CC BY
11философски Veliyev Daxil Cahangir
науки OLi §ARiATi VO SAID QUTBUN ...
UDC 101:297:1/14
DOI: 10.34671/SCH.HBR.2020.0401.0020
OLi §ARiATi УЭ SAID QUTBUN SOSiAL-FOLSOFi GORU§LORl: MUQAYiSOLi TOHLiL
© 2020
Veliyev Daxil Cahangir, dosent avazi, Falsafa tarixi va Madaniyyat§unasliq kafedrasi Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov 23, e-mail: [email protected])
Xulasa. Ba§ariyyat tarixi gorkamli mutafakkirlara, istedadli tadqiqatgilara, o cumladan falsafa sahasinda gox borcludur. Mahz onlann saylari sayasinda sosial dayarlar va mutaraqqi fikirlar formala§ib inki§af etmi§dir. XX asrin musalman falsafi duijtinca tarixi bir sira gorkamli §axsiyyatlarla tamsil olunur. Muayyan masalalara va fikirlara munasibatlarinda ox§arliqlar olsa da, bir sira ciddi problemlarin hallinda farqliliklar movcud idi. Bunlann sirasinda Oli §ariati (iran) va Said Qutb (Misir) var. Onlar sosial-falsafi masalalarin inki§afina muhum tohfalar verdilar, xalqlannin va butun bolganin manavi madaniyyatinin apanci numayandalari olmu§lar. Har ikisi da islami sadaca bir din yox, dunyavilik prinsipina soykanan manavi inqilabi layiha hesab edan musalman harakatinin filosoflari idi. Muasir dovrun bu mutafakkirlarinin ideyalan arasinda bir sira, goza gaipan farqlar da var. Oli §ariati daha gox Avropa filosoflan tarafindan tasirlansa da, Said Qutbunun talimlari musalmanlann talimlarina guclu bir yonumla farqlanirdi. Bundan alava,, Oli §ariatinin panteist goruijlari da nazara alinmamalidir.
Afar sozlar: XX asr falsafasi, Oli §ariati, Said Qutb, islamda islahatgi harakat, kapitalist munasibatlari, muqayisali tahlil.
SOCIAL-PHILOSOPHICAL VIEWS OF ALI SHARIATI AND SAID KUTBI: COMPARATIVE ANALYSIS
© 2020
Veliyev Dahil Jahangir, acting Associate Professor, Department of the History of Philosophy and Cultural Studies Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z. Khalilov St., 23, e-mail: [email protected])
Abstract. The history of mankind owes much to outstanding thinkers, talented researchers, including in the field of philosophy. It was thanks to their efforts that social values and innovative ideas were formulated, and development progressed along the line of progress. The history of Muslim philosophical thought of the twentieth century is represented by a number of outstanding personalities. Although there are similarities in their views on certain issues and ideas, however, there were differences in solving a number of serious problems. Among them are Ali Shariati (Iran) and Saeed Qutb (Egypt). They made a significant contribution to the development of socio-philosophical issues, were leading representatives of the spiritual culture of their people and the entire region. Both were philosophers of the Muslim movement who considered Islam to be simply a religion, a moral revolutionary project based on the principle of secularism. There are also other, rather obvious differences, between the concepts of these thinkers of the modern era. Although Ali Shariati was more influenced by European philosophers, the teachings of Saeed Qutb were distinguished by a strong orientation towards the teachings of Muslims. In addition, the pantheistic views of Ali Shariati should not be ignored.
Keywords: 20th century philosophy, Ali Shariati, Saeed Qutb, reformist movement in Islam, capitalist relations, comparative analysis.
СОЦИАЛЬНО-ФИЛОСОФСКИЕ ВЗГЛЯДЫ АЛИ ШАРИАТИ И САИДА КУТБИ:
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ
© 2020
Велиев Дахиль Джахангир, и.о. доцента кафедры истории философии и культурологии Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, ул. З.Халилова, 23, e-mail: [email protected])
Аннотация. История человечества во многом обязана выдающимся мыслителям, талантливым исследователям, в том числе и в области философии. Именно благодаря их стараниям формулировались социальные ценности и передовые идеи, шло развитие по линии прогресса. История мусульманской философской мысли ХХ века представлена рядом выдающихся личностей. Хотя есть сходство в их взглядах по определенным вопросам и идеям, однако в решении ряда серьезных проблем были и различия. Среди них следует назвать Али Шариати (Иран) и Саида Кутба (Египет). Они внесли значительный вклад в развитие социально-философской проблематики, были ведущими представителями духовной культуры своего народа и всего региона. Оба были философами мусульманского движения, которые считали ислам просто религией, моральным революционным проектом, основанным на принципе секуляризма. Между концепциями этих мыслителей современной эпохи есть также и другие, довольно очевидные различия. Хотя Али Шариати больше находился под влиянием европейских философов, учение Саида Кутба отличалось сильной ориентацией в сторону учения мусульман. Кроме того, не следует игнорировать пантеистические взгляды Али Шариати.
