi yadda qalmi§dir.
XIV asrin sonunda, odlu silahin kafi ila harb tarixi koklü donü§ dovrünü ya§amaga ba§ladi, bela ki, «nahangla cirtdanin imkanlari» barabarla§di. Bu dovrda filosof va sxolastlar mühariba qanunlarina ahamiyyatli tasir gostara bilirdilar. ispaniyali F.Vittoria Müqaddas Avqustinin va Foma Akvinskinin konsepsiyalarini tahlil edarak, onlari vahid doktrinada birla§dirdi. Onun fikrinca, mühariba yalniz o halda «adalatli» sayila bilar ki, har iki taraf onun adalatliliyini qabul etsin.
Holland mütafakkiri H.Qrotsinin (1583-1645) beynalxalq siyasi problemlarin ara§dirilmasinda xüsusi rolu olub. Onun «Mühariba va sülh hüququ haqqinda» asari bu güna qadar oz ahamiyyatini itirmayib. Bu asarda xüsusi olaraq qeyd olunur ki, beynalxalq münasibatlar dovlatlarin oz vazifalarini yerina yetirmasina arxalanmali va güc tatbiq olunma ila bagli ohdaliklara amal etmaya xüsusi yer vermalidir. H.Qrotsi bildirir ki, müharibanin mümkünlüyü beynalxalq hayatin qaydalari ila müayyanla§malidir va istanilan bir dovlatin sarbast qarari ila ba§lana bilmaz.
Birincisi, dovlatlar siyasi vaziyyati dayi§mak ügün güc tatbiq etmamalidir. H. Qrotsi hesab edirdi ki, bu vaziyyatda zora al atmaq cinayatdir. Misal qisminda Makedoniyali isgandarin farslara yürü§ü gostarilir. ikincisi, harbi amaliyyata ba§lamaq asaslandirilmalidir. Hamginin har hansi bir hüquq pozuntusu güc va zor tatbiq etmak ügün sabab va ya baraat ola bilmaz. Ügüncüsü, hatta har hansi bir dovlat tarafindan beynalxalq hayat qaydalarinin ciddi pozuntusu bela müharibaya sabab ola bilmaz. ilk novbada vasitagilarin komayi, dani§iqlar yolu ila münaqi§ani nizamlamaga gali§maq lazimdir. H.Qrotsi adalatli va adalatsiz müharibalar problemina boyük diqqat verirdi.
intibah dovrünün gorkamli siyasatgisi olan Nikkolo Makiavelli ozünün «Hokmdar» asarinda gostarirdi ki, «insanlarin zabt etmak istaklari tabii va qanunidir. Dovlatin mohkamlanmasi va siyasatin asas maqsadlarina nail olmaq ügün «har §eya icaza var, har vasita yax§idir, mühariba isa an mühüm vasitalardan biri oldugu ügün o, ham zaruridir, ham da olunmazdir».
Nahayat, dünyanin elmi darki va elmi manzarasi dayi§maya ba§layir. insan ham kainati, ham da ozünü idara edan qanunlari kaf edir. Ela bu dovrdan da camiyyat oz problemlari ila ciddi ma§gul olmaga va taleyin zarbalarini daf etmaya gali§ir.
XVII asr maarifgiliyi kontekstinda mühariba masalalarina yeni münasibatin ba§langici qoyuldu. Yena da bu prosesin tamalinda filosof-mütafakkirlar dayandilar. Onlar insan
48
Humanitarian Balkan Research. 2019. T.3. № 2(4)
политически Hüseynov Tofiq Vaqif oqlu, Quliyev Babir §arqiyevig
науки MÜHARiBO FENOMENi ELMi-NOZORi ...
azabini labüd olan bir hadisa kimi qabul etmak fikrini inkar edarak, bütün insanlarin barabarliyi va dövlatlarin insan qar§isinda masuliyyati masalasini aktuallasdirdilar. ilk olaraq daha gox insanin rifahini tamin eda bilacak dövlat siyasatinin yürüdülmasi fikri irali sürüldü.
XVIII asr Avropa filosoflari müharibalarin humanizm qaydalarina amal edilarak aparilmasini birmanali sakilda tablig etmaya ba§ladilar. Bunun naticasi öz bahrasini verdi. Mahz XVIlI asr «humanist» mühariba nümunasini basariyyata bayan etdi. Bela ki, bu dövr ügün mühariba va münaqi§alarin dini motivlara asaslanmasi ideyasi kifayat qadar zaifladi. Kral va monarxlarin müharibalarinda muzdlu asgarlar i§tirak etmaya ba§ladilar.
