CC BY
11философски Hasanova Parvin Qhmsd qizi
науки iNTUiSiYA QEYRI-KLASSIK RASIONALLIGIN ...
UDC 130.2
DOI: 10.34671/SCH.HBR.2020.0401.0018
iNTUiSiYA QEYRi-KLASSiK RASiONALLIGIN KOMPONENTi KiMi
© 2020
Hasanova Parvin Olimad qizi, dosent, Falsafa kafedrasi Baki Dovlat Universiteti (1148, Azarbaycan, Baki, Z.Xalilov 23, e-mail: [email protected])
Xulasa. Insan varliginin bioloji va psixi taraflarini aks etdiran falsafi antropologiyada, bir tarafdan bioloji va sosial, digar tarafdan butovlukda insan problemi ila bagli olan masalalardan biri insanda §uuri va qeyri ¡juurinin nisbati problemidir. Son illar elmi-falsafi adabiyyatda tasaduf etdiyimiz an aktual masalalardan biri elmi-idrakda rasional va qeyri-rasional amaliyyatlarin varligi ta§kil edir. Rasionalliq insan idrakina xas olub va onun tafakkurunun atributuna gevrilan an yuksak intellektual vaziyyatlardan biridir. insanin idraki faaliyyatinin atributu sayilan qeyri rasional amaliyyatlar da rasional amaliyyatlar kimi obyektiv proseslar olub, insanlann §uur va iradasindan asili olmayaraq beynin beynin muxtalif sahalarinda tasir gostaran biososial qanunluqlar asasinda ba§ verirlar. Lakin rasional amaliyyatlardan farqli olaraq qeyri-rasional amaliyyatlar insanlar ugun maqsada uygun forma almadiqlarindan butovlukda onlari tamin etmirlar. Bununla bela har cur rasional formalar kimi, qeyri-rasional amaliyyatlarda insan §uurundan kanarda qalmayib, bu faaliyyatin atributu kimi movcuddurlar. insanin yaradiciligi onun idraki qabiliyyati asasinda ba§ verir, yaradiciligin mahiyyati mahz idraki faaliyyatda agiqlanir. Tasadufi deyil ki, insanin yaradici komponentlari onun ham hissi tasavvurlardan, ham anlayi§li obrazlarinda, ham canli seyrinda, ham da empirik va nazari biliklarinda tasir gostarir. insanin §uurunda galacaya istiqamatlanan ideal tipli anlayi§larda funksiyala§ir. Burada abstrakt tafakkurun mahsulu olan va galacayin obrazini ehtiva edan hissi tasavvurlarda movcuddur.
Afar sozlar: rasionalliq, yaradiciliq, intuisiya, daretma prosesi.
INTUITION AS A COMPONENT OF NON-CLASSICAL RATIONALITY
© 2020
Hasanova Parvin Ahmed, Associate Professor, Department of Philosophy Baku State University (1148, Azerbaijan, Baku, Z. Khalilov St., 23, e-mail: [email protected])
Abstract. In philosophical anthropology, reflecting the biological and psychological aspects of human existence, on the one hand, this is the ratio of biological and social, and on the other hand, it is the problem of the connection of the conscious and the unconscious in a person. One of the most pressing problems that we have encountered in scientific and philosophical literature in recent years is the presence of rational and irrational directions in scientific knowledge. Rationality is one of the highest intellectual states, which is inherent in human perception and is an attribute of his thinking. Unconscious actions, which are considered attributes of a person's cognitive activity, are objective processes, such as rational operations based on biosocial laws that affect different areas of the brain, regardless of the consciousness and will of people. However, unlike rational actions, irrational actions generally do not satisfy people, because they are not given in the desired form. However, as in all rational forms, people in their irrational do not remain outside their consciousness, they are attributes of this activity. Human creativity is based on his cognitive abilities, and the essence of his creativity is revealed in cognitive activity. It is no coincidence that the creative components of a person are affected by both his imagination and their perceived images, both in empirical and theoretical knowledge. They function in the human mind in representations of the ideal type for the future.
Keywords: rationality, creativity, intuition, perception.
ИНТУИЦИЯ КАК КОМПОНЕНТ НЕКЛАССИЧЕСКОЙ РАЦИОНАЛЬНОСТИ
© 2020
Гасанова Парвин Ахмед, доцент кафедры философии
Бакинский государственный университет (1148, Азербайджан, Баку, ул. З.Халилова, 23, e-mail: [email protected])
Аннотация. В философской антропологии, отражающей биологические и психологические аспекты человеческого существования, с одной стороны, это соотношение биологического и социального, а с другой стороны - это проблема связи сознательного и бессознательного в человеке. Одной из наиболее актуальных проблем, с которой мы столкнулись в научной и философской литературе в последние годы, является наличие рациональных и иррациональных направлений в научном познании. Рациональность - одно из высших интеллектуальных состояний, которое присуще человеческому восприятию и является атрибутом его мышления. Бессознательные действия, которые считаются атрибутами когнитивной деятельности человека, представляют собой объективные процессы, такие, как рациональные операции, основанные на биосоциальных законах, влияющих на различные области мозга, независимо от сознания и воли людей. Однако, в отличие от рациональных действий, иррациональные действия вообще не удовлетворяют людей, поскольку что они не даются в желаемой форме. Однако, как и во всех рациональных формах, люди в своих иррациональных не остаются вне своего сознания, они являются атрибутами этой деятельности. Творчество человека основывается на его познавательных способностях, и в познавательной деятельности раскрывается суть его творчества. Не случайно, что на творческие составляющие человека влияют как его воображение, так и их воспринимаемые образы, как в эмпирическом, так и теоретическом знании. Они функционируют в сознании человека в представлениях идеального типа для будущего.