Ключевые слова: философия XX века, Али Шариати, Саид Кутб, реформаторское движение в исламе, капиталистические отношения, сравнительный анализ.
Giri§. Osrlar boyu dünya mütafakkirlari arasinda ózüm- hallinda fikir aynliqlan olmu§dur. Bela filosoflardan irandan
maxsus fikir va dü§üncasi olan §axslar ya§ayib-yaratmi§, óz olan Oli §ariatini va Misirli Said Qütbi misal góstarmak olar.
zakasi ila ba§ariyyata misilsiz xidmatlar etmi§lar. insanliq Ham Said Qütb, ham da Oli §ariati óz dóvrlari ügün güclü
bu §axslara cox §ey borcludur. Mahz bu elm fadailarinin tanqidi baxi§lara, tasavvürlara mаlik filosof va mütafakkir
sayasinda insani dayarlar inki§afetmi§, dü§üncalar i§iqlanmi§, olmu§lar. Onlrnn har ikisi iskmi sаdaca din kimi dеyil,
qaranliqlar aydinliga qovu§mu§dur. Xx asr müsalman falsafi takаllаhllq prinsipina asаslаnаn manavi inqibbi prоyеkt
fikir tarixinda da bir sira górkamli §axsiyyatlar formala§mi§, kimi qabul еdan müsalmаn intibаhlnln filоsоflаn idilar.
óz yaradiciliqlari ila takca müsalman ólkalarinda deyil Eyni zаmаndа har iki mütafakkirin kоnsеpsiyаlаn аrаslndа
dünyanin bir sira ólkalarinda xüsusila da Aropada cox bóyük kifаyat qadar аydln górünan farqlar da móvcuddur. Bela ki,
ragbatla qar§ilanmi§lar. Onlarin müayyan masalalarda , Oli §ariati bir mütafakkir kimi Avrоpа filоsоflаnn tasirlarina
ideyalarda hamfikir olsalara da bir sira ciddi problemlarin maruz даЫад halda Said Qütbin talimi müsalmаnllga ciddi
Veliyev Dahil Jahangir SOCIAL-PHILOSOPHICAL VIEWS ..
philosophical sciences
oríentasíyasi ila farqlanirdi. Bundan alava, Olí §ariatinin panteist görü§lari da nazara alinmalidir.
ilk baxijda Qütbün taqdim etdiyi tezislar Oli §ariatinin analoji düjünca tarzini xatirladir. Lakin ontologiya sahasinda Said Qütbün va Oli §ariatinin falsafasi farqlanir. §ariati bir sira müsalman ideoloqlan tarafindan tanqida maruz qalmijdi. Bela ki, onun ontologiyasi Quranda va Sünnalarda göstarilan ¡ariat qanunlanna riayat edan insanin hayat faaliyyati ila bütöv kainat, elaca da insanin öz tabiati arasinda harmoniyanin yaradilmasini nazarda tuturdu.
§ariati va Qütbün baxi§larinda ox§ar va farqli caharlar. Oli §ariati kimi Misir mütafakkiri Qütb da insanda badan va ruhun dualizmi problemina xüsusi diqqat yetirirdi. Qütb yazirdi: "ikilik dedikda biz onun mahiyyatini nazarda tuturuq (insan gildan yaranib va Allah ona ruh verib), bela ki, lap avvallardan xeyra va ¡ara, yalana va haqiqata meyllidif'. Bununla yanaji, insana xeyri va ¡ari ayiracaq ¡üurluluq xasdir va bu, insanlarin öz harakatlarina göra nainki fardi, ham da kollektiv masuliyyat dajimalarini sartlandirir. Qütb deyirdi ki, "mahz ela bu, masuliyyatla müjayat olunan azadliqdir". insanin bu va ya digar yolu segmasi xarici faktorlardan asilidir. Bütün bu faktorlar yegana haqiqi realliq olan Allaha tabe oldugundan insanin azadligi va segimi ilahi irada ila mahdudla§dirilibdir [10, sah 107].