Bütün ahalinin ellikla müharibalara sövq edilmasi siyasati dayi§di. italyan dilinda «soldi» - «pul» sözündan yaranan «soldat» (asgar) sözü da mahz bu asrin hadisasidir [10, s.67-77].
Muzdlu asgarlari na ugrunda vurusduqlari maraqlandirmirdi, müqavila müddati bitdikdan sonra onlar asanliqla bir ordunun tabeliyindan digarina kega bilirdilar. Bu baximdan XVIII asr müharibalarinin «krallarin idmanini» xatirlatmasina dair fikirlar mövcuddur.
Fransa mütafakkiri J.J.Russo 1762-ci ilda «ictimai müqavila haqqinda» asarinda yazirdi: «Mühariba - insanlar arasinda münasibat olmayib, dövlatlar arasinda münasibatdir va insanlar bir varliq kimi tasadüfan dü§man olurlar. Hatta vatanda§lar kimi deyil, yalniz asgarlar kimi, öz ölkalarinin sakinlari kimi deyil, müdafiagilari kimi dü§man kasilirlar. Ogar müharibanin maqsadi - dü§man dövlatin mahvidirsa, onda digar taraf da bu dövlatin müdafiagilarini mahv etmak ixtiyarina malikdir. Na qadar ki, qar§i taraf alinda silah tutur, bu vaziyyat davam edir. Ela ki, silah atilir va taslim olurlar, onlara dü§man kimi baxmaga son qoyulur».
Gördüyümüz kimi, indiki zamanda da maqbul sayilan mühariba va humanizma dair baxi§lari ilk dafa irali sürmak sarafi yena da mütafakkir-filosofa maxsus olmusdur. Öz casaratli mövqeyi ila J.J.Russo T.Hobbsin «mühariba basariyyat ügün tabii hadisadir, dövlat maraqlarina cavab verir va fardlar onun yalniz obyektlaridir» -fikrinin haqsiz odugunu isbat edarak, adalatli müharibalara dair sofist nazariyyalari kaskin tanqid etdi.
J.J.Russonun hüquq elmina va siyasata ahamiyyatli tasir göstaran asas tezisi bela idi: «Vatanda§lar öz müdafialarinin tamin olunmasi maqsadi ila hüquqlarinin bir hissasini dövlata verirlar». Dogrudan da bu ideya, bütün dünya ictimai va falsafi fikrinda gox orijinal olmaqla barabar, saysiz-hesabsiz insanlarin dastayini qazandi.
Jan Jak Russo milli barabarsizliyin müharibalara sabab oldugu ideyasini irali sürürdü. Utopik sosialistlar S. Simon, §. Furye va R. Quen isa xüsusi mülküyyatin dövlatlari va saxsiyyatlari müharibaya tahrik etdiyini bildirirdilar.
Mühariba va camiyyat problemina dair nazari baxi§lar sirasinda ingilis mütafakkiri Tomas Hobbsi xüsusi qeyd etmak lazimdir. T.Hobbs özünün «Leviafan» adli asarinda, insanin tabiat etibarila eqoist xilqat olmasindan gixi§ edarak bildirmi§dir ki, tabiatlari etibarila insanlar qabiliyyatlarina göra barabar deyillar. Buna göra da onlarin raqabati, qar§iliqli inamsizliq, maddi üstünlüklari alda etmaya can atmaqlari «haminin hamiya qar§i va har kasin har kasa qar§i müharibasina» aparir. Bu insanlararasi münasibatlarin tabii vaziyyatini aks etdirir. Bu müharibada talaf olmamaq ügün insanlar ictimai müqavila imzalayirlar va naticada dövlat yaranir. Bu, insanlarin öz hüquq va azadliqlarinin könüllü suratda dövlata vermasi yolu ila ba§ verir va bu zaman ictimai intizamin qorunmasina taminat verilir. Dövlatlararasi münasibatlarin yegana tanzimlayicisi gücdür, bu münasibatlarin i§tirakgilari isa alinda qlincla qladiator vaziyyatinda bir-birlarina qar§i dayanariardir. Hobbsa göra dövlatlar - «bir-birlarindan asgar va silahin kömayila qorunan harbi düsargalardir».
Yeni dövr harb nazariyyagilari, o cümladan alman K.V.Klauzevits (1770-1831) müharibani tamin hissasi adlandirir, tamin isa siyasat oldugunu bildirir, «Mühariba siyasatin basqa vasitalarla davamidir, siyasat alamatidir» Хуманитарни Балкански изследвания. 2019. Т.3. № 2(4)
deyirdi.