Ключевые слова: рациональность, креативность, интуиция, восприятие.
Giri§. intuisiya insan faaliyyatinin muhum formalarindan va tahlili muhum ahamiyyat kasb edan intuisiya prosesinin sayilan yaradiciliq prosesinin mexanizmini §artlandirsn mexanizmi bugunadak atrafli 6yranilmami§dir. Buna gorada muhum amillardan biri olub, insan idrakinda rasionalliqla bu prosesin geni§ miqyasli tadqiqi insan psixikasinin yana§i dayanan qeyri-rasional amaliyyatdir. Rasional sirrlarinin agilmasi baximindan muhum ahamiyyat kasb tafakkur yalniz hissi idrakla deyil, ham da idrakin rasionaldan edan aktual bir masaladir.
kanarda yerla§an formalari ila da baglidir. idrak prosesinda Malum oldugu kimi, insan zakasi tabiatin ecazkar, anlayi§, muhakima, aqli natica ila yana§i taxayyil, fantaziya, mocuzali va unikal toramasidir. Dunyanin nega-nega emosiya va s. amillarda mustasna ahamiyyat kasb edir. sirrlarini agiqlami§ insan zakasinin ozunun da hala agilmami§ Onlarin igarisinda intuisiya-insanin, mantiqimulahizalarin sirrlari vardir. insan tafakkurunun cavablandirmasi gatin va subutlarin bilavasita i§tiraki olmadan haqiqati dark etma olan bir negasuallar vardir.
qabiliyyati xususi ila boyuk ahamiyyat kasb edir. Tatqiqi_Problemin i^lanma daracasi. Intuisiya probleminin falsafi
Hasanova Parvin Ahmed philosophical
INTUITION AS A COMPONENT OF NON-CLASSICAL ... sciences
irsi son daraca zangindir. Qadim mütafakkirlar intuisiya anlayi§ini seylarin real vaziyyati kimi ba§a düsürdülar. intuisiya masalasinda ilk dafa Platon va Aristotelin talimlarinda görmak olur. Platonun intuisiya haqqindaki mülahizalari xüsusila maraqlidir. Platon intuisiyani daxili görma, aqlin yüksak intellektual qabiliyyati adlandirirdi. Platona göra intuisiya insandan kanarda va ondan asili olmayaraq mövcud olan abadi va dayi§maz ideyalari dark etmaya imkan verir. Göründüyü kimi onun intuisiya haqqinda tasavvürlari onun obyektiv idealist baxi§lari ila bagli idi.
Platon va Aristotelin falsafi irsi sayasinda intuisiya hissi idrakdan abstrakt tafakkür sahasina kegirilarak nazari bilik va qnoseoloji problem statusu qaranmi§dir. Lakin insanin idraki faaliyyatinda nümayis etdirdiyi yüksak qabiliyyat kimi intuisiya yalniz Yeni dövr falsafasinda, xüsusila Dekartin rasionalizminda birinci daracali ahamiyyat kasb etdi. F.Bekonun empirizm falsafasida intuisiya öz aksini tapdi. Bekona göra tarix, falsafa va poeziya müvafiq olaraq idrak sahalari yaddas, taxayyül va zaka kimi üg möhtasam dayaga söykanirlar [1].
Falsafada intuisiya probleminin kafi Yeni dövr falsafasinda, tabiatsünasliginda, riyaziyyatinda müstasna xidmatlari ila yadda qalmi§ R.Dekartin adi ila baglidir. Dekarta göra intuisiya ruhumuza daxil olmus ideyalari görmaya imkan veran yegana vasitadir. Bütün bunlara baxmayaraq na antik na da Yeni dövr filosoflari intuisiyanin strukturunu izah eda bilmami§lar. Filosoflarin sonraki nasillarin intuisiya haqqinda irali sürdüklari maraqli mülahizalara baxmayaraq onun izahinda ciddi iralilayis ba§ vermami§dir.
Son illarin bir sira elmi asarlarinda monoqrafiya va maqalalarda intuisiyanin aktual masalalari öz aksini tapmi§dir.
Müasir falsafi adabiyyatda intuisiyanin özünün dark edilmazliyi, bilavasitaliyi va gözlanilmazliyi ila farqlanan idrak formasi olmasi haqqinda tasavvürlar genis yayilmi§dir. intuisiya insanin bilavasita müsahidalar vasitasila qavradigi obyektlar haqqinda ayani tasavvürlarin formalasdirmasi qabiliyyatidir. (V.P.Bryanski, Lui de Broyl va b.) Akad.S.i.Vavilovun tabirinca intuisiya insanin problem irali sürmak, tatqiqatan naticalarini iralicadan söylaya bilmak qabiliyyati, V.Kopernika göra, idrakda hissi va rasiona momentlarin birla§masinin spesifikliyini ifada edan idrak formasi, A.Eyn§teyna göra isa hissi va mantiqi idrakin qar§iliqli tasirinin spesifik üsuludur. [7]. Mütaxassislarin fikirlarina isnadan söyladiyimiz mülahizalar insanda intuisiya qabiliyyatinin mövcud olmasini tastiq edir.