Ontoloji aspekt tövhid konsepsiyasina uygun olaraq bela taqdim edilir ki, tabiat vahiddir va Allaha tabedir. insanda bir-birina qarji duran iki gücün - simvolik olaraq göstarilan gil va ruhun mübarizasi (analoji mübarizani insan camiyyatinda da izlamak olar) gedir. islamda digar dinlardan farqli olaraq ¡eytan Allaha qar¡ji deyil, insanin igindaki ilahi taraflara qarji durur (Quranda deyildiyi kimi, bütün malaklar igarisinda yalniz ¡eytan insanin böyüklüyünü qabul etmakdan imtina etdi). Bu baximdan tabiatda ¡ar yoxdur. Xeyr va §arin mübarizasi isa müstasna olaraq insanin va camiyyatin daxilindadir. Mahz buna göra da sosial sferaya müvafiq olaraq §ariati tövhidin prinsiplarina zidd olmayan dialektik metoddan istifada etmayi münasib sayirdi. Oli §ariati Allahin Qurandaki xarakteristikalarini tahlil edir va bela qanaata galirdi ki, islamda da Allah ikilidir, Allahda yahudilarin Musasinin va xristianlarin isasinin cizgilari birlajir - bu baximdan insan öz tabiati baximdan Allaha ox§ardir.
islamda insan Allahin iradasinin yerdaki icragisidir. Digar varliqlardan onu, birincisi, qeyd olunan ikililik, ikincisi isa iradanin varligi va segim imkanlari farqlandirir. Belalikla, heg bir canli va yaxud heyvan öz tabiatina va ona maxsus olan talabat va instinktlara qarji gixa bilmaz, yalniz iradaya malik olan insan özünün fiziki, manavi va maddi talabatlarina laqeydlik göstarmaya qadirdir, o, özünü irrosional apara bilar, öz iradasina uygun olaraq xeyri va ¡ari özü sega bilar, ilahi ruha va yaxud gila uygun olaraq azad hall eda bilar. Bela qararin azadligi insanda öz segimina münasibatda masuliyyat dogurur. Mahz segimi insanin mahiyyatini müayyan edir, onu müayyan obrazla xarakteriza etmaya imkan verir, günki azaldan insanlar Allah qarjisinda eynidirlar, barabardilar (Tövhidin islam prinsiplari ila ¡artlandiyi kimi).
Onlarda barabar saviyyada ham gil, ham da ilahi ruh i§tirak edir. Osl ekzistensiya insan tarafindan bu va ya digar ideyalari segarkan alda olunur. Tabiatin va insanin rolunun dark olunmasinda §ariati, ¡übhasiz ki, varligin mahiyyatdan önca galdiyini zann edan ekzistensialistlarin baxijlarina yaxindir. Bela ki, Sartr yazirdi ki, "insan avvalca mövcud olur, görüjür, dünyada yajayir va yalniz sonra müayyanlajir", "insan onun varliq layihasi necadirsa, ela olur va o, mövcudluguna göra cavabdehdir", "o, öz ehtiraslarina cavabdehdir". Sartr hesab edirdi ki, insanin heg bir azali yaradici mahiyyati yoxdur va yalniz onun davrani§inda meydana gixan, onun kim oldugunu göstaran segimi var. §ariati da ekzistensialist - ateistlardan farqli olaraq (Sartr da onlara aid idi), bela hesab edirdi ki, insanin mövcudlugu ¡araiti ila ¡artlanmis azali ikili tabiati azad segimin ilkin ¡artlarindan biridir.
Masuliyyata münasibatda isa Sartrin fikrinca, insan
takca öz fardliyina deyil, bütün insanlara cavabdehdir, günki bizdan insan yaradacaq heg bir harakatimiz yoxdur, bizim neca olmaq istadiyimiz bizdan eyni zamanda bizim xayal etdiyimiz kimi olmali olan insan obrazi yaratmazdi. J.P.Sartrla razilajsaq, qeyd etmak olar ki, insan azadligi heg na ila mahdudlaja bilmaz, "Determinizm yoxdur, insan azaddir, insan - bu, azadliqdir".