Harb va sülh problemlanna dair orjinal ideyalari alman falsafasinin nümayandalari i.Kant va G.Hegel söylami§lar.
G.Hegelin fikrina göra, müharibalar - beynalxalq münasibatlarin hüquqi tanzimlanmasinin asas vasitasidir. Almanfilosofu hesab edirdi ki, «hüquqyalniz güca söykanarsa, özünu qoruya bilar». Hegel beynalxalq münasibatlarda axlaq talablarini hesaba almagi mümkünsüz hesab edir. «Dövlat manafeyinin tamamila ba§qa haqqi, baraati var, nainki, ayri-ayri §axslarin manafeyi. Dövlatin faaliyyati «manaviyyat öyüd-nasihatlarina» söykanmamalidir. Hegel beynalxalq amakda§liq ideyasini dastaklamirdi, ham da beynalxalq parlamentin yaradilmasini inkar edirdi. Hegelin bu fikirlari bu gün da siyasi realist maktabin davamgilarinin asarlarinda öz ifadasini tapir.
Digar alman mütafakkiri i.Kant «Obadi sülha dogru traktatinda deyirdi ki, ba§ariyyat aqli va borcu rahbar tutaraq ardicil islahatlar yolu ila sülha galacakdir.
i.Kantin öz ruhuna göra taraqqiparvar olan konsepsiyasi eyni vaxtda problemin hallina abstrakt yana§mani nümayi§ etdirirdi. Ela mahz buna göra da Hegel onu tanqid edarak hesab edirdi ki, abadi sülh nainki mümkün deyil, o heg lazim da deyil, günki o xalqlari zaifladir va onlarin ardicil inki§afini langidir.
Alman filosofu va tarixgisi Sebastyan Frank yazirdi ki, «mühariba qeyri-tabii va qeyri-aqlidir, o yalniz öz aksi olan sülh tarafindan aradan qaldirila va lagv edila bilar». S.Frank müdafia müharibalarinin alehina deyildi, amma hesab edirdi ki, agar hansisa hökmdar müharibani birinci ba§layirsa va onu ba§qalannin arazilarini zabt etmak va talan etmak ügün aparirsa bu zaman onun vatanda§lari ona tabe olmamali, müharibada i§tirak etmakdan imtina etmalidirlar [11, s.100].
Böyük fateh Napoleon mühariba va humanizm masalalarini qabul etmayarak - «Labüd müharibalar hami§a adalatli müharibalardir» - deyirdi. Bütün bunlar XIX asrda humanizm prinsiplarinin demak olar ki, tam unuduldugundan xabar verirdi.
Hadisalarin sonraki inki§afi da deyilanlari sübut edir. Milli dövlatlarin formala§masi, vatanparvarlik va §ovinizm ahval-ruhiyyasinin geni§ yayilmasi ma§ur ideologiyalarin formala§masina ravac verdi. Milli §ovinizm ideologiyalarinin sövq etdiyi va milyonlarla insani falakatlara dügar edan «kor» liderlarin ba§giligi ila aparilan müharibalar camiyyatin ayrilmaz xüsusiyyatina gevrildi.
Dünyani nüva müharibasi tahlükasinin gözladiyi XX asrin 60-ci illarinda sülh haqqinda hatta geni§ yayilmi§ latifa gündama daxl oldu: «Ügüncü dünya müharibasi olmayacaq, ancaq sülh ugrunda ela mübariza aparilacaq ki, dünyada da§-da§ üstünda qalmayacaq».
Ba§ariyyatin informasiya camiyyati marhalasina qadam qoymasi ila süratlanan qloballa§ma prosesi dünyanin iqtisadi va informasiya baximindan struktur va funksional vahid olmasini har kasa isbat etdi. Millatgi-§ovinist ideologiyalar insanlari dü§man cabhalara bölarak, manavi, hüquqi, siyasi, iqtisadi, ekoloji, demoqrafik qayda va normalarin tatbiqi dairasini son daraca mahdudla§dirir.