insanda intuisiya qabiliyyatinin olmasi fakti zamanamizin bir gox görkamli alimlari tarafindan tastiq olundu. iyirminci asrin görkamli fransiz alimi Lui(Lui) de Broyl yazirdi ki, agar elmin asaslari xalis rasional saciyya da§isaydi, o halda nazariyyalarin inki§afi va onlarin tez-tez dayi§masi mümkün olmazdi. Onun sözlarina göra alimin tafakkürünün heg na hami§a rasional olmayan fardi xüsusiyyatlarinin elmi tatqiqata tasiri vardir. Man xüsusi halda insanlarda müxtalifliyi ila farqlanan taxayyülü va intuisiyani nazarda tuturam. Alamin fiziki manzarasini bir hissasinin ayani sakilda tasvir etmaya va bununla onun bazi detallarini aíjkarlamaga imkan veran taxayyül va agir gakili sillogizim ila heg bir alaqasi olmadan qaflatan ba§ veran daxili nurlanma vasitasila realligin darinliklarini agan intuisiya insan aqlinin imkanlandir: elmin yaradilmasinda onlar hami§a mühüm rol oynamiíjlar va bugün da davam etmakdadir.
Zakanin an böyük ka§flari mahz bu sigrayi§lar asasinda ba§ verir. Buna göra da insan aqli son naticada ona nisbatan daha yax§i hesablayan va tasnif edan, lakin özlüyünda na tasavvür, na da hiss etmayi bacaran ma§in robotlar üzarinda saksir üstünlüya malikdir.
dsas mazmun. Malumdur ki, insanin manavi hayatinda onun yadda§i, taxayyülü, diqqati, fahmi, habela bir sira digar qabiliyyatlari (emosiyalar, irada va s.) mühüm rol oynayir. Sözsüz ki, bu hadisalar igarisinda intuisiyanin öz yeri vardir. Yeni biliklara inamla yol agan intuisiya spesifik idrak va 78
abstrakt tafakkür kimi bütün insanlara xas olan qabiliyyatdir.
intuisiyani eksperimental üsulla oyranmak mümkündür.
intuisiyanin ümumiliyini, insanlar arasinda genis yayilmasini onun öyranilmasi üzra aparilan gündalik müsahidalar da tastiqlayir. Bu müsahidalarin naticalari göstarir ki, mahdud informasiya saraitinda masalanin süratli hallini talab edan qeyri-standart situasiyalarda subyekt öz harakatlarini götür-qoy edarak hall etmayin üsulunu qabaqcadan hiss edir. Alimlarin, konstruktorlann, yazigilarin, rassamlarin, bastakarlarin öz yaradiciliq sahasinda yeni naticalar alda etmalari faktlari basar madaniyyatina goxdan malumdur.
Bir sira elmlarin nailiyyatlari mahz intuisiyanin tasiri ila bagli olmusdur. Bu baximdan A.Eynsteynin nazari yaradiciligi haqqinda mülahizalari gox maraqlidir. Eynsteyna göra hipotez elma empirik faktlar asasinda "gatirilsa" da o, bilavasita hamin faktlardan gixanla bilmir, zira aks halda hipotez heg hipotez olmazdi. Alim müsahida olunan hadissalarin izahi ügün müxtalif hipotezlar yarada bilar va dünyanin darki ügün müxtalif hipotezlar yaratmaga borcludur. Bu hipotezlarin hansini qabul edilacayi masalasi onlardan gixarilan naticalarin empirik yoxlanilmasi yolu ila hall edilir. Eynsteyn öz saxsi yaradiciliginda da bu mövqeya söykanirdi. Onun nisbilik nazariyyasinin gixis müddaalari tacrübi materiallarin induktivcasina ümumilasdirilmasi olmayib (halbuki, o nisbilik nazariyyasinin yaradilmasinda empirik faktlari nazara almisdi), sadaca "güganin", "kasfin", basqa sözla intuisiyanin mahsullari idi. Eynsteyn güman edirdi ki, nazariyyani tacrübi vasita ila yoxlamaq mümkün olsada, tacrübadan bilavasita nazariyyaya aparan yol mövcud deyildir. Bununla bela hissi tacrübadan nazari anlayislara aparan yol mövcuddur, lakin bu yol mantiqi yol olmayib, mahz intuisiyadir. intuisiya hissi tacrüba ila nazari anlayislari birlasdiran manavi halqadir. Eynsteyn göstarirdi ki mantiqa zidd getmadan heg bir natica alda etmak mümkün deyildir, haqiqi dayar mahiyyatca ancaq intuisiyadir [5, s. 221-222].
intuisiyanin falsafi idrak sahasindada ahamiyyat kasb edir. Tadqiqatgilar Aristotelin sillogizimlarini, R.Dekartin falsafa va riyaziyyatin birlasmasi ideyasini, i.Kantin antinomiyalarini va s. kasflari mahz intuisiyanin tazahürü ila baglayirlar.