§ariati da öz növbasinda tasdiq edir ki, insan azadligi va iradasi insan iradasindan farqli olaraq mütlaq olan Allahin iradasi ila sarhadlanir. Bununla da insan takca öz taleyina va öz harakatlarina masuliyyat dajimir, o, ham da Allah qarjisinda va insanlar qarjisinda ona havala edilmij missiyadan ötrü Allahin qarjisinda, ilahi niyyatlarin yerina yetirilmasina göra masuliyyat dajiyir. §ariati ekzistensialistlarin, Sartrin, xüsusila onun insan va insan azadligi haqqinda talimini yüksak qiymatlandirmi§dir. Lakin o qeyd edirdi ki, ekzistensializm insana bu azadliqdan neca istifada etmasini aydinla§dirmirdi, halbuki bundan farqli olaraq, hamin dövrda islamda insana getmali oldugu yolu, xeyr va ¡ar meyarlarinin müxtalifliyini göstarirdilar, insana onun tapsiriqlarini, vazifalarini izah edir va ümid verirdilar.
Qütbün antropoloji konsepsiyasinin bu aspektlari Oli §ariatinin insanin tabiati va missiyasi haqqinda analoji dü§üncalarini xatirladir. Bundan alava, §ariati kimi Qütb da bela bir fakta diqqat yetirir ki, Allah insani öz ixtiyarina buraxmayib, ona hamija riayat etmali olduqlarini göndarib (Qeyd edak ki, Oli §ariati bütövlükda ekzistensialistlarin insan azadligi va masuliyyati barada ideyalari ila razila§ir, yalniz onlarin bu azadliqdan neca istifada etmak haqda dü§üncalarini tanqid edirdi). insanin missiyasi ila bagli ideyanin Qütb tarafindan ¡arhi Oli §ariatinin konsepsiyasi ila oxjardir: insan Allahin yerdaki bandasidir va ilahi iradani yerina yetirmalidir. Said Qütb göstarirdi ki, insan Allahin buyurdugu yolla gedarsa, insan camiyyati dünya ila harmoniyaya giracak, insanlarin mövqeyi isa hatta malaklarin mövqeyindan üstün olacaqdir. Lakin irada va segim azadligina malik olan insan ¡ariata riayat etmakdan boyun qagira bilar, bela yolu segmij camiyyat isa cahildir.
Said Qütbün va Oli §ariatinin antropoloji konsepsiyalarinin Quranin ¡arhina asaslanan uygunlugunu qeyd etmaliyik. Onlarin ontoloji görüjlarinda üst-üsta düjan maqamlar da vardir. Ham Qütbün, ham da §ariatinin konsepsiyasinda göstarilib ki, ruhla badan arasinda mübariza insanin, camiyyatin daxilinda ba¡ verir. Ham §ariatiya, ham da Qütba göra, tabiat vahiddir va bütünlükla Allaha tabedir. Lakin Oli §ariatidan farqli olaraq, Qütb yaradanla yaradilan arasinda kaskin hüdudlar qoyurdu. Bu iki islam mütafakkirinin ontoloji konsepsiyalarini müqayisa etsak, görarik ki, §ariati kimi, Qütb da islam teologiyasindan farqli mövqelarda dayanirlar. Qütbün insanin tabiata qayidiji kimi universal qanun haqqinda düjüncalari onu göstarir ki, "Müsalman qardajlari" nazariyyagisi kosmik yönümlü idi, bu isa Qurana ziddir. Ola bilar ki, Qütb Qarb filosoflarinin falsafasina haddan artiq alüda olmujdur. Bundan bajqa, har iki müttafakkirin baxijlarinda gil va ruh simvollarinin ¡arhlarinda da ilk baxijdan göza görünmayan farqli maqamlar da var.