Bazi futuroloqlarin qloballa§ma gedi§inda insanlarin birliyinin tadrican milli, sinfi, dövlat, hatta arazi mansubluguna asaslanaraq qurulmasi ananasinin itirilmasi va sosial birliklarin ikinci daracali maraq, meyl, dünyagörü§ü va s. alamatlara asasan qurulmasina dair proqnozlarini va «milli-dövlat» ta§kilatlanni «§abaka» tipli ta§kilatlann avaz edacayi fikrini ciddi qabul etmak dogru olmazdi. Lakin falsafa tarixi ila tani§ olan har kasa malumdur ki, mühariba va militarizm xattini asas siyasi xatt kimi yeridan dövlatlar tarixda özlarini sabit inki§af yolundan mahrum etmi§, ölka va millatlarini qorxulu qeyri-müayyanlik fakti qar§isinda qoymu§lar. ikinci dünya müharibasindan sonra Almaniya va Yaponiya dövlatlari militarizm deyil, dinc inki§af yolunu tutduqlari ügün bu gün hamin ölkalarda taraqqi va iralilayi§ mü§ahida olunur.
Klassik mütafakkirlardan Herbert Spenser bela hesab edir ki, militarizm bir fenomen kimi get-geda camiyyat
Huseynov Tofik Vagif, Guliyev Babir Shargiyevich THE PHENOMENON OF WAR IN THE CONTEXT ..
political sciences
hayatindan yox olacaqdir. Taassüflar olsun ki, bu ümidlar boça çixmiçdir.
Realistlar (bazan onlari erkan "klassik realistlardan" farqli olaraq "struktur realistlaf' va ya "neorealistlar" adlandirilanlar) hesab edirlar ki, beynalxalq sistem anarxiya markazi hakimiyyatin yoxlugu ila tayin edilir. Dövlat suverendir va, belalikla, bir-birindan müstaqildir; onlarin arasinda münasibatlari qaydaya salmaq ûçûn heç bir daxili struktur va ya camiyyat yarana va ya hatta mövcud ola bilmaz. Onlar bir-biri ila yalniz zoraki macburiyyatla va ya çaxsi raziliqla baglidirlar. Bela anarxizm sisteminda hakimiyyat maragin asas, tak dayiçan ôlçûsûdûr. Çûnki dövlat yalniz hakimiyyatinin kömayi ila özünü qoruya va sag qalmaya ümid eda bilar. Realizm hakimiyyati müxtalif formalarda nazarda tuta bilar - masalan, harbi, iqtisadi va diplomatik münasibatlarinda. Macburiyyatin maddi imkanlari beynalxalq siyasatini müayyan edan amilidir.
Dünyanin etnoqrafiya sahasinda aparici alimlarinin fikrinca, etnik özünüdarketma ¡jüurunun inkiçaf dialektikasi müasir dövrda etnik rangarangliyin geniçlanmasi ila six alaqadardir. Etnik hadisalarin formalaçmasinin fövqünda asasan manavi madaniyyat amili durdugu ûçûn bu hadisalar nisbi müstaqilliya malikdir. Böyük etnik birliklarin xüsusi çakisinin artmasi ananasina uygun olaraq, qlobal miqyasda etnoslarin sayinin artmasi mü^ahida olunur.
XX asrda humanistlarin çagnçlarina baxmayaraq, müharibalar nainki dayanirdi, aksina artib çiddatlanirdi. Bu isa öz növbasinda humanistlarin ideyalarinin aksi olan, müharibanin zaruriliyi ideyasini formalaçdiran konsepsiyalarin yaranmasina gatirib çixardi.
Müharibalar nadan yaranir, onlari yaradan asas sabablar hansilardir? Ûmumilaçdirmalar göstarir ki, müharibalarin mançayina dair iki asas konsepsiya mövcuddur:
- Birinci konsepsiyaya göra, müharibalar insanlarin tabiatindan irali galir va bütün tarix boyu onu mü^ayiat edir.
- ikinci konsepsiyaya göra, ibtidai icma quruluçu dövründa yalniz tabii va ictimai-tarixi faktlar arasinda, yani insan va onu ahata edan tabiat arasinda mübariza mövcud olmuçdur.
Qabilalar tayfalar arasinda baç veran toqquçmalar isa sosial xarakter daçimamiç, yalniz daha yaxçi ovçuluq va elaca da, qan davasi adatlarina göra baç vermiçdir. Tarixi inkiçafin müayyan marhalasinda amayin mahsuldarliginin nisbatan yüksalmasi naticasinda izafi mahsul alda etmak imkani yaranmiç, sosial konfiliktin, zorakiligin va barabarsizliyin iqtisadi manbayi meydana galmiçdir. Tarixin bu keçid dövrü ibtidai icma quruluçunun dagilmasi va quldarliq ictimai iqtisadi formasiyanin yaranmasi marhalalarini ahata edir.