intuisiya fenomeni kifayat qadar genis va tutumlu olsada, bazi tadqiqatgilarin fikrina göra o intuitiv hesab edilan hadisalarin heg da hamisini ehtiva etmir. Masalan, tafakkürda bazan ela aqli naticalara rast galmak olur ki, onlari askar formada ifada etmak mümkünsüz olur: bela aqli naticalarin tazahürü gözlanilmaz olsa da bazi tatqiqatgilarin gümanina göra onlar heg da intuitiv olmurlar. Müayyan situasiyalarda xarici tasirlara özlarinin avtomatik reaksiyalari ila farqlanan va subyektin psixikasinin §üuralti va §üursuzluq sferalarinda fizioloji mexanizmlara malik olan instinqlari da intuisiya kimi qabul etmak olmaz. Bir sira hallarda hiss orqanlari ila yaradilan qavrayi§lari da "hissi intuisiya" adlandirirlar. Ümumiyyatla, intuisiya spesifik fenomen kimi goxmanalidir [2]..
intuisiyanin digar bir mühüm cahati onun bilavasita saciyya da§imasidir. Malumdur ki, bilavasita bilikdan farqli olaraq bilavasita bilik mantiqi sübuta söykanmayan bilikdir. intuisiya o zaman bilavasita bilikdir ki, yeni müddaalarin irali sürülmasi zamani onun hissi tacrübanin va nazari qura§dirmalarin ardinca gali§i mantiqi zaruratla ba§ vermir. ógar nazara alsaq ki, intuisiya intelekta aid olub, cisimlarin mahiyyati ila baglidir, bu halda ona bela tarif vermak olar: intuisi- insanin heg bir sübuta müraciat etmadan haqiqata düz yolla gata bilmak qabiliyyatidir [5, s. 223].
Yuxarida söyladiklarimiz intuisiya fenomeninin daha iki sahasini agiqlamaga imkan verir: birincisi intuisiyanin gali§inin qafil olmasi, ikincisi onun ba§adü§ülmazliyi. intuisiyanin faaliyyati zamani problemin halli qaflatan, gözlanilmadan, tasadüfan, yaradiciliq ügün maqsada uygun elmi axtariíjlarin heg da alveri§li olmadigi bir §araitda ba§ verir.
Demali, insanin intuitiv qabiliyyati ügün aisagidaki cahatlar Humanitarian Balkan Research. 2020. T. 4. № 1(7)
философски науки
Hasanova Parvin Qhmad qizi iNTUiSiYA QEYRi-KLASSiK RASiONALLIGIN ...
xarakterikdir: 1) Mэsэlэnin birdэn-birэ gözlэnilmэdэn hэlli. 2) Mэsэlэnin hэlli yollarinin vэ vasitэlэrinin dэrk olunmasi. 3) Obyektin mahiyyэti sэviyyэsindэ hэqiqэtэ nail olunmasinin bilavasitэ sэciyyэ daçimasi. Göstэrilэn эlamэtlэr intuisiyanin ona yaxin olan psixi vэ mэntiqi эlamэtlэrdэn fэrqlэndirir. Müxtэlif mэnalarda, müxtэlif çэraitdэ intuisiyanin çtardan uzaqligi müxtэlif ola bilэr.
intuisiyanin növlэri müxtэlifdir, subyektin fэaliyyэt spesifikasindan asili olaraq intuisiyanin tэzahür formalari müxtэlif olur. Beb hallarda maddi praktikanin fэaliyyэti vэ mэnэvi istehsalin forma xüsusiyyэtlэri aqronomun, hэkimin, bioloqun, nэzэri fiziki, poladэridэnin intuisiya xüsusiyyэtlэrini müэyyэn edir. Bu baximdan intuisiyalari texniki, elmi, adi, hэkimlik, bэdii vэ s. növbre ayirmaq olar [4].
idrak prosesindэ Mmayiç etdirdikbri yeniliyin xarakterim görэ intuisiyalari standartlaçdirilmiç vэ evristik (yaradici) intuisiyalara ayirmaq olar. Elmi эdэbiyyatlarda birinci növünü reduksiya intuisiyasi da adlandirirlar.
Evristik (yaradici) intuisiya isэ standartlaçdirilmiç intuisiyadan mahiyyэtinэ göre fэrqlэnir, o prinsipcэ yeni biliyin, hissэsi vэ ya anlayiçli yeni qroseoloji obrazlarin formalaçmasi ilэ baglidir. Hэkim olan prof. S.P.Botkin öz elmi fэaliyyэtindэ dэfэlэrlэ evristik intuisiyadan istf^ etmiçdir. Evristik intuisiya ona tibb alэmindэ "Botkin xэstэliyi" adi ib taninan kataral sariliq xэstэliyinin infeksiya tэbiэtli olmasi haqqinda hipotezi irэli sürmэyэ imkan vermiçdir.
Evristik intuisiya bircinsli olmayib, öz növbэsindэ ayri-ayri növlэrэ bölünür: eydetik vэ konseptual formada mövcuddur.