Bela ki, Oli §ariati Quran matnlarinin gilin insan tabiatini tajkil etmakla yanaji, ham da tabiatin bir hissasi olmasini bildiran aspektina ahamiyyat vermir. Ogar Oli §ariati bu simvolu mahdud ¡jakilda ¡arh edirdisa, Qütbün konsepsiyasinda onun genis ¡arhi mövcuddur, eyni zamanda bu düjüncalar Misir mütafakkirinin falsafasinin ontologiyasinda deyil, sosial nazariyyasindadir. Konkret desak, burada söhbat cahillik talimindan gedir. Qütba göra, Peygambarin va ondan sonra galan dörd xalifanin dövründa olan camiyyatdan bajqa bütün camiyyatlar cahildir. Qütbün bu spesifik mövqeyi onun radikalliqda günahlandirilmasina va bir sira mübahisalara gatirib gixarmijdir.
Oli §ariati isa bu kontekstda bir qadar loyal mövqedan gixi¡j edir. Lakin Said Qütbün tanqidgilari onun konsepsiyasinin sosial aspektlarina daha gox diqqat yetirirlar.
Müsalman icmasinin üzvlari camiyyatin bu prosesi nazaratda saxlamasi sarti ila öz mülkiyyat hüquqlarina ciddi
86
Humanitarian Balkan Research. 2020. T. 4. № 1(7)
философски науки
Veliyev Daxil Cahangir OLÍ ÇARÎATÏ VO SAID QÜTBÜN ...
ömm verirdibr. Xüsusi mülkiyyэtэ münasibэtdэ Qütb ошп elэ §эШэ saхlaшlmaslш vacib hеsab е^§&г ki, bunun üçün mülkiyyэtçi muzdlu эmэkdэn dеyil, çэхsi эmэkdэn istifadэ еtmэlidir, iççibre isэ onlarin qazancinin yarisindan az оlmayaraq layiqli эmэk haqqi vеrilmэlidir. Burada эsas mэsэlэ kapitalin hэdsiz tэmэrküzbçmэsinэ, inhisarin, kasib vэ varlilar arasinda uçurumun yaranmasina izin vеrmэmэk оlmalldlr. Buna göre dэ, эvvэla, Qütb tэkid еdirdi ki, böyük sэnayе vэ aparici istеhsal sahэlэri iqtisadiyyatin özэl sеktоruna dеyil, dövlэt sеktoruna aid о^а!^ vэ buradan gэlэn qazanc хаЦш özünэ çatmalidir.
ikincisi, hazirki halda Sэid Qütb zэkatl (cэmiyyэtin daha yüksэk tэminatll üzvlэrindэn az tэminatllllann хеyrinэ alinan vеrgi) эп еffеktiv mехanizm hеsab еdirdi. Zэkat islamin sütunlanndan biri hеsab оШпш vэ islam dövlэtindэ gэlirlэrin эdalэtli bölüçdürülmэsi zэrurэti üzэrindэ tэkid еdэn müsэlman iqtisadiyyatinin baçlica prinsiplэrindэn biri ralunda çmç еdir. Qütb qеyd еdirdi ki, zэkat yigmaga эsaslanan vеrgi tоplama sistеminin hэyata kеçirilmэsi artiq эmlakln tэbэqэbçmэsindэn vэ kapitalin tэЫükэli tэmэrküzbçmэsindэn qaçmaga imkan vеrir. Müsэlman qardaçligi assоsasiyaslnln idеоlоqunun fikrincэ, zэkat islam dövlэti tэrэfindэn sоsial sfеralarIn maliyyэbçdirilmэsindэ istifadэ оlunur. Zэkatln yigilmasi nэticэsindэ müsэlman cэmiyyэtindэ пэ hэdsiz varlilar, пэ hэdsiz kasiblar, пэ dэhçэtИ yохsulluq, пэ dэ hэdsiz cah-cэlal оlacaqdlr. Bütün insanlara layiqli hэyat tэmin еdilэcэkdir.
Qütb hэm dэ islam tэrэfindэn mэqbul sayilmayan sэlэmçilikdэn, çэriэt tэrэfindэn qadagan оШпап §еу1эМэп (içki vэ nartotika alvеri, qumar biznеsi, fah^lik) alinan qazancin yоlvеrilmэzliyi kimi cэhэtlэrэ dэ diqqэt yеtirir. O, bununla bagli оlaraq, faizsiz krеditlэr vеrэn islam banklarinin vэ içsizbre kömэk kassalanmn yaradilmasini zэruri hеsab еdir. Qеyd еtmэk lazimdir ki, göstэrilэn cэhэtlэr islam inqilabindan sопra iranda tэtbiq оluпmuçdur.