Ümumiyyatla, mühariba ila bagli nazariyyalari açagidaki kimi tasnif edirlar:
- klassik mühariba nazariyyasi;
- müharibanin sinfi nazariyyasi;
- mühariba ila bagli plüralist nazariyya;
- mühariba ila bagli pozitivist (praqmatik) nazariyya;
- mühariba ila bagli bioloji nazariyya;
- mühariba ila bagli dini nazariyya;
- mühariba ila bagli texniki-industrial nazariyya.
§axsi mülkiyyatin, siniflarin va dövlatin meydana galmasindan sonra, camiyyat artiq baçqa xalqlari asarat altina salmagin, ölkanin daxilinda öz hökmranligini möhkamlandirmayin vacib alati va vasitasi olan müharibalarsiz keçina bilmirdi. Mühariba siyasi ziddiyyatlarin son daraca garginlaçmasinin ifadasi kimi va eyni zamanda onlarin tazahürünün va hall olunmasinin spesifik üsulu kimi da çixiç edir.
Geosiyasat tarixi baximindan istar ayri-ayn çaxslar, istarsa da dövlatlar zaruri tabii ehtiyatlari ala keçira bilmadikda, problem ananavi çakilda, münaqi^alarin xarakterina göra açagidaki üsullarla hall olunurdu va indiya qadar da bela hall olunur:
- dövlatin arazisindan kanarda yerlaçan torpaqlarin tutulmasi;
- baçqa çaxs va ya dövlatdan bu tabii sarvatin pulla alinmasi;
- baçqa dovlatin talan edilmasi yolu ila manimsama;
- baçqa dovlatin va ya onun bir hissasinin içgal edilmasi.
Bu cür faaliyyati insana maxus olan eqoizmla,
tamahgarliqla izah etmaya cahd edanlar vardir. ôslinda aksar dünya tadqiqatçilari insanlarin adavat va davakarliga, harba meylli olmasini sosial çaraitin naticasi kimi izah edirlar.
Maqalanin sonunda bu qanaata galmak olur ki, tarixda mühariba ideyasinin inkiçafi ham da falsafi fikrin inkiçafi ila mûçayiat olunur. Etiraf etmak lazimdir ki, tarix va mühariba anlayiçlari ayrilmazdir, buna gora da mühariba anlayiçim dark etmaya çaliçarkan ilk novbada tarixi prosesin dark edilmasi zaruri amila çevrilir. Tarixi tazahür olan mühariba mana va daxili mantiqa malikdir. Onu da qeyd etmak lazimdir ki, tarixi prosesin har bir marhalasindi aparilmiç müharibalar zamanasina uygun mahiyyata, strategiyaya, taktikaya va silahlara malik olmuçdur.
ÔDÔBiYYAT:
1. Аристотель. Политика // Сочинения в 4-х томах. М.: Мысль, 1983. Т.4. (Перевод С. А. Жебелева)
2. Платон. Собрание сочинений в 3-х тт. Т.3 (1). М.: 1971 г.
3. Методологические и мировоззренческие проблемы истории античной и средневековой философии. М.: 1986. Ч.1.
4. Стоицизм /А. А. Столяров //Новая философская энциклопедия: в 4 т. М.: Мысль, 2010
5. Емельянов Б. В., Любутин К. Н. Введение в историю философии. Учебное пособие для университетов. М.: 1987.-160 с.
6. Индийская философия: энциклопедия / отв. ред. М. Т. Степанянц; Институт философии РАН.— М.: Восточная литература, 2009.- 950 с.
7. Антология средневековой мысли в 2 тт. СПб.: Изд-во Русского христианского гуманитарного института, 2001
8. Лианна и Фред Функен «Энциклопедия вооружения и рыцарского костюма. Средние Века. VIII—XV века: Доспехи и вооружение - Крепости и осадные машины — Рыцарские турниры и гербы». М.: изд. «Астрель» совместно с издательство «Аст», 2002
9. Всемирная история войн/ отв. ред. Р. Эрнест и Тревор Н. Дюпюи. - Книга первая — М.: Полигон, 1997
10. Кудрявцев О. Ф. Гуманистический идеал общежития: Фичино и Эразм //Эразм Роттердамский и его время. М.: 1989. С.67-77
11. Франк С. Л. Духовные основы общества. Введение в социальную философию. M.: 1992
50
Humanitarian Balkan Research. 2019. Т.3. № 2(4)