Qeyd etdiyimiz kimi intuisiyanin növlэrindэn biri eydetik intuisiyadir. Eydetik intuisiyaya misal olaraq Kekule tэrэfindэn benzol molekulunun strukturu haqqinda sôybnmiç эyani tэsэvvürü vэ ya Rezerfordun atomun strukturu haqqinda tэklif etdiyi эyani tэsэvvürü göstэrmэk olar. Bu tэsэvvürlэrin spesifikliyi ondadir ki, onlar hissi tэcrübэnin mэlumatlarlnin sadэ yolla yaradilmasina müncэr edilmэyib, sadэcэ anlayiçlar vasitэsilэ formalaçdirilmiçdir. Konseptual intuisiyaya Hamiltonun yaradiciliginda kvaterion haqqinda anlayiçin tэtbiqini misal göstэrэ bilэrik. Bu anlayiçlar ardicil inkiçaf etdirilэn mэntiqi mülahizэlэr эsaslnda deyil, alimin fikrindэ baç verэn siçrayiçlar vasitэsilэ yaradilmiçdir. Onlarin formalaçmasinda müvafiq hissi obrazlarin kombinasiyasida müsbэt эhэmiyyэt kэsb etmiçdir.
Yaradici intuisiya hissi obrazlarla abstrakt anlayiçlarin qarçiliqli tэsirindэn törэyэn vэ mэzmunu пэ эvvэlki qavrayiçlarin sadэ sintezinэ, nэdэ mövcud anlayiçlar üzэrindэ aparilan mэntiqi эmэliyyatlara müncэr edib bilmэyэn yeni obrazlarin vэ anlayiçlarin yaradilmasinin spesifik idrak prosesidir.
Qeyd edэk ki, intuisiyanin qnaseoloji aspektinin açiqlanmasi üçün Mmayiç etdirilэn bu nöqteyi-nэzэrin xeyrinэ daha bir arqument göstэrэ bilэrik. Bu arqument, insan praktikasinin spesifik qnoseoloji tэbiэti ib baglidir. Praktika anlayiçimn mahiyyэtinэ diqqэtlэ yanaçsaq görэrik ki, insanin bu fэaliyyэt formasi nэinki эп ümumi, hэm dэ bilavasitэ gerçэklik xarakteri daçiyir.
Hazirda intuisiya probleminin açiqlanmamiç mэqamlarl çoxdur. Intuisiya ilэ bagli hэlэlik aydinlaçdirilmamiç suallarin kökündэ beb bir sэbэb yerbçir ki, informasiyalarin içbпmэsi üçün istifadэ olunan obyektiv tэfэkkür proseslэri bir müddэt eb cэrэyan edir ki, d^ümn subyekt onlari dэrk etmэyэ qadir olmur. Halbuki, bu proseslэr dэ dэrk olunmuç tэfэkkür qanunlari эsaslnda baç verir.
intuisiya adlanan mэnэvi fenomen sözün эsl mэnaslnda dэrk olunmamiç tэcrübэdir. insan özünün §üuralti tэfэkküründэn istifadэ etmэyi oyrэnmэlidir. O, fikirbrini "qэtibçdirmэk" mэqsэdilэ hэr hansi bir içini tэxirэ saldiqda, ümidini ilk növbэdэ, öz tэfэkkürünün §üuralti sэviyyэsindэki fэaliyyэtinэ baglayir [6].
insanin fikir dünyasi çox mürэkkэbdir. Bu, ondan görünür ki, yalniz çtarlu fэaliyyэtdэ deyil, hэm dэ §üuralti sferadan эп mürэkkэb fikri mэsэlэlэr beb öz hэllini tapa bilir. Beb hallarda informasiyalarin içbпmэsi prosesinin özü dэrk olunmur, süura isэ onun yalniz nэticэlэri daxil olur. Baçqa
bir halda isэ adama elэ gэlir ki, ona "nurlanma" göndэrilmiç, haradan meydana gэlmэsi mэlum olmayan ugurlu bir fikir onun varligina hakim kэsilmiçdir. Halbuki bu "ugurlu" fikir insan süurunun altinda, informasiyalarin statik içbпmэsi nэticэsindэ yaranmiç vэ yalniz sonradan dэrk olunmuçdur. §üuralti tэfэkkürün öyrэпilmэsiпin çэtiпliklэrindэn biri bundan ibaretdir ki, özünümüçahidэ vэ özümhesabat belэ hallarda prosesin hэqiqi gediçindэn kэnara çixa bilir.
Elmi-nэzэri yaradiciliqda variantlarin seçilmэsi qeyri-§üuri baç vere bilэr. Belэ hallarda adэtэn, sэmэrэsiz yollar tэkrib olunur, hэllэ aparan yollar isэ "§üur sahэsinэ" daxil edilir "Nurlanma" vэ ya insaytin mahiyyэti mэhz bu prosesdэn ibarэtdir.
Mэlumdur ki, uçaqlarin iki yaçindan beç yaçlnadэk aydin, sэlis пitqэ yiyэlэпmэsi hadisэsi özlüyündэ diqqэt çэkэn yaradici prosesdir. Uçaqlarda sэlis nitqin formalaçmasinda Süuralti proseslэrin dэ rolu böyükdür. Hэr bir normal adamin п^э yiyэlэnэ bilmэsi qabiliyyэti belэ qэnaэtэ gэlmэyэ эsas verir ki, yaradiciliq hэr bir insana xas olan xüsusiyyэtdir. Belэ bir fikir daha эdalэtli sэslэпir ki, bэçэriyyэtin эп böyük nailiyyэti elmi yox, sэlis nitqi, daniçan dili hesab etmэk lazimdir. Belэ ki, yalniz sэlis пitqэ yiyэlэnэn insan mэktэb vэ universitet proqramlarini mэnimsэmэyэ, mэçqul oldugu isэ yaradici pay vermэyэ qadirdir [3].