Qütbun iqtisadi görü§bri imam Xоmеynimn islam iqtisadiyyati haqqindaki baхlçlanm хatlrladlr. Qеyd еtmэk lazimdir ki, sоnuncu öz növbэsindэ §эпэйтп sinifli cэmiyyэtin yaradilmasi tеzisinэ vэ marksizmэ rэgbэtinэ qarçi kэskin tэnqidlэ çmç еШ^г. Bu baхlmdan sоsial vэ iqtisadi münasibэtlэrdэ Sэid Qütb Oli §эriэtidэn daha mülayim, mötэdil mövqеdэ durur. Bununla bеlэ, Oli §эпэй islam fэlsэfэsi tariхindэ хüsusi yеr tutur. Oli §эпэй islamdaki islahatçi cэrэyamn nэzэriyyэçisi kimi intibah qanadinin nümayэndэsidir. §эпэйт bэzэn Gэmalэddin Ofqaninin vэ Mэhэmmэd Obdühün (Abdonun) idеya varisi adlandirirlar, amma bu müqayisэnin düzgünlüyü sоn dэrэcэ з^Ыэ^г, çrnki sоnuncular daha çох aqnоstiklэr - öz müsэlman mэdэпiyyэtiпin еyпiliyiпi saÄlamaqla
Qэrb kapitalizminin nümunэsi оlan islam cэmiyyэtiпin mоdеmizasiyaslmn tэrэfdarlan kimi çmç еdэn islam intibahinin idеоlоqlaп idi. Oli §эriэtidэ Mэhэmmэd iqbalin baхlçlan rэgbэt оуаШ^. Eyni zamanda §эпэй bir filоsоf kimi Qэrb fэlsэfэsi tэlimlэriпin - ekzistеnsializmiп, markuzianligin, marksizmin önэmli tэsiriпi hiss etmiçdir. Oli §эпэйтп kоnsеpsiyaslmn огушаПф оndan ibaretdir ki, о, islam dininin maЫiyyэtini dэrk еdэrэk, islamin Mэhэmmэd Pеygэmbэr dövründэki prinsiplэrэ qayitmaq tэlэbiпi эsaslandшr, müsэlmanllgln ciddi islahatini zэruri hеsab еdirdi.
Lakin §эпэйтп ideyalari bu istiqamэtbrin müasir islam cэmiyyэtinэ panasеya kimi ifadэ оluпmaslndan ibarэt dеyildi, эksinэ, filоsоf bu nэzэriyyэпin ^üncü dünya ölkэlэriпin prоblеm vэ realligina tэtbiqiпi, kapitalist ölkэlэriпin sэnayе münasibэtbrinэ aludэçilikdэn хilas оlmaslm vacib hesab edirdi. Filоsоf Qэrbi kоr-kоranэ vэ agilsiz §эЫШэ tэqlid еtmэyin э1еуЫтэ çmç еdirdi, lakin müsэlmana vэ islama aqrеssiv vеstеmizasiyaya adеkvat qarçi durmaq ü?ün, "düçmэm üzdэn tanimaq ^ün" vэ öz mэdэniyyэtini vэ dinini yaÂÇi bilmэk ^ün Qэrb mэdэпiyyэti йэ taniç оlmagl zэruri hеsab еdirdi. "Özümdэ hansisa hэqiqэti эldэ еtmэk üçün mэn о birisindэn kеçmэliyэm" dеyэn Sartrin §эпэйуэ göstэrdiyi tэsir burada aydin hiss о^ш.
Bеlэliklэ, Sэriэtiпin fikrincэ, özündэ marksizmin,
ekzistеnsializmin güclü tэreflэrini эks еtdirэn idеyalar islam dinindэ müэyyэn yеr tutur, еyпi zamanda ошп qüsurlarini kоrrеktэ еdir. Buna göre dэ Oli §эпэй hэmin kоnsеpsiyalann müsэlmanllga tохuпmasl nöqtеyi-nэzэrindэn ümumi prоblеmatikaslm, hэmçiпin bu fэlsэfi dоktrinalann vэziyyэtiпi islamin hüquqlari baхImIndaп tэnqid еdirdi. islami (özünün islahata mэruz qalmiç variantinda) §эпэй tэkcэ bэzi §эщ хalqlaпmn dini vэ mэdэniyyэtinin bir Ыissэsi dеyil, §эщ ib Qэrb arasinda, sag ib sоl arasinda, iki müsbэt arasinda, baçqa sözlэ, sahэпin mэrkэzindэ оlmaga çagiriç vэ insanin mövcud оlmasl, ictimai münasibэtlэrin dэyiçmэsi, sоsial bэrabэrsizliyin vэ istismarin lэgv еdilmэsi kimi baça düsürdü.
ictimai sistemi tэnqid edэrkэn iran filosofu faktiki olaraq kapitalizmi vэ sosializmi fэrqlэndirmir, belэ ki, onun fikrincэ, "insanlar eyni tipdэn yaranirlaf'. Sэnaye cэmiyyэtindэ dэyэrli istiqamэt hэm kapitalist, hэm dэ sosialist baximindan öz эsaslnda "ekonomizm" prinsipi yaradir. insanlarda bütün mэnэvi meyillэпmэ vэ çэxsi hэqiqi dэyэrlэri mэhv olmuç maddi istehlak meydana gэtirir vэ daim inkiçaf etdirir [10, s.32-33].
Kapitalizmi, "ümumi özgэmпkibçdirmэdэ" günahkarlari, "manavi dэyэrlэrin tэnэzzülü" vэ "intellektual tiranligi" эmэlэ gэtirэn sosializmi, "fanatik inami" vэ dialektik materializmi tэnqid edэrkэn §эпэй "üçüncü yol" haqqinda düijünür. "Нэг kэsdэn qabiliyyэtinэ görэ, Ыэг kэsэ tэlabatIna görэ" prinsipi йэ idare e^h^k cэmiyyэt qurmagin ideyasi islam ideoloquna Platonun "ideal dövl^t" vэ ya э1 -Fэrabiпin "Xeyirxah §эЫэг" layihэsi kimi utopik görünür (3, s.40). §эпэй "süurluluga" istiqamэtbndiribn dindarliqla qirilmaz эlaqэsi olan iqtisadi istehsalin inkiçaf etdirilmэsi vэ bu tэsir vasitэlэri йэ istehlaki nizama salmagi mümkün vэ vacib hesab edir. Çox güman ki, §эпэй hesab edir ki, mövcud tezisin yenidэn içlэпmэsi onunla nэticэlэnэ bibr ki, insan xoçbэxtliyinэ çatmaq ^ün asketizm yolu ib getmэlidir. Ona görэ dэ o qeyd edir ki, islam hissi istэklэrin hэzzindэn imtina etmэyэ çagirmir.
§эпэйтп "¡jüurlu" istehsal vэ istehlak ideyasi "islam hökümэtinin" bir çox ideoloqlari tэrэfindэn istifadэ edilmiçdir. 1978-1979-cu ilbr inqilabinin qэlэbэsindэn sonra iranda "Ыэг kэsdэn qabiliyyэtinэ göre, Ыэг kэsэ dindarligina (mömiпliyinэ) görэ "priпsipinэ müvafiq olan istehsalatin vэ istehlakin tэçkilinэ cэhd olunmuçdur. "israfçi" istehlakin эleyЫinэ olaraq, "islamlaçma vэ iranlaçma" ib эlaqэdar §эпэй qeyd etmiçdir ki, "tovhid _ iqtisadiyyati" Qэrbdэ mэпimsэпilmiç vэ onun tam эksinэ iran cэmiyyэtinэ "tэЫгif edilmiç" formada iqtisadi э^эЬгэ mэnэvi zэrэrlэ, güclэ calanmiçdir. islam istehlakinin idarэedici prinsipi daxili istiqamэtli olmalidir; bu prinsipi "Tann qarçisinda qorxu" anlami йэ xarakterizэ etmэk olar.
§эпэй "bu istiqamэtdэ hэrislikdэn vэ asililiqdan necэ azad olmaq olar vэ Tanriya necэ müracbt etmэk olar" haqda fikirlэr söybmiijdir. islam prinsipinin эsaslaпdlnlmaslndaп iqtisadi mэnada ancaq istehlak sahэsindэ deyil, hэmçiпin эmэk xarakterli эlaqэlэrdэ dэ istifadэ olunmalidir. §эпэй göstэrirdi ki, bizim cэmiyyэtimizdэ эmэklэ mmas^tin motivi iççinin Tannya yönэldilmэsinэ xidmэt etmэlidir. Öz növbэsindэ эmэk isэ dэrketmэ vэ ruhlandirma yaratmalidir ki, insan Ыэйз heç bir çey эldэ etmэsэ dэ, bunun üçün çaliçsin. Sonraki mэrhэlэdэ insan zэЫmэti dэyэrlэndirdikdэ bunu Tanrinin nemэti kimi qэbul etmэlidir.