Müçahidэbr göstэrir ki, normal inkiçaf edэn uçaqlar 5-6 yaç hэddinэ çatdiqda artiq düzgün nitqin qrammatik qaydalarina yiyэlэпirlэr. Onlar bacariqla cümlэlэr qurur, felin zэruri formalarini sэhvsiz seçib ayira bilir, hal çэkilçibrindэn mükэmmэl istifadэ edir, nitqin müxtэlif hissэlэriпi zamana, saya, cinsэ görэ düzgün э^эЬМшгЬг uçaqlar эsl yaradiciliq nümunэsi göstэrэrэk öz damçiqlarinda sözlэrin dэyiçэn mэna çalarini bacariqla tэtbiq edirlэr.
Beb bir sual meydana çixir: uçaqlar buna necэ nail olurlar. Beb düçünmэk olar ki, bütün bunlarin sirri ancaq uçaq hafizэsindэdir. Hafra, yaddaç, uçaqlarin böyüklэrdэn eçitdiklэri sözbri özlэrinэ çэkэrэk orada hэkk edirbr. Lakin bu belэ deyil. Alti yaçli uçaq ilk dэfэ eçitdiyi sözün bütün qrammatik formalarindan istifadэ etmэyi bacarir. Belэ çixir ki, uçaq artiq abstrakt tэfэkkür yolu ib sözbrin dэyiçmэsiпin ümumi qanunlarini, morfologiyanin ümumi qaydalarini özü ügün seçib ayira bilir. Halbuki, bütün bü içi uçaqlar qeyri-çüuri yerinэ yetirirlэr.
Söylэdiklэrimizdэn idraki fэaliyyэtdэ intuisiyanin, qeyri-çüuriпin rolunu aydin göre bilirik.
Tэtqiqatlar göstэrir ki, insan hэyatшa intuisiyalarin tэsiri böyükdür. Buda intuisiyanin sirli mэqamlarlndan biridir. Tэcrübэlэr göstэrir ki, nitqin üç komponenti - anlayiçli, çifahi vэ fikri hэrэkэtli - пisbэtэn müstэqil çэkildэ lokallaçirlar.
Mэlumdur ki, insanin abstrakt-fikri qabiliyyэti sahэsindэ mэntiqi proseslэri xeyli süretbndire bilэn qeyri-verbal (verbal - çifahi demэkdir) tэfэkkür mövcuddur. §üuri vэ qeyri-çüuri sferalarin müqayisэsi qэribэ sэslэnэn bir nэticэпi açkara çixanr. Ogor psixikamn qeyri-çûuri so\ i\ \ osindo bir saniyo or/indo ю9 bit infonnasiya hazirlamrsa, bu roqom çiiuri hissodo ancaq Ю2-уэ çatir. Bu roqom lorin müqayisasi gostarir ki, çtiuralti abm qisa zaman kosi\ indo çüuramn öncэsindэn gэlэ bilmэyэcэk dэrэcэdэ içgörmэ qabiliyyэtinэ malikdir [2].
intuitiv fэaliyyэt prosesindэ estetik amil dэ içtirak edir. intuisiyanin eydetik vэ ya konseptual тШМэп asili olmayaraq bütün hallarda mэпzэrэпin bütöv çэklэ salinmasi baç verir.
Tam vэ hissэпin sistemi vэ elementin qarçiliqli эlaqэsi dэ müэyyэn sxem vэ struktur formasinda psixikanin ç^ir vэ çüursuzluq sferasina daxil olur. §üuralti sэviyyэdэ harmoniya vэ gözэlliyэ nail olunmasi cэhdi müxtэlif variantlardan эп mükэmmэliпin seçilmэsinэ hэlledici tэsir göstэrir.
Estetik vэ etik, emosional vэ praksioloji amillэr intuisiyanin formalaçmasi vэ tэsiri ilэ bu vэ ya baçqa dэrэcэdэ baglidir. Onlarin intuisiya prosesindэ tэzahürünü nümayiç etdiren amillэrdэn biri bundan ibarэtdir ki, idraki fэaliyyэtin bünövrэsindэ "xalis" fizioloji vэ biokimyэvi törэmэlэr deyil, öz idrakini bu mexaпizmlэr üzэrindэ quran vэ öz fэaliyyэtiпin гэпйнгэпй canli insani münasibэtlэrdэ vэ praktikada açiqlayan
Hasanova Parvin Ahmed
INTUITION AS A COMPONENT OF NON-CLASSICAL ..
philosophical sciences
rusan saxsiyyati durur. insanin hayati unikalligi kimi onun fardi, idraki, intuitiv qabiliyyati da spesifikdir.
imtuisiya na hissi-sensitiv, na da abstrakt mantiqi idraka müncar edila bilmaz. intuisiyada idrakin har iki formasinin alamatlari olsada, onda bu formalardan kanara gixan cahatlar da vardir. Har seydan avval nazara almaq lazimdir ki, intuisiya insana heg bir digar vasita ila alda edilmasi mümkün olmayan yeni biliklar verir.
Psixoloq va fizioloqlarin intuisiyasinin inkisafina qarsi yönalan va onu langidan amillarin öyranilmasina dair islari da xüsusi ahamiyyat kasb edir. Masalan, amerikan fizioloqlarindan biri intuisiyanin inkisafi ügün ahamiyyatsiz olan bela bir saraiti qeyd edir ki, aqli va fiziki yorgunluq, ahamiyyatsiz görünan hadisalardan qiciqlanma, sas-küy, aila va maliyya qaygilari, güclü emosional hayacanlanmalar, kaskin is saraiti, isda macburi dayanmalar, mümkün fasilalarin gizlanilmasi ila bagli kegirilan hayacanlanmalar va s. intuisiyanin inki§afina mane olur [4].
Bunula bela, intuisiyanin inki§afina takan veran amillarda az deyil. Masalan, alimin öz yaradiciliq nailiyyatlarini izlamasi intuisiyanin faaliyyati ügün alverisli sarait yaradir.
intuisiyanin formalasmasi va tazahürü saraiti ila tanisliq bir sira praktiki takliflar söylamaya imkan verir. Bu halda nazara almaq lazimdir ki, har bir taklif yalniz fardiyyatla, saxsiyyatin xüsusiyyatlari ila bagli olmalidir, bela ki, aks halda onlar insanin yaradiciliq qabiliyyatinin tazahürlarina ziyan vura bilar. Bununla bela takliflar heg da faydasiz olmur.
intuisiya insanin bu va ya digar saraitda ani adaptasiya etmak imkanini, tadqiq olunan obyektin mahiyyatina bilavasita müfüz etma qabiliyyatini aks etdirir. intuisiya insan süurunun müayyan tarixi sabablarla sartlanan ela xüsusiyyatidir ki, o biza itirilmis informasiyalardan istifada etmaya imkan verir. Burada bilik mühakimalardan kegmadan bilavasita obyektdan naticaya dogru istiqamatlanir. intuisiyanin idraki rolu bundan ibaratdir ki, o, ilk baxi§da nazara garpmayan ümumini görmaya asas verir. Müasir yaradiciliq psixologiyasi va neyrofiziologiya elmlari sübut etmisdir ki, intuisiya prosesi öz inkisafinda dörd baslica marhaladan kegir: 1) insanin hafiza sisteminda obraz va abstraksiyalarin toplanmasi va onlarin qeyri-süuri paylanmasi. 2) Müayyan bir masalani hall etmak maqsadila toplanmis abstraksiyalarin, obrazlarin va qaydalarin dark edilmadan kombina edilmasi va yenidan islanmasi. 3) Masalanin aydin dark olunmasi. 4) Gözlanilmadan masalanin optimal hallinin tapilmasi (teoremlarin sübut edilmasi, badii obrazlarin yaradilmasi va s.) [1].
Bir sira hallarda masalanin qafil hallinin gözlanilmadan, beynin süurlu faaliyyatinin digar masalalarin hallina yönaldiyi bir vaxtda yuxarida qeyd etdiyimiz kimi, hatta yuxarida da bas vera bilar.
intuisiyanin tazahüründa yuxunun ahamiyyatini §i§irtmak dogru olmazdi. Bununla bela yuxarida gatirdiyimiz faktlar onlarin mazmununa diqqatli yana§magi talab edir.
Ogar subyekt yuxudan avval har hansi bir problem üzarinda gargin i§ aparmi§dirsa, bela yuxular müayyan daracada faydalida ola bilar. Ogar problem üzarinda tadqiqat aparilmamisdirsa, hec bir yuxu "nurlanmani" gözlama ka§fa va ya ixtiraya sabab ola bilmaz.
Malumdu ki, gazinti zamani intuisiyanin bas vermasi, yeni ideyalarin yaranmasi mümkündür. §üuri va qeyri-§üurinin qarsiliqli tasir mexanizminin konkret öyranilmasi alima intuisiya prosesini idara etmak va onlarin yaradici qabiliyyatina ahamiyyatli daracada tasir etmak imkani verir.
intuisiya problemi ila bagli daha bir qnoseoloji problemin - idrakda intuitiv ila diskursivin nisbati masalasinin aydinlasdirilmasina ehtiyac vardir.
Yuxarida sarh etdiyimiz materialdan aydindir ki, evristik intuisiyani diskursivdan, mantiqdan mütlaq manada ayirmaq qeyrimümkündür. idrak prosesinda diskursiv (mantiqi olan) intuisiyadan avval bas verarak süur sferasinda intuisiyanin formalasmasinin va tazahürünün ümumi va macburi sarti kimi gixi§ edir. Fikri proses olmaq etibarila mantiqi §üuralü saviyyada da özüna yer alib, intuitiv prosesin mexanizmina qosulur. Bu sferada diskursiv intuisiyani tamamlayaraq onun ardinca
gedir. intuitivin diskursivla tamamlanmasinin zaruriliyi isa intuisiyanin naticalarinin ehtimali xarakterli olmasi ila §artlanir. intuisiyanin ehtimali xarakteri isa ikili xarakter da§iyib, bir tarafdan, onun, sayasinda qazanilmi§ haqiqi biliklarin insanlarin hayat maraqlari ügün ahamiyyatini va digar tarafdan sahv, yanli§, qeyri-haqiqi biliklarin isa tahlükasini bildirir [2].