Natic3. Аpaпlan müqayisэyэ yеkun vuraraq bеlэ bir nэticэyэ gэlmэk о1аг ki, Sэid Qütb vэ Oli §эпэй fэlsэfi-sosial ideyalannda ümumi cэhэtlэrlэ yanaçi fэrqli yanaçmalara da malik olmuçlar. Onlann kоnsеpsiyalaпnda tэkzib edilmэsi mümkün olmayan, Ыэг ikisinin islamin yüksэliçi idеоlоqlaп düçэrgэsinэ mэхsus оlmaslm nэzэrdэ tutan çохlu tэmas nöqtэlэri var. Bununla belэ, mütlэq qeyd edilmэlidir ki, Qütbün kоnsеpsiyaslmn müэyyэn mэqamlan nэiпki köhmlmisdir, hэm dэ açiq-açkar zэrэrlidir.
Birincisi, müxtэlif dinbre mэnsub insanlarin münasibэtlэri kifayэt qэdэr mürэkkэb ,eyni zamanda kövrэk mэsэlэdir. Oslindэ Hanqtinqtоn sivilizasiyalarin toqquçmasi layihэsiпi isby^rok müsэlmanlar vэ qеyri-müsэlmanlar
Veliyev Dahil Jahangir SOCIAL-PHILOSOPHICAL VIEWS ..
philosophical sciences
arasinda a§ilmaz saddin qurulmasi fikri müsalmanlarin sivilizasiyon va siyasi özünütacridina imkan yaradir. ikincisi, öli §ariatinin aktualligini dark etdiyi radikal müsalmanlarla va dünyadaki kanar güclar arasinda son daraca zaruri olan dialoqun gatinliyi göz qabaginda idi. Ügüncüsü, §ariatidan farqli olaraq, Qütb camiyyatla alaqalarini zaifladan, qapali va sart §akilda strukturla§mi§ ta§kilat yaradan, küga va meydanlarda böyük siyasi müqavimat potensialina malik olan segilmi§ qrupa daha gox önam veridi. Bu cür hal isa ölka ügün, xalq ügün hami§a cox zararli natica ila sona gatir.
öDöBiYYAT SiYAHISI:
1. Aslanova R. N. islam va madaniyyat. Baki: Azarbaycan Universiteti nayriyyati, 2002. — 405 s.
2. dli Hieran Tabrizi. islamin gizli qalmiy haqiqatlari. Baki: Mahdiyar nayriyyati, 2008. — 216 s.
3. 3llama Tabatabainin hüzurunda 727 sual — cavab (Tarcüma edan Mir Cafar 3yyubzada). Baki: Ülvi hayat nayriyyati, 2008. — 377 s.
4. 3sgarov E.M., Rahimov N. 3. islamin asaslari, falsafa, tarix va axlaq baximindan. Baki: Dini araydirmalar markazi, 2002. — 319 s.
5. Hüseynov H. B. iran dini-siyasi va falsafi fikrinda "islam inqilabi" konsepsiyasi. Baki: Elm, 1989. — 225 s.
6. Hüseynov H. B. Seyid Mahmud Taleqaninin dini -siyasi talimi va sosial falsafasi. Baki: Sada, 2006. — 390 s.
7. imanov H., 3hadov A., 3hmadli N. Etnik dinlar va dünya dinlari. Baki: Elm, 2003. — 372 s.
8. Qurani Karim (Tarcüma edan Mirza Rasul ismayilzada Duzal). Baki: 3l — Huda nayriyyati, 2005. — 613 s..
9. Ali §eriati. Öze dönüy. istanbul: istanbul-kitabevi, 1999. — 461s.
10. Richard Y. Contemporary Shii Thought — Keddie N. R. Roots of Revolution: an interpretive History of Modern Iran. New Haven-London: 1982. — 292 p.
88
Humanitarian Balkan Research. 2020. X 4. № 1(7)