Sübut elmi idrakin mühüm elementlarindan olub, sözün geni§ manasinda fiziki predmet va hadisalarin, hissi qavrayi§lanm, mantiqi mülahizalari va arqumentlari ehtiva edir. Deduktiv elmlarda (mantiq, riyaziyyat, nazari fizika) sübut haqiqi müddaalardan sübut edilan tarislara dogru aparan aqli naticalar zanciridir. Kafi asaslandirma qanununa söykanan mantiqi mülahizalar olmadan irali sürülan müddaalarin haqiqiliyini müayyanla§dirmak mümkünsüzdür.
Natica. Yuxarida bir elmi idrak ügün intuisiyanin ahamiyyatini asaslandirmaga gali§diq. Lakin bununla bela intuisiyanin nöqsanlari va sahvlarida mövcuddur. Bela ki, intuitiv aqli naticalar haqiqat oldugu kimi, yalanda ola bilar. Buna göra da intuitiv gümanlarin tanqidi qiymatlandirilmasi, onlarin haqiqiliyinin yoxlanilmasi va verifikasiya edilmasi elmi yaradiciliq prosesinin mühüm marhalasini ta§kil edir. intuisiyanin sahvlari tipikdir, onlari qrupla§dirmaq va "mantiqi strukturlarinin" ümumiliyini nümayi§ etdirmak vacibdir. Adatan, sahv intuitiv aqli naticalarin asasinda eyni psixoloji hadisa durur. Ox§ar sahvlar ox§ar sabablardan törayir.
intuisiyanin tez-tez mü§ahida olunan sahvlarindan biri onun tarafindan riyazi statistika qanunlarinin a§kar edilmasi, xüsusila, idrakda tasadüflarin rolunun düzgün qiymatlandirilmasidir. intuisiya tasadüfi hadisalarin ardicilligina özünü korrekta edan, yani tarazligin barpasi namina hadisanin bir tarafa meylinin digar tarafa da meylina sabab olan proses kimi baxir. Haqiqatan da meyl düzali§lari prosesin gedi§inda sadaca "zaiflandirilir". Lakin burada hadisaya ba§qa bir yana§ma, digar bir mülahiza da mümkündür.
intuisiyada tez-tez yol verilan ikinci sahv - onun segimin ölgülarina qar§i etinasiz olmasidir. Bela hallarda yalniz "sadalövh adamlar" deyil, hatta tacrübali tadqiqatgilar da (psixoloqlar, hakimlar va s.) az mü§ahidalarin naticalari asasinda irali sürülan hipotezlara va gixarilan naticalara söykanarak yanli§liga yol verirlar.
intuisiyanin ügüncü nöqsani hadisalarin önca söylanilmasina, "xüsusila" "ekspert qiymatlandirilmasina" ahamiyyat verilmasidir. Malumdur ki, ekspertlar hadisanin qiymatlandirilmasinda daha gox daqiqlik nümayi§ etdirirlar.
intuisiyanin dördüncü nöqsani bu vaya digar hadisanin qiymatlandirilmasinda yol verilan sahvlarla baglidir.
intuisiya iki hadisanin "xayali korrelyasi" zamani da etibarli olmaya bilar. iki hadisanin üst-üsta dü§masi haqqinda mühakima bela bir asasa söykanirki, hadisalarin assosiativ alaqasi yadda§da na daracada güclü aks olunur. Lakin bu alaqa gücü yalniz hadisalarin üst-üsta dü§masi müdditinin sürakliliyi ila tayin olunur. Buna göra da assosiativ alaqalarin gücüna asasan iki hadisanin üst-üsta dü§masi tezliyi haqqinda gixarilan intuitiv alaqa bir sira hallarda sahv olur.
intuisiyanin tipik sahvlarindan biri da mürakkab hadisalarin qiymatlandirilmasi ila baglidir.
intuisiya haqqinda yuxarida deyilanlardan aydin olur ki, dünyani gözalla§dirmaya can atan insan idraki bu maqsadla onu müxtalif vasitalarla silahlandirir. Bu vasitalardan birisi intuisiyadir. Hazirda elmi biliyin nüfuzlu amillarindan biri sayilan intuisiya mifdan, realliga, mistika alamindan elmi idrak obyektina gevrilmakdir. ÖDÖBiYYAT SiYAHISI:
1. Бунге М. Интуиция и наука. М.: Прогресс. — 1967. — 197 с.
2. ismayilov F. ZiqmundFreyd. Baki: 1967. — 214 s.
3. Ирина В.Р., Новиков А. А. В мире интуиции. М.: Наука, 1978. -192 с.
4. M3mm3dov Э. Dialektik idrak v3 ümumelmi tadqiqat metodlari. Baki: Az3rn3§r, 1997. — 312 s.
5. Mammadov Э.В., ismayilov V.i.Mammadov F.Э. Rasionalliq va qeyri-rasionlliq. Baki: "Elm". — 2007
6. Hasanova Р.Э. Madaniyyat sisteminda elm. Baki: Universitet na^riyyati, 2001. — 52 s.
7. Mammadov ЭЯ., Hasanova Р.Э. Yaradiciliq va intuisiya haqqinda falsafi dü§üncalar. Baki: 2009. — 70 s.
80
Humanitarian Balkan Research. 2020. Т. 4. № 1(7)
